Inter 2nd Year

Self-assessment with TS Inter 2nd Year Hindi Model Papers Set 6 allows students to take charge of their own learning.

TS Inter 2nd Year Hindi Model Paper Set 6 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks: 100

सूचनाएँ :
1. सभी प्रश्न अनिवार्य हैं ।
2. जिस क्रम में प्रश्न दिये गये हैं, उसी क्रम से उत्तर लिखना अनिवार्य है ।

खण्ड – ‘क’ (60 अंक)

1. निम्नलिखित किसी एक पद्य का भावार्थ लिखिए । (1 × 6 = 6)

1. रहिमन धागा प्रेम का, मत तोरो चटकाय ।
टूटे से फिर ना जुरै, जुरै गांठ पर जाय ॥
उत्तर:
शब्दार्थ :
चटकाय = झटका, విదిలింపు, జాడింపు, ఊపు
जुरै = जुडना, అతికించుట, కలియుట
तोरो = तोडना, తుంచుట, విరుచుట
पर जाय = पड़ना, పడుట, సంభవించుట

भाव : प्रेम का धागा (संबंध) बडा ही नाजुक होता है । इसलिए इसे टूटने नहीं देना चाहिए । जिस तरह टूटे धागों को जोडने पर गाँठ पड़ जाती है वैसे ही संबंधों में भी गाँठ पड़ जाती है ।

భావము : ప్రేమ అనే దారము (సంబంధం) చాలా నాజూకైనది. ఇందువల్ల దీనిని తెగనీయకూడదు. ఏ విధంగానైతే తెగిన దారాలను కలిపినపుడు ముడిపడుతుందో అదే విధంగా సంబంధాల్లో కూడా ముడి (కణుపు) పడుతుంది.

अथवा

2. समै – समै सुंदर सबै रूप कुरुप न कोय ।
मन की रुचि जेती जितै, तित तेती रुचि होय ||
उत्तर:
शब्दार्थ :
समै – समै = अपने अपने समय पर, తమ – తమ సమయాల్లో
रूप = रूपवान, सुंदर, అందం
कुरूप = असुंदर, అందవిహీనం
रुचि = प्रीति, ప్రియమైన
रुचि = शोभा, అందం

भाव : इस संसार में कोई भी वस्तु सुंदर अथवा असुंदर नहीं है । वरन् अपने – अपने समय पर सभी वस्तुएँ सुंदर बन जाती हैं। मनुष्य की जिस वस्तु के प्रति जितनी अधिक प्रीति होती है, वह उसे उतनी ही अधिक शोभा सम्यक दिखाई देगी |

భావము : ఈ ప్రపంచంలో ఏ వస్తువు కూడా అందమైనది, అంద విహీనమైనది అంటూ ఉండదు. కాకపోతే వారి వారి సమయాల్లో అన్ని వస్తువులు అందంగా తయారైనవే. మనిషికి ఏ వస్తువు ఎడల ఎక్కువ ప్రేమవుంటుందో అది అతనికి అంతే ఎక్కువ అందంగా కన్పిస్తుంది.

2. निम्नलिखित किसी एक कविता का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखए । (1 × 6 = 6)

(1) “जो बीत गयी” पठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
सारांश कवि परिचय : हरिवंशराय बच्चन का जन्म 27 नवंबर सन् 1907 को इलाहाबाद के समीप प्रतापगढ़ जिले के बाबूपट्टी गाँव में हुआ था । उन्होंने प्रयाग विश्वविद्यालय से अंग्रेजी में एम.ए और कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय से पी.हेच.डी पूरी की । ये हालावादी कवि हैं। दो चट्टानें’ रचना केलिए साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त हुआ

सारांश : प्रस्तुत कविता में कवि ने मनुष्य को अप्रिय बातें भूलकर जीवन में आगे बढने की प्रेरणा दी । जो चीज समाप्त हो गयी उस पर निरंतर शोकाकुल होना व्यर्थ है । कवि संदेश देते हैं कि जीवन में कष्टों के. समय धीरज बाँधना चाहिए । जैसे कि रोज आकाश की ओर एक बार देखिये । शाम को अनेक तारें आकाश में आती हैं। फिर सबेरे एक – एक होकर छूट जाते हैं । रात के समय अनेक तारों के आने पर आकाश आनंदित नहीं होता और सबेरे एक-एक छूट जाने से दुखी नहीं होता । के छूट जाने पर उसकी जगह दूसरे नये तारें आसकती हैं । इस धीरज के कारण आकाश हमेशा निर्मल और निश्चिंत रहता है । उसी प्रकार हम को भी अपने प्यारे व्यक्तियों या चीजों के खो जाने पर चिंतित नहीं होना चाहिए। उनकी जगह नयी नयी आयोंगी । इस तरह धीरज से आगे बढना चाहिये ।

कुसुमों के सूखे जाने पर, अनेक कलियों के और बल्लरियों के मुरझाने पर मधुवन नहीं शोर मचाता । क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि मौसम आने पर वे कलियाँ, फूल, पत्ते और बल्लरियाँ फिर खिलेंगे । इस धीरज के कारण मधुवन हमेशा बहार छा जाता है। उसी प्रकार हम को भी हमारे प्रिय व्यक्तियों तथा चीजों के खो जाने पर अधीर नहीं बनना चाहिये ।

संदेश : इस पाठ से हम यह सीखना चाहिए कि कष्ट और सुख में एक ही तरह रहना । (या)
जो व्यक्ति जीवन की नश्वरता को समझलेता है वह हर दुःख से ऊपर उठ जाता है ।

(2) “ये कौन चित्रकार है” पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
कवि परिचय : पंडित भरत व्यास का जन्म सन् 1918 को राजस्थान के बिकानेर में । वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार हैं । इन्होंने “दो आँखे बारह हाथ”, “नवरंग”, “रानी रूपमती”, आदि प्रसिद्ध फिल्मों के लिए गीत लिखे हैं । वे अपने गीतों में देशभक्ति, राष्ट्रीय एकता और बलिदान का संदेश दिया । सन् 1982 में उनकी मृत्यु हुई ।

सारांश : कवि ने प्रकृति की सुंदरता का वर्णन बडे ही सुंदर शब्दों में किया है और ईश्वर को ही इस सृष्टि का चित्रकार माना है । हरीभरी धरती पर नील आकाश को, बादलों की पालकी उडानेवाले पवन को, रंग भरे फूलों से दिशाओं को सजानेवाले चित्रकार ईश्वर ही है ।

तुम प्रकृति की इस पवित्रता को देखो। इनके गुणों को तुम अपने मन में स्मरण करो । आज अपने ललाट की लालिमा चमका दो । कण कण से दिखाई देनेवाली भगवान की सुंदरता को देखने के लिए अपनी दो आँखें काफी नहीं हैं ।

पर्वत की ये चोटियाँ ऋषि मुनियों की जैसी हैं । ये बर्फ की घाटियाँ घूमेरदार और घेरदार हैं । देवदार वृक्ष ध्वज के जैसे खड़े हैं। ये गुलाब के बगीचे बहार के चादर जैसे हैं । यह किसी कवि को कल्पना का चमत्कार नहीं है । सिर्फ भगवान की सृष्टि है ।

3. निम्नलिखित किसी एक पाठ का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखिए । (1 × 6 = 6)

(1) ‘बूढ़ी काकी’ पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
बूढ़ी काकी अपने पति और पुत्र की मृत्यु के बाद सारी संपत्ति भतीजे बुद्धिराम के नाम कर देती है । संपत्ति हायिल करने के बाद बुद्धिराम और उसकी पत्नी रूपा और दो बेटे बूढ़ी काकी के साथ दुर्व्यवहार करते रहते हैं । लेकिन, बुद्धिराम की बेटी लाड़ली काकी का ख्याल रखती है । उसके बेटे मुखराम के तिलक – उत्सव के दिन स्वादिष्ट भोजन आधी रात को की लालसा में बूढ़ी काकी मेहमानों के जूठे खाना खाने लगती है । इस दृश्य को देखते ही, दया और पाप – भीति से रूपा पछताती है और काकी को प्रेम से सभी खाद्यों से सज्जित थाली देती है । सभी भूलकर काकी सहर्ष खाना खाने के स्वर्गीय दृश्य देखकर रूपा आनंदमग्न होती है ।

(2) ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी’ पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए |
उत्तर:
मजदूर दशरथ माँझी की अस्वस्थ जीवन संगिनी फागुनी देवी को 90 कि.मी. दूर स्थित नजदीक वजीरगंज अस्पताल ले जाने के दौरान वह दम तोड देती है । तभी वे पहाड़ काट कर रास्ता बनाकर 90 कि.मी. की दूरी को कम करने का निर्णय करते हैं । वे छैनी हथौड़े से पहाड़ काटकर रास्ता बनाकर यह साबित किया कि कोई असंभव कार्य नहीं है और मनुष्य से ज्यादा ऊँचा कोई नहीं होता । लोग भी उस कार्य में हाथ बँटाते हैं । कर्मवीर के आगे कठोर पर्वत भी अपना सिर झुकाता है । वे अपर प्रोमोथियस और अपर भगीरथ हैं उनसे काटा हुआ। रास्ता ‘पूअर मैंस ताजमहल’ है। वे ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी’ और ‘माउन्टिन मैन’ हैं ।

4. निम्नलिखित प्रश्नों में से किन्हीं दो के उत्तर तीन – चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 4 = 8)

(1) गोबरधनदास के बारे में आप क्या जानते है ?
उत्तर:
गोबरधनदास गुरू महंत का एक शिष्य है । वह बहुत बडा लोभी हैं । गुरू महंत के साथ देशाटन करते हुए अंधेर नगरी पहुँचता है । वहाँ हर चीज टके सेर मिलती है । गुरूजी मना करने के बाद भी वहीं रहना चाहता हैं । भिक्षा में पैसे मिले तो मिठाई लाकर खाता है । एक दिन किसी दीवार टूटने से एक बकरी दबकर मर जाती है । फरियादि के अनुसार राजा दीवार बनानेवाले कोतवाल को फाँसी देने का आदेश देता है ।

गोबर धनदास मोटा आदमी होने के वजह से सिपाही उसको पकड लेते हैं । तब गुरू की दुहाई देता है । गुरू आकर कहता है कि इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा । यह सुनते ही हर आदमी फाँसी पर चढने तैयार होता है । आखिर राजा खुद फाँसी पर चढकर मर जाता है। गुरू महंत और शिष्य उस नगरी से भाग निकलते हैं ।

(2) ” गाँव का ईश्वर’ प्रकांकी का उद्देश्य क्या है ?
उत्तर:
‘अशिक्षा से ग्रामीण प्रांतों में कई दुष्परिणाम होते रहते हैं । उनमें बेमेल विवाह, बाल्यविवाह, लडकियों को समान अधिकार न देना, शिक्षित संतान की भावनाओं को प्राथमिकता न देना, बडों की पसंद को छोटों की पसंद बनाकर थोपना, बड़ा आदमी चाहे कैसे भी हो, गाँव का ईश्वर समझना आदि हैं । इन बिंदुओं की ओर पाठकों की दृष्टि आकृष्ट कर इन दुष्परिणामों को दूर कराने की कोशिश करना ही इस एकांकी का मुख्य उद्देश्य है ।

(3) सम्राट अशोक के बारे में आप क्या जानते हैं ? उनके बारे में तीन चार वाक्य लिखिए ।
उत्तर:
सम्राट अशोक युद्ध – पिपासी होने के कारण, चार साल से कलिंग से युद्ध करते रहने पर भी जीत न पाते हैं । कलिंग की राजकुमारी पद्मा पुरूष वेष में शस्त्र सज्जित करके विशाल स्त्री – सेना से अशोक सेना के सम्मुख आती है । स्त्रियों पर शस्त्र प्रयोग शात्र विरूद्ध होने के कारण अशोक विचलित होकर शस्त्र त्याग करते हैं । अपने सभी सरदारियों के साथ अशोक बौद्ध भिक्षु बनजाते हैं और बौद्ध धर्म के सिद्धांतों का पालन शक्तिभर करने की प्रतिज्ञा करते हैं ।

5. निम्नलिखित पद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए । (2 × 3 = 6)

(1) हाँ भाई, मैं भी पिता हूँ
वो तो बस यूँ ही पूछ लिया आपसे
वरना किसे नहीं भाएँगी ?
नन्हीं कलाइयों की गुलाबी चूड़ियाँ !
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पद्यांश / कविता “गुलाबी चूडियाँ” नामक कविता से दिया गया है | इसके कवि श्री नागार्जुन हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रमुख कवि हैं । प्रस्तुत कविता में आप बेटी के प्रति पिता का प्रेम और वात्सल्य को दिखाते हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ “गुलाबी चूडियाँ” कविता के हैं । कवि ड्राइवर से कहता है मैं ने (कवि) झुककर कहा हाँ भाई ! आखिर मैं भी एक पिता हूँ | बस यूँही आपसे पूछ लिया । वरना कौन नहीं पसंद करते छोटी – छोटी कलाइयों की गुलाबी चूडियाँ ?

(2) कितने इसके तारे टूटे,
कितने इसके प्यारे छूटे,
जो छूट गए फिर कहाँ मिले,
पर बोलो टूटे तारों पर
कब अम्बर शोक मनाता है ।
जो बीत गई सो बात गई !
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “जो बीत गयी” कविता पाठ से दी गयी हैं । इसके कवि श्री हरिवंशराय बच्चन जी हैं। ये हालावादी कवि हैं। इस कविता के द्वारा कवि कहते हैं कि बीती हुई बातें कभी भी नहीं लौटते । इसलिए उनको भूलकर धीरज के साथ आगे बढने का संदेश देते हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि कहना चाहता है – शाम होते ही नयी नयी तारें आती हैं । सबेरे होते ही कई छूट जाती हैं । तो भी आकाश छूटनेवालों की चिंता नहीं करता । क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि शाम को सबेरे डूबे हुए सितारों की जगह नये – नये सितारें आयेंगे । इस धीरज के कारण आकाश हमेशा निर्मल और निश्चिंत रहता है ।”

विशेषता : प्रस्तुत पंक्तियों में “आकाश के कई तारे टूट जाने पर भी आकांश उन पर शोक नहीं मनाता ।

(3) तपस्वियों सी हैं अटल ये पर्वतों की चोटियाँ
ये बर्फ कि घुमेरदार घेरदार घाटियाँ
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “ये कौन चित्रकार हैं” नामक कविता से दी गयी हैं । इसके कवि श्री भरत व्यास हैं । वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार हैं । प्रस्तुत कविता में आप प्रकृति की सुंदरता का वर्णन सुंदर शब्दों में किये हैं ।

ब्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ ” ये कौन चित्रकार है” कविता से दी गयी हैं । पर्वतों की चोटियाँ और बर्फ की घाटियों की सुंदरता का वर्णन किया गया है । जैसे कि पर्वत की ये अटल चोटियाँ ऋषि मुनियों की जैसी हैं । ये बर्फ की घाटियाँ घुमेरदार और घेरदार हैं । धरती के पर्वत, घाटियाँ, वृक्ष सृष्टिकर्ता के चमत्कार बनकर हमारे सामने आते हैं ।

(4) कोहरे से ढकी सड़क पर बच्चे काम पर जा रहे हैं
सुबह – सुबह
बच्चे काम पर जा रहे हैं
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “बच्चे काम पर जा रहे हैं’ कविता से दिये गये हैं । इस कविता के कवि श्री राजेश जोशी हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रसिद्ध कवि हैं ।” कवि ने बाल मजदूरी की समस्या की ओर आकर्षित करने की कोशिश की ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि ने लिखा है कि बहुत ही ठण्ड का मौसम है और सुबह – सुबह का वख्त है। चारों तरफ और सडकें भी कोहरे से ढँकी हुई है। परंतु इतनी ठण्ड में भी छोटे – छोटे बच्चे अपने – अपने काम पर जाने केलिए मजबूर हैं ।

विशेषता : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि काम पर जानेवाले बच्चों की स्तिति को देखकर विचलित हो जाते हैं और प्रश्न पूछ रहे हैं कि आखिर बच्चे काम पर क्यों जा रहे हैं ?

6. निम्नलिखित गद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए । (2 × 3 = 6)

(1) गेलौर से वजीरगंज जाने की 90 किलोमीटर की दूरी को 13 किलोमीटर ला देने वाला यह निशानी है । एक अंग्रेज पत्रकार ने रास्ता एक श्रमिक के प्यार की लिखा : ‘पूअरमैंस ताजमहल ।’
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पाठ्यांश सफल लेखक, संपादक, अनुवादक, सक्रिय सांस्कृतिक विचारक एवं सच्चे सामाजिक कार्यकर्ता सुभाष गाताडे के पाठ ‘पहाड़ से उँचा आदमी से उद्धृत है । दशरथ माँझी द्वारा पहाड़ काटने के भंगीरथ – यत्न में लोग कैसे अपने हाथ बँटाते हैं, उसका विवरण देते हुए लेखक, प्रस्तुत कथन कहते हैं ।

व्याख्या : लेखक कहते हैं कि दशरथ माँझी छैनी और हथौड़ से पहाड़ काटकर गेलौर से वजीरगंज की 90 कि.मी. की दूरी को 13 कि.मी. लाते हैं । यह नया रास्ता कठोर श्रमिक दशरथ माँझी की जीवन संगिनी फागुनी देवी का पवित्र प्रेम – चिह्न है । अस्वस्थ फागुनी देवी को 90 कि.मी. दूर स्थित नदजीक वजीरगंज अस्पताल ले जाने के दौरान वह दम तोड़ देती है । तब दशरथ इस भगीरथ यत्न का निर्णयकर कार्य सफलता पाते हैं । जैसे शहशाह शाहजहाँ की प्रियतमा मृत मुमताज की यादगार में वे ताजमहल का निर्माण करते हैं, वैसे ही निर्धन श्रमिक दशरथ अपनी जीवन संगिनी फागुनी देवी की यादगार में वे इस नए रास्ते का निर्माण करते हैं । एक अंग्रेज़ पत्रकार ठीक कहते हैं कि यही रास्ता दरिद्र दशरथ का ताजमहल हैं ।

विशेषताएँ : ‘यहा रास्ता एक श्रमिक के प्यार की निशानी’ और ‘पूअर मैंस ताजमहल’ शब्दों में लेखक बिंदु में सिंधु भर देते हैं । दोनों उपमाएँ सटीक हैं । ‘आज की तारीख में…’ कहकर लेखक पुराने मीलों की याद दिलाते हैं ।

(2) हमारा देश किसानों का देश ………….. सब से गर्व की बात है ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत निबंधांश पुरातत्ववेत्ता, इतिहासकार एवं निबंधकार वासुदेवशरण अग्रवाल के निबंध, ‘धरती’ के अंतिम अनुच्छेद से दिया गया है। किसान को पैसा नहीं चाहिए, चाहिए कि बलिष्ठ शरीर । उससे वह धरती माँ से सहगामी होकर फलने फूलने लगेगा । इस संदर्भ डॉ. वासुदेवशरण यह कथन कहते हैं ।

व्याख्या : किसानों का देश है, हमारा भारत । कृषि हमारे भारतदेश का पेशा है; जीविका के लिए किए जानेवाला धंधा है, व्यवसाय है । कृषक होना हमारे भारतीयों के लिए बड़े गर्वका विषय है । क्यों कि कृषक अन्नदाता हैं और जीवनदाता हैं । राष्ट्रकल्याण का मूलस्तंभ है ।

विशेषता : निबंधकार इस कथन दवारा कृषक – महत्व को उजागर करते हैं ।

(3) परमात्मा, मेरे बच्चों पर दया करो। इस अधर्म का दंड मुझे मत दो, नहीं तो मेरा सत्यानाश हो जाएगा ।
उत्तर:
संदर्भ : ये वाक्य महान कहानीकार एवं उपन्यास सम्राट मुंशी प्रेमचंद की सफल कहानी ‘बूढ़ी काकी’ से दिए गए हैं। रात को रूपा की लड़की- लाड़ली अपनी चारपाई में न पाकर इधर उधर ढूँढ़ती और देखती कि । जूठे पत्तलों पर से पूडियों के टुकड़े खा रही बूढ़ी काकी के पास खड़ी है । करुणा और भय से रूपा का हृदय द्रवित होता है । वह सच्चे दिल से अकाश की ओर हाथ उठाकर ये वाक्य कहती है ।

व्याख्या : हे भगवान ! बूढ़ी काकी से किया जा रहा इस दुर्व्यवहार, इस दुस्थिति का कारण पति महित मैं और बच्चे हैं । इस विधर्म चेष्टा की सजा मुझे और बच्चों को मत दो। हम पर रहम करो ।

विशेषता : यह उद्धरण रूपा में स्थित पाप – भीति एवं उससे हुआ हृदय – परिवर्तन का परिचायक है ।

(4) इस राज्य का कण-कण दर्शनीय स्थल-सा प्रतीत होता है । एक – बार जो इस राज्य की सुंदरता को देख लेता है, उसे यह राज्य स्वर्ग का आभास देता है ।
उत्तर:
संदर्भ : यह उद्धरण संपादक मंडल द्वारा संपादित ‘तेलंगाना के दर्शनीय स्थल’ नामक पाठ के आरंभिक अनुच्छेद से दियागया है । यह उद्धरण तेलंगाना की सुंदरता का वर्णन करते समय संपादक – मेडल द्वारा कहा जाता है ।

व्याख्या : संपादक – मंडल कहते हैं कि तेलंगाना राज्य का हर कण देखनेलायक स्थान की तरह लगता है । जो व्यकित इसकी सुंदरता को . एकबार देख लेता है, उसको यह तेलंगाना राज्य स्वर्ग – सा लगता है । विशेषता : संपादक मंडल द्वारा तेलंगाणा राज्य को अपर स्वर्ग कहा गया ।

7. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर दो वाक्यों में लिखिए | (2 × 3 = 6)

(1) “जो बीत गयी सो बात गयी” कविता में प्रकृति के माध्यम से क्या प्रेरणा मिलती है ?
उत्तर:
जो बीत गयी सो बात गयी कविता में प्रकृति के माध्यम से यह प्रेरणा मिलती है कि जिस प्रकार आकाश के कई तारे छूट जाने पर भी आकाश उन पर शोक नहीं मानता और उपवन में कितनी कलियाँ, फूल, पत्ते मुरझा जानेपर भी वह निराश नहीं होता । उसी प्रकार मनुष्य को अप्रिय बातें भूलकर जीवन में आगे बढें ।

(2) कवि “भरत व्यास” के अनुसार प्रकृति की सुंदरता कैली है ?
उत्तर:
कवि भरत व्यास के अनुसार प्रकृति का सृजन सृष्टिकर्ता ने किया है । ईश्वर को इस सृष्टि का चित्रकार मानते हुए दार्शनिकता दर्शाई है । नीला- नीलगगन, रंगभरी दिशाएँ, पेड-पौधों के फूल मनमोहक होते हैं । प्रकृति को निहारने से हमें सृजन की विविधता दिखाई देती है । धरती के पर्वत, घाटियाँ, वृक्ष, सृष्टिकर्ता के चमत्कार बनकर हमारे सामने आते हैं । प्रकृति से मन प्रसन्न हो जाता है । प्रकृति की सुंदरता अद्वितीय है ।

(3) “बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता में कवि किस बात पर दुःखी है ?
उत्तर:
“बच्चे काम पर जा रहे हैं’ कविता में कवि इस बात से दुःखी है कि बहुत सारे बच्चे अपने पेठ भरने के लिए बचपन से ही काम पर लग जाना है। उन्हें पढने और खेलने का मौका नहीं मिलता है । इस तरह से उनका बचपन छीन लिया जाता है ।

(4) नागार्जुन का संक्षिप्त परिचय लिखिए |
उत्तर:
नागार्जुन का असली नाम वैद्यनाथ मिश्र था। इनका जन्म सन् 1911 में वर्तमान मधुबनी जिले के सतलाख में हुआ था । इनके पिता गोकुल मिश्र और माता उमादेवी हैं | उनकी शिक्षा संस्कृत में हुई। उनकी मृत्यु ता 05- 11-1988 को हुई । इनके प्रमुख काव्य संग्रह हैं – ‘युगंधरा’, ‘तालाब की मछलियाँ”, “अपने खेत में”, “इस गुब्बारे की छाया में’ आदि । वे प्रसिद्ध उपन्यास कार भी थे । “रतिनाथ की याची”, “नयी पौध”, “वरुण के बेटे” आदि इनके उपन्यास हैं ।

8. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर तीन-चार वाक्यों में लिखिए | (2 × 3 = 6)

(1) भारत का किसान अपना घर किन चीजों से बनाता है ?
उत्तर:
किसान अपना घर बाँस और बल्लियों के ठाठ से, अपने ही जंगल के बाँस और फूँस से अपने ताल की मिट्टी से पाथी हुई कच्ची ईंटों से बनाता है । घर की लिपाई पुताई में उसकी घरवाली उसका हाथ बँटाती है। ऐसे फूँस और छप्पर के कच्चे घर में रहना किसान पसंद करता है । ऐसा घर सर्दी में गरम और गर्मी में ठंडा लगता है ।

(2) सयानी बुआ के व्यक्तित्व का संक्षिप्त परिचय दीजिए ।
उत्तर:
सयानी बुआ बचपन से ही कठोरता से पालन करनेवाली एवं अनुशासन रखनेवाली नारी । वे अपने घर में रहनेवाले सभी से भी इन नियमों का पालन कराती हैं । वे सारे घर को सुव्यवस्ति, सुंदर और साफ रखती हैं । उनकी भयंकर कठोरता में कोमलता भी छिपी है। अन्नू को खूब प्यार करती हैं । अन्नू का सुरक्षित समाचार सुनकर इतना हर्षित होती है मानों उन्हें स्वर्ग की निधि मिलगई हो ।

(3) प्रेमचंद की कुछ रचनाओं के नाम लिखिए ।
उत्तर:
कथा – सम्राट एंव उपन्यास सम्राट प्रेमचंद ने यथार्थवाद एवं आदर्शवाद से संबंधित लगभग 300 कदानियाँ और एक दर्जन उपन्यास लिखे | पंच परमेश्वर, बड़े घर की बेटी, कफेन, बूढी काकी आदि कहानियाँ प्रसिद्ध हैं ।

गोदान, गबन, प्रेमाश्रम, सेवा सदन, निर्मला, कर्मभूमि, रंगभूमि, प्रतिज्ञा, कायाकल्प आदि प्रसिद्ध उपन्यास हैं । गोदान इनका अंतिम तथा सर्वश्रेष्ठ उपन्यास है | इनकी श्रेष्ठ वचनाएँ देश – विदेशी भाषाओं में अनूदित हुई और फिल्में भी बनाई गई ।

(4) तेलंगाना की राजधानी क्या है ? उसके बारे में लिखिए |
उत्तर:
तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद है, जो ऐतिहासिक नगर है । इसे भाग्यनगर, मोती का शहर तथा गंगा-जमुना तहजीब का नगर भी कहते हैं । इसके दर्शनीय स्थल हैं गोलकोंडा, चारमीनार, मक्का मस्जिद, कुतुबशाही गुंबद, पैगाह गुंबद, तारामती बारादरी, फलकनुमा महल और चौमोहल्ला महल, जिनमें सजीवता एवं उत्कृष्टता दिखाई देती हैं । इनके अलावा, सालारजंग संग्रहालय, नेहरु चिड़ियाघर, हाइटेक सिटी, हुस्सैन झील आदि भी देखने लायक हैं ।

9. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) रहीम किन किन भाषाओं के ज्ञाता थे ?
उत्तर:
तुर्की, संस्कृत, अरबी व फारसी भाषाएँ

(2) बिहारी किस काल के कवि थे ?
उत्तर:
रीतिकाल के

(3) पिता बेटी के लिए कौनसा उपहार लाया है ?
उत्तर:
“काँच की गुलाबी चूडियाँ”

(4) हरिवंशराय बच्चन का जन्म कहाँ हुआ ?
उत्तर:
इलाहाबाद के समीप प्रतापगढ़ जिले के बाबूपट्टी नामक गाँव में |

(5) भारत व्यास के किसी एक प्रसिद्ध फिल्मी गीत का नाम लिखिए ।
उत्तर:
ऐ मालिक तेरे बंदे हम ——- (दो आँखें बारह हाथ) ।

10. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (1 × 5 = 5)

(1) उपभोक्तावाद की संस्कृति पाठ के लेखक कौन हैं ।
उत्तर:
श्यामचरण दुबे

(2) दशरथ माँझी की पत्नी का नाम क्या था ?
उत्तर:
फागुनी देवी

(3) ‘सयानी बुआ’ के पास पढ़ाई करने कौन गयी थी ?
उत्तर:
कहानीकार मन्नू भंडारी

(4) भारतीय किसान अपना मनोरंजन कैसे करता है ?
उत्तर:
कथा – वार्ता और लोकगीत – लोकनृत्य द्वारा

(5) बूढ़ी काकी को सबसे अधिक क्या पसंद था ?
उत्तर:
स्वादिष्ट ले-लेकर खाना

खण्ड – ‘ख’ (40 अंक)

11. निम्नलिखित में से एक पत्र लिखिए | (1 × 5 = 5)

(1) परीक्षा में अच्छे अंक पाने पर भाई को बधाई देते हुए पत्र लिखिए |
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

प्रिय राकेश,
शुभाशीष । आशा करता हूँ कि तुम वहाँ सकुशल होगे। तुम्हारा पत्र मिला । मुझे यह जानकर बहुत प्रसन्नता हुई कि तुमने पिछली परीक्षा की तुलना इस परीक्षा में खूब मेहनत की । इसी का परिणाम है कि तुम्हें अच्छे अंक प्रात्प हु | मैं तुम्हें इस सफलता के लिए ढेर सारी बधाई देता हूँ ।
आशा करता हूँ कि भविष्य में भी इसी तरह अच्छे अंक प्रात्प करोगे ।

तुम्हारा भैया
अभिनव कुमार,

पता :
सेवा में,
राकेश कुमार,
कक्षा : नवीं, क्र.सं. 15,
सरकारी उच्च पाठशाला,
वरंगल, तेलंगाना ।

अथवा

(2) अच्च शिक्षा के लिए टी.सी. ( स्थानांतरण – पत्र) तथा शैक्षणिक प्रमाण पत्र के प्रधानाचार्य को पत्र |
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

सेवा में,
प्रधानाचार्य,
शासकीय महाविद्यालय,
नामपल्ली, हैदराबाद ।
विषय : उच्च शिक्षा के लिए टी. सी. ( स्थानांतरण – पत्र) तथा शैक्षिक प्रमाण – पत्र की आवश्यकता हेतु ।
माननीय महोदय,
सविनय निवेदन है कि मैंने आपके महाविद्यालय से एम. पी. सी. ग्रूप, द्वितीय वर्ष उत्तीर्ण किया है । उच्च शिक्षा के लिए मुझे टी. सी..। .(स्थानांतरण- पत्र) और बोनाफाइड (शैक्षिक प्रमाण-पत्र ) की आवश्यकता है ।
अतः आपसे निवेदन है कि उपर्युक्त प्रमाण-पत्र यथाशीघ्र देने की कृपा करें |
धन्यवाद ।

आपका आज्ञाकारी छात्र
अभिनव कुमार,
क्र. सं. 14,
एम. पी. सी. ।

12. निम्नलिखित में से किन्हीं आठ शब्दों का संधि विच्छेद कीजिए । (8 × 1 = 8)

(1) धर्मार्थ
(2) नरेंद्र
(3) वनौषधि
(4) यद्यपि
(5) नाविक
(6) दिग्गज
(7) सम्मान
(9) जगदीश
(8) एकैक
(10) सदैव
(11) देवर्षि
(12) स्वागत
उत्तर:
(1) धर्म + अर्थ = धर्मार्थ
(2) नर + इंद्र = नरेंद्र
(3) वन + औषधि = वनौषधि
(4) यदि + अपि = यद्यपि
(5) नौ + इक = नाविक
(6) दिक् + गज = दिग्गज
(7) सम् + मान = सम्मान
(8) एक + एक = एकैक
(9) जगत् + ईश = जगदीश
(10) सदा + एव = सदैव
(11) देव + ऋषि = देवर्षि
(12) सु + आगत = स्वागत

13. निम्नलिखित में से किन्हीं पाँच शब्दों के समास के नाम लिखिए | (5 × 1 = 5)

(1) नवरात्र
(2) रात-दिन
(3) नीलकमल
(4) सुलोचना
(5) त्रिलोक
(6) शरणागत
(7) मनचाहा
(8) दशानन
उत्तर:
(1) नवरात्र – द्विगु समास
(2) रात-दिन – द्वन्द्व समास
(3) नीलकमल – कर्मधारय समास
(4) सुलोचना – बहुव्रीहि समास
(5) त्रिलोक – द्विगु समास
(6) शरणागत – कर्म तत्पुरुष समास
(7) मनचाहा – तत्पुरुष समास
(8) दशानन – बहुव्रीहि समास

14. निम्नलिखित विज्ञापन पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर लिखिए ।

Img 1
प्रश्न – उत्तर :
1) फ्लैग डे कब मनाया जाता है ?
उत्तर:
7 दिसंबर फ्लैग डे मनाया जाता है ।

2) दुनिया की तीसरी सबसे बड़ी फौज़ कौनसी है ?
उत्तर:
वॉलिंटियर ।

3) फ्लैग डे के दिन किसके कल्याण के लिए फंड एकत्रित करते हैं ?
उत्तर:
भारतीय सशस्त्र बल से जुडे जवानों के कल्याण के लिए

4) दुनिया की सबसे बड़ी वालिंटियर सेना किसके पास है ?
उत्तर:
भारत के पास

(आ) गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए । (4 × 1 = 4)

भारत (आधिकारिक नामः भारत गणराज्य) दक्षिण एशिया में स्थित भारतीय उपमहाद्वीप का सबसे बड़ा देश है । पूर्ण रूप से उत्तरी गोलार्ध में स्थित भारत, भैगोलिक दृष्टि से विश्व में सातवाँ सबसे बड़ा और जनसंख्जा के दृष्टिकोण से दूसरा सबसे बड़ा देश है। भारत के पश्चिम में पाकिस्तान, उत्तर – पूर्व में चीन, नेपाल और भूटान, पूर्व में बांग्लादेश और म्यान्मार स्थित हैं । हिन्द महासागर में इसके दक्षिण पश्चिम में मालदीव, दक्षिण में श्रीलंका और दक्षिण – पूर्व में इंडोनेशिया से भारत की सामुद्रिक सीमा लगती है । इसके उत्तर की भौतिक सीमा हिमालय पर्वत से और दक्षिण में हिन्द महासागर से लगी हुई है। पूर्व में बंगाल की खाड़ी है तथा पश्चिम में अरब सागर हैं ।

प्रश्न – उत्तर :
1) भारत का आधिकारिक नाम क्या है ?
उत्तर:
भारत गणराज्य ।

2) भारत पूर्ण रूप से किस गोलार्ध में स्थित है ?
उत्तर:
उत्तरी गोलार्ध में स्थित है ।

3) उत्तर में भारत की सीमा क्या है ?
उत्तर:
उत्तर की भौतिक सीमा हिमालय पर्वत से है ।

4) अरब सागर कहाँ है ?
उत्तर:
पश्चिम में अरब सागर है।

15. (अ) निम्नलिखित में से किन्ही चार मुहावरों के अर्थ लिखिए | (4 × 1 = 4)

(1) अँगूठा छाप होना
उत्तर:
मना करना या चिढ़ाना

(2) इशारे पर नाचना
उत्तर:
वश में हो जाना

(3) कएँ का मेंढक
उत्तर:
अल्पज्ञ

(4) आँखों में धूल झोंकना
उत्तर:
धोखा देना

(5) आँख खुलना
उत्तर:
होश में आना

(6) खाल खींचना
उत्तर:
दंडदेना

(7) तारे तोड़ लाना
उत्तर:
मुश्किल काम करना

(8) अंधे की लाठी
उत्तर:
एक मात्र सहारा

(आ) किन्हीं चार लोकोक्तियों के अर्थ लिखिए । (4 × 1 = 4)

(1) अधजल गगरी छलकत जाय
उत्तर:
जिसके पास थोड़ा ज्ञान होता हैं, वह उसका प्रदर्शन या आडम्बर करता है ।
(2) ऊँट के मुँह में जीरा
उत्तर:
जरूरत के अनुसार चीज न होना

(3) अक्ल बड़ी या भैंस
उत्तर:
बुद्धि शारीरिक शक्ति से अधिक श्रेष्ठ होती है ।

(4) जान है तो जहान है
उत्तर:
संसार में जान सबसे प्यही वस्तु है ।

(5) यथा राजा, तथा प्रजा
उत्तर:
जैसास्वामी वैसा ही सेवक ।

(6) आग में घी डालना
उत्तर:
पहले से हो रहे झगड को भड़काने की क्रिया ।

(7) एक पंथ दो काज
उत्तर:
एक काम से दूसरा काम हो जाता ।

(8) कंगाली में आटा गीला होना
उत्तर:
परेशानी पर पेरशानी आना

16. नीचे दिए गए वाक्यों में से किन्ही तीन के वाच्य बदलिए । (3 × 2 = 6)

(1) राम पाठ पढ़ता है |
उत्तर:
राम से पाठ पढ़ा जाता है ।

(2) सीता आम खायेगी ।
उत्तर:
सीता से आम खाया जायेगा ।

(3) गोपाल कॉर बेच रहा है ।
उत्तर:
गोपाल से कॉर बेची जा रही है ।

(4) राम घोड़े पर चढ़ेगा ।
उत्तर:
राम से घोड़े पर चढ़ा जायेगा ।

(5) तुम फूल तोड़ोगे |
उत्तर:
तुम्हारे द्वारा फुल तोड़ा जाएगा ।

(6) वह पत्र देता है ।
उत्तर:
उससे पत्र दिया जाता है ।

Access to a variety of TS Inter 2nd Year Telugu Model Papers Set 6 allows students to familiarize themselves with different question patterns.

TS Inter 2nd Year Telugu Model Paper Set 6 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks : 100

సూచనలు :

1. ప్రశ్నపత్రం ప్రకారం వరుసక్రమంలో సమాధానాలు రాయాలి.
2. ఒక్క మార్కు ప్రశ్నల జవాబులను కేటాయించిన ప్రశ్న క్రింద వరుస క్రమంలో రాయాలి.

I. కింది పద్యాలలో ఒక పద్యానికి ప్రతిపదార్థ తాత్పర్యాలను రాయండి.

1. సీ॥ ఎవరు తనాత్మను యేకంబుగా జేసి
సర్వభూతాలని సమము జూచి
జ్ఞాన వైరాగ్య యజ్ఞము దానతపములన్
చేయుచుండిన ముక్తి చెందగలరు
తామరాకులు నీళ్ళ దడువకుండిన యట్లు
నుందురు సుజ్ఞానులుర్విలోన
నలసియుందురు చూడకళలేని విధముగ
గానవత్తురుధవ కాంతిబొందు
తే.గీ॥ నొకరి దూషించి భూషింపరొకరి నెపుడు
సుఖము దుఃఖమొక పదము జూతురయ్య
వినుడి మాయప్ప సిద్దప్ప విహితుడప్ప
కనుడీ కరమొప్ప కవికుప్ప కనకమప్ప
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం :

మా + అప్ప = మా నాయనలారా! (సంబోధన)
వినుడి = వినండి
విహితుడు + అప్ప = నాయనా! మీ హితమును కోరేవాడు
సిద్ధప్ప = ఈ సిద్ధప్ప
కనకము + అప్ప = బంగారం వంటిది
కవికుప్ప = కవిత్వపు రాశిని (సిద్ధప్ప రాసిన కవిత్వాన్ని)
కనుడి కరమొప్ప = జాగ్రత్తగా గమనించండి
ఎవరు = ఎవరైతే
తన + ఆత్మను = తన ఆత్మను
యేకంబుగా జేసి = పరమాత్మతో సమానంగా చేసి
సర్వభూతాలని = అన్ని జీవుల
సమము జూచి = సమానంగా చూసి
జ్ఞాన వైరాగ్య యజ్ఞము = జ్ఞానము, వైరాగ్యము అనే యజ్ఞం
దాన, తపములన్ = దానాలు తపస్సులు
చేయుచుండిన = చేస్తే
ముక్తి చెందగలరు = మోక్షాన్ని పొందుతారు
తామరాకులు = తామర ఆకులు
నీళ్ళ = నీటిలో
తడువకుండిన యట్లు = తడవకుండా ఉన్నట్లు
ఉందురు = ఉంటారు
సుజ్ఞానులు + ఉర్విలోన = భూమిపై జ్ఞానం ఉన్నవారు
అలసి యుందురు = అలసిపోయి ఉంటారు
కళలేని విధముగ = మొఖంలో కళ లేకుండా
చూడ = చూస్తే
గానవత్తురు = కనిపిస్తారు.
అధవ = తరువాత
కాంతిబొందు = కాంతి వస్తుంది
నొకరి దూషించి = ఒకరిని తిట్టి
భూషింపరు + ఒకరిని = మరొకరిని మెచ్చుకోరు
ఎపుడు = ఎల్లప్పుడు
సుఖము = సుఖాన్ని
దుఃఖము = దుఃఖాన్ని
ఒక పదము = ఒకే విధంగా
చూతురయ్య = చూస్తారు

తాత్పర్యం : నాయనలారా ! వినండి. మీ హితాన్ని కోరే ఈ సిద్ధప్ప చెప్పిన కవిత్వం బంగారపు కుప్పవంటిది జాగ్రత్తగా గమనించండి. ఎవరైతే తన ఆత్మను పరమాత్మతో సమానంగా భావించి, అన్ని జీవులను సమానంగా చూసి జ్ఞాన వైరాగ్యాలనే యజ్ఞాన్ని, దానాలను, తపస్సులను చేస్తే మోక్షాన్ని పొందుతారు. తామరాకులు నీటిలో ఉండి కూడా తడవకుండా ఉన్నట్లుగానే భూమిపై జీవిస్తున్న జ్ఞానులు కూడా అలసిపోయినట్లు, కళా విహీనంగా కనిపిస్తారు. కాని తరువాత వారి ముఖంలో కళ వస్తుంది. వారు ఒకరిని తిట్టి, మరొకరిని మెచ్చుకోరు. వారు ఎల్లప్పుడూ సుఖాన్ని దుఃఖాన్ని ఒకే విధంగా చూస్తారు.

2. చ॥ కదలెడు పూరిపుల్లకు గకావికలై భయమొంది డప్పితో
బొదలిన జింక దుప్పి కదుపుల్ జలముల్గొన నిన్నుజేరి క్రీ
బెదవుల ముట్టువేళ గని పెంపగు చేపల బల్లటీ ల్గొనం
గదిమి తృష్ణార్తతన్ వెరవు గల్గియు దిక్కుల బార జూతువా ?
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం :

కదలెడు = కదులుతున్న
పూరిపుల్లకు = గడ్డిపోచకు కూడా
భయమొంది = భయపడి
కకావికలై = చెల్లాచెదురై
పొదలిన = తిరిగి అలసిన
డప్పితో = దాహంతో
జింక, దుప్పి కదుపుల్ = జింకల దుప్పుల గుంపులు
జలముల్ + గొనన్ = నీరు తాగడానికి
నిన్ను + చేరి = నీ దగ్గరికి వచ్చి
క్రీ = కింది
పెదవుల = పెదవులతో
ముట్టువేళన్ = నీటిని తాకుతుండగా
కని = చూసి
కదిమి = స్వార్ధంతో
పెంపు + అగు = పెరిగిన
చేపల పల్లటీల్ = చేపలు గంతులు
కొనన్ = వేస్తుంటే
తృష + ఆర్తతన్ = దాహం తీరక కలిగే బాధతో
దిక్కులన్ = దిక్కులు పట్టుకొని
వెరవు గల్గియు = ఉపాయంతో
పారన్ + చూతువా ? = వెళ్ళడం చూస్తావా ?

తాత్పర్యం : కదులుతున్న గడ్డిపోచకు కూడా భయపడి చెల్లాచెదరుగా పారిపోయే జింకల, దుప్పుల, సమూహాలు అడవిలో తిరిగి తిరిగి అలిసిపోయి దాహంతో నీరు తాగడానికి నీ దగ్గరకు వచ్చి కింది పెదవులు ఆనించి నీరు తాగుతుండగా చూసి స్వార్థంతో పెరిగిన చేపలు గంతులు వేస్తుంటే దాహం తీరక కలిగే బాధతో అవి దిక్కులు పట్టుకొని పారిపోతుంటే ఉపాయంతో చూస్తావా ?

II. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘ఆడపిల్లలంటెనే’ పాఠ్యభాగం ద్వారా కవి అందించిన సందేశం తెలియజేయండి.
జవాబు:
ఆడపిల్లలంటేనే అనే పాఠ్యభాగం ద్వారా నిసార్ మహిళాలోకానికి సందేశాన్ని ఇచ్చాడు. ఆడపిల్లలు అంటేనే లోకానికి చులకన భావం ఏర్పడింది. ఆడవారు లేకుండా ఈ లోకం ఎక్కడుంది అని సమాజాన్ని నిలబెట్టి స్పష్టంగా అడుగుమని సలహా ఇచ్చాడు. పిల్లలు పుట్టాలని పూజలు, వ్రతాలు చేస్తారు. కాని ఆడపిల్ల పుట్టిందని తెలియగానే వెక్కిరిస్తారు. ఆడపిల్ల పడుకుంటే లేపి అంట్లు శుభ్రం చేయిస్తారు. మగపిల్లలను బడికి పంపి చదివిస్తారు. ఆడపిల్లలను పనికి మగపిల్లలను చదువుకు పంపడం అనే భేద భావాలు ఎందుకుండాలి ? ఆడ మగ ఇద్దరూ పరస్పరం సహకరించుకుంటూ ఉండాలి. అలా ఉండకుంటే జీవితం సఫలం కాదు అని నిసార్ భావన.

కొత్తగా పెండ్లి కాగానే అత్తగారి ఇంటికి వరకట్నం, కానుకలు తెచ్చే పంటగామారి వారి ఇల్లు నింపాలని అనుకుంటారు. నువ్వు కట్నంగా తెచ్చిన డబ్బుతో, బంగారంతో, వాహనంతో, వంట పాత్రలతో ఇల్లు నింపినా ఇంకా సరిపోలేదని అంటారు. తెచ్చిన కట్నంలో ఏ కొద్దిగా తగ్గినా నీ మొఖం పాడుగాను, నువ్వేం తెచ్చావని అంటారు. నిన్ను వాళ్ళే చంపేసి వంటింట్లో చచ్చిందని వార్తాపత్రికలకు ఇస్తారని నిసార్ హెచ్చరించాడు. ఉదయం లేచింది మొదలు ఇల్లు ఊడ్చడం, వాకిలి ఊడ్చి కల్లాపి చల్లడం, వంటపాత్రలు కడిగి వంటచేయడం, అందరి బట్టలుతకడం, వడ్డించి తినేవరకు ఆగి శరీరం మొత్తం అలిసి పోయేదాక పని చేసినా పని అయిపోదు. రోజులో ఉండే ఇరవైనాలుగు గంటలూ కష్టపడ్డా ఇంకా ఎదో ఒకపని ఉండనే ఉంటది. కాని కేవలం ఎనిమిది గంటలు బయట పనికి వెళ్లి వచ్చిన భర్త మాత్రం ఆడవారిమీద ఎగిరిఎగిరి పడతాడు తల్లి అని నిసార్ ఆవేదన వ్యక్తం చేశాడు.

ఇంటికి కావలసిన పనులన్ని చేసి, పిల్లలను పోషించి, అత్త మామలను సరిగా పోషించి, భర్త మెప్పును పొంది కూలికి కూడా వెళ్లి పనిచేసి ఆకలితో ఇంటికి వచ్చి పొయ్యి వెలిగిస్తావు. ఏ లెక్కప్రకారం చూసినా ఆడవారు చేసే శ్రమనే అధికం. అయినా మగవారికే కూలి ఎక్కువ ఎందుకిస్తారు అని నిసార్ ప్రశ్నించాడు. పేగులు తెంపుకొని, పిల్లల్ని కనీ, పెంచి వారికి పెళ్ళిళ్ళు చేసి ఆనందపడతారని, చావుబతుకుల్లో, కష్టసుఖాల్లో సంసారాన్ని సాగించి ఒంటిలో ఓపిక ఉన్నతకాలం సంసారపు బరువును మోస్తారని కవి చెప్పాడు. ముసలి దానివి అని దూరంగా ఉంచుతారు. వయసుమీద పడి పెంచుకున్న ఆశలు ఎండిపోయి తొడిమలాగా మిగిలిపోయారని ఆడవారి పట్లజాలి చూపాడు.

స్త్రీలు నడిచే చెట్టులాంటి వారని, త్యాగాలు చేసిన తేనెతుట్టె లాంటి వారని చెట్టు ఆకులను రాల్చినట్టు కష్టాలను మరిచిపోయి, తేనెలను పంచినట్టు ప్రేమలను పంచుతారని అన్నాడు. ఇంకా ఎన్ని రోజులు కష్టాల కొలిమిలో ఉంటారని, ఈ చెడిపోయిన వాళ్ళను వెళ్ళగొట్టడానికి లేచి ముందుకు రావాలని, సహించినంత కాలం కష్టాలను భరించాల్సి ఉంటుందని, ఎదిరిస్తేనే బాధలు దూరమవుతాయని దానికోసం పోరాటం చేయాలని నిసార్ మహిళలకు సందేశం ఇచ్చాడు.

ప్రశ్న 2.
కోకిలకు సమాజానికి ఉన్న సంబంధాన్ని వివరించండి.
జవాబు:
కోకిల భగవద్గీతలా ఆనందాన్ని, జాతీయగీతమైన జనగణమన లాగ ఉత్సాహాన్ని సమాజానికి కలిగిస్తుంది. పట్టపగలు, మండుటెండలో కోకిల పాడుతున్న పాటతో కవి గుండెను కరిగించింది. ఎంతో హడావిడిగా ఉండే ఈ కోఠీ సెంటర్ లో ఎవరో కోటిమందిలో ఒకడు తప్ప పాట వినే అంత ఖాళీ సమయం ఎవరికి ఉంది ? ఆర్థిక సంపాదనపైన ఉన్న శ్రద్ధ మనసులకు ఆనందాన్ని కలిగించే కళలను ఆస్వాదించడంపై లేదని భావం. ఈ నగర జనాల్లో ఎవరి తొందర వారికి ఉంది. ఎవరి పనులు వారికి ఉన్నాయి.

ఇష్టం ఉన్నా లేకున్నా వేగంగా వెళ్ళాల్సిన స్థితిలో ఉన్నారు. అందరూ ఒకరిని తొక్కి పైకి రావాలని ఆశిస్తున్నవారే. అందరూ తమ అభివృద్ధికి ఆటంకంగా ఉన్న వారిని అడ్డు తొలగించుకోవాలని చూస్తున్నవారే. కోకిల ఎవరో వన్స్ మోర్ అని అన్నట్లు పాడిన పాటనే మళ్ళీ మళ్ళీ పాడుతున్నావు. ఆహా ఓహో అనే పొగడ్తల మాటలే తప్ప డబ్బు ఎవరూ ఇవ్వరే అని చెప్తున్నాడు కవి. కళాకారులకు చప్పట్లు తప్ప నగదు బహుమతులు, ప్రోత్సాహాలు ఉండడం లేదని భావం.

కోకిల నువ్వు కుహు కుహు అని పాడినప్పుడల్లా ఒక మినీ కవిత వెలువడ్డట్లు అనిపిస్తుంది. కోకిల శబ్దంలో ఒక కొత్త అర్థం స్ఫురిస్తుందని భావం. కోకిల గొంతు ఒక మధురమైన కవితల క్యాసెట్ లాగ అనిపిస్తుందని కవి చెప్పాడు. కొత్తగా వృత్తిలోకి వచ్చిన బిచ్చగాడు సమయ సందర్భాలు తెలియకుండా అడుక్కున్నట్లు ఇందుకోసం ఈ సమయంలో సంవత్సరకాలం పాటు పాటించిన మౌనవ్రతానికి ఈ రోజు ముగింపు పలుకుతున్నట్లు కోకిలను అడిగాడు. నిజమే నోరు మూసుకొని కూర్చొంటే ఎవరూ గుర్తించరు.

కవులు మాత్రమె కోకిల గానంలోని మాధుర్యాన్ని తమ కవితల్లో నింపుకోవాలని చూస్తారు. చిలకల్లా, హంసల్లా, నెమలిలాగా అందంగా ఉంటే ఏ దేవుడైన వాహనంగా ఉపయోగించుకుంటాడు కాని నల్లగా ఉన్న నిన్ను సమాజం గుర్తించదు అని కవి అన్నాడు.

కోకిలకు ఎవరో వచ్చి సన్మానాలు చేయాలనే కోరిక లేదనే విషయం నాకు తెలుసు. కోకిలకు సూర్యుడు చూపిన మార్గం మాత్రమె తెలుసు కాని పైరవీలు చేసి సన్మానాలు పొందే దారీ తెలియదు అని కవి అన్నాడు. కోకిల చేదుగా ఉండే మామిడి లేత చిగుళ్లను తిన్నందుకే నువ్వు ఇంతమందికి ఆనందాన్ని కలిగించే విధంగా మధురంగా పాడుతున్నది.

మానవులు మాత్రం తియ్యని మామిడి పళ్ళను తిని కూడా మనసులకు బాధకలిగించే మాటలనే మాట్లాడుతున్నారు. తినే తిండిలో కాకుండా నేర్చుకునే సంస్కారంలోనే మానవుల మాట తీరు ఉంటుందని కవి చెప్పాడు. కోకిలకు ఇల్లు వాకిలి వంటి ఆస్తులు లేవు, బరువు బాధ్యతలు అసలే లేవు. మనుషుల లాగ బస్సులకోసం ఎదురు చూడాల్సిన అవసరం లేదు. ఆకులు అలములు ఇలా ఏది దొరికితే అదే తినుకుంటూ సంతృప్తిగా జీవిస్తుంది.

కోకిల చార్మినార్ పైనా, నౌబత్ పహాడ్ పైన గల బిర్లామందిర్ పైనా స్వేచ్ఛగా వాలగలదు. మత విద్వేషాల రక్తాలు పారే ప్రదేశంలో కూడా రాగాలతో అనురాగాలను పంచుతావు. కుల మతాల భేదం పాటించని సామాజిక సమానతను ఎవరూ అర్థం చేసుకోరు.

అందరూ సమానము అని చెప్పే కోకిల మంచి మాటలు ఎవరికీ నచ్చవు. దాని కారణంగా కోకిలను పెంచి పోషించిన వారి ద్వారానే దూరం కొట్టబడ్డ పేదరాలివి అని కవి అంటున్నాడు. పెద్దకోకిలకు నీ మీద ఎంత ద్వేషం ఉందో కోకిలతో పోటీ పెట్టుకున్నట్లు నువ్వు ఎలా కూస్తే అది కూడా అలాగే కూస్తుంది. తెలివితేటలకు కులభేదాలు లేనట్టే ఈర్ష్యాద్వేషాలకు వయస్సు భేదం లేదు అని కవి చెప్పాడు. ఒక స్థాయిలో ఉన్న కళాకారులు వెనుక వస్తున్న కొత్త తరం కళాకారులను ఎదగనివ్వడం లేదని కవి భావన.

నీ కళకు గుర్తింపు లేని ఈ పట్నంలో ఎందుకు ఉండటం ? నాతో మా పల్లెకు పోదాం రా. అక్కడ ప్రతీచెట్టు నీకు కట్టని వేదికలాగా, పైరగాలి పెట్టని మైకులాగా అబద్దాలు, మోసాలు తెలియని పల్లెజనం నీ కళను ఆస్వాదించే శ్రోతలుగా ఉంటారని కవి చెప్పాడు. అంటే పట్నాలలో భారీ వేదికలు, మైకులు, హంగులు, ఆర్భాటాలు అన్నీ ఉన్నా ఆ కళను ఆస్వాదించే శ్రోతలు లేరని, ఆ లోటు పల్లెటూరిలో తీరుతుందని భావం.

ఆ పల్లెటూరికి వెళ్లి ప్రతీకొమ్మను తన గానమాధుర్యంతో పరవశించే విధంగా, ప్రతీ చెట్టు తన కమ్మని గానంతో నిండిపోవాలని, ప్రతీ హృదయం, ప్రతీ ఇల్లు తన “మధురమైన పాటలతో నిండాలని కవి సూచించాడు. అంటే కళకు గుర్తింపు ఉన్న దగ్గరే కళాకారుడు ఉండాలని కవి సూచన. ఇలా కోకిలకు సమాజానికి సంబంధం ఉందని కనపర్తి రామచంద్రాచార్యులు వివరించాడు.

III. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
తెలంగాణ ప్రాంతంలో తెలుగు భాషాభివృద్ధి వెనకబడటానికి కారణాలు వివరించండి.
జవాబు:
తెలుగు సాహిత్య చరిత్రలో తెలంగాణా ప్రాంతానికి విశిష్ట స్థానం ఉంది. భాస్కర రామాయణము రాసిన భాస్కరుడు, మల్లికార్జున భట్టు, కుమార రుద్రదేవుఁడు, అయ్యలార్యుడు, ఆంధ్ర మహాభాగవతము రాసిన పోతనామాత్యుడు, మార్కండేయ పురాణం రాసిన మారన, మొట్టమొదటి అచ్చతెనుగు కావ్యము యయాతిచరిత్ర రచించిన పొన్నగంటి తెలగన్న, జాను తెనుగులో రచన చేయాలని చెప్పి బసవపురాణాన్ని రాసిన పాల్కురికి సోమనాథుడు మొదలైన వారంతా తెలంగాణా ప్రాంతం వారే. తెలంగాణాలోని ప్రతీ గ్రామంలో తాళపత్ర గ్రంథాలు దొరికాయి.

దూపాటి వేంకటరమణాచార్యులు తెలంగాణా ప్రాంతమంతా తిరిగి ఎన్నో శాసనాలను, నూర్లకొద్ది తాళపత్ర గ్రంథాలను సంపాదించారు. తెలంగాణ శాసనాలలో కొన్నింటిని హైదరాబాదులోని లక్ష్మణరాయ . పరిశోధక మండలివారు ప్రచురించారు. మరికొన్ని శాసనాలు పురావస్తు శాఖకు అప్పగించారు.

వీటన్నిటిద్వారా తెలంగాణా ప్రాంతంలో తెలుగు దీపాలు ఎన్నడూ. ఆరిపోలేదని తెలుస్తుంది. అప్పటి ప్రభుత్వ విధానాల వల్ల దీపాలు దేదీప్యమానముగా ప్రకాశించకపోయినా మిణుకుమిణుకుమని వెలుగుతూనే ఉన్నాయి.

హైదరాబాదు సంస్థానంలో తెలుగు దుస్థితికి కారణాలు : గోలకొండ సుల్తానుల ఉత్తమ సంప్రదాయాన్ని అసఫ్ జాహీ వంశీయులు పాటించలేదు. భాషా సంస్కృతులను అణచి వేశారు. హైదరాబాదు పైన పోలీసు చర్య జరిగే వరకు, నిజాం ప్రభుత్వ విధానాలు ప్రజల భాషలను అణచివేశాయి.

బ్రిటిషు పరిపాలనలో భాషలపై ఇటువంటి ప్రయత్నాలు జరుగలేదు. నైజామేతర ప్రాంతాలలో బ్రిటీషువారు గ్రంథాలయాల స్థాపనను నిషేధించలేదు. రాజకీయాలతో సంబంధంలేని సారస్వత కృషి నిరంతరాయంగా జరిగింది. సి.పి. బ్రౌన్ వంటి ఉన్నత అధికారులు ప్రజల భాషల వికాసానికి కృషిచేశారు.

వీరేశలింగం పంతులు మొదలైన వారి సారస్వత కృషికి ప్రభుత్వం ఆటంకాలు కలిగించలేదు. కానీ తెలంగాణా ప్రాంతంలో మాతృభాషల వికాసానికి గొడ్డలి పెట్టువంటి విధానాలను హైదరాబాదు ప్రభుత్వం అమలు చేసింది. ఈ ప్రాంతంలోని 90% ప్రజల భాష తెలుగు అయినప్పటికీ తెలుగు చదువుకొనడానికి అవకాశాలు లేవు.

ఒక గ్రంథాలయాన్ని పెట్టుకోవడమే చాలాకష్టమైన పని. కవిసమ్మేళనాలు, సారస్వత సభలను నిర్వహించడానికి ప్రభుత్వం అనుమతి అవసరమయ్యేది. ఆంధ్ర అనే పేరుతో ఏ ఉద్యమం సాగినా దానిని ప్రభుత్వం శత్రుభావముతో చూసేది. ఈ పరిస్థితినే వాగ్బంధన శాసన పైశాచిక తాండవం (నోటిని కట్టివేసే పిశాచాల నర్తనం) అని సురవరం ప్రతాపరెడ్డి అన్నారు.

తెలంగాణా ప్రాంతంలో ఎందరో గొప్పవారైన సంస్కృతాంధ్ర పండితులున్నప్పటికీ వారు సభలలో సమావేశమై పరస్పర అవగాహన చేసుకునే అవకాశాలు లేవు. ప్రజలలో పది శాతం మందికి కూడా రాని ఉర్దూ భాషను రాజభాషగా రుద్దారు. ప్రాథమిక దశ నుంచి విశ్వవిద్యాలయ దశవరకు ఉర్దూయే బోధనాభాష కావడంవల్ల తెలుగు భాషాభివృద్ధికి అవకాశం లేదు. ఆ రోజులలో హైదరాబాదు రాష్ట్రం ఒక ప్రత్యేకమైన ద్వీపకల్పంగా మారి అక్కడ నివసించే ప్రజలను ఇతర ప్రపంచం నుండి వేరు చేసింది. (నిజాం రాజ్యంలో సంస్కృతి సంప్రదాయాలన్నీ ఇతర ప్రాంతాలకంటే భిన్నంగా ఉండేవి.)

అందువల్ల భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం వచ్చేవరకు తెలంగాణలో అక్షరాస్యత చాలా తక్కువ. సంస్కృతాంధ్ర పండితులు, కవులు తిండికి, నివాసానికి కూడా డబ్బుల్లేక పల్లెటూళ్ళలో బాధలు పడ్డారు. కొద్దిమంది ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల కోసం ఉర్దూ, ఫారసీ భాషలను నేర్చుకొని తమ జీవనం సాగించారు. ఈ విధంగా తెలుగు భాషా వికాసానికి తెలంగాణా ప్రాంతంలో గ్రహణము పట్టింది.

ప్రశ్న 2.
కాకి మృగాన్ని రక్షించిన విధమును తెలియజేయండి.
జవాబు:
మగధ అనే దేశంలో మందారవతి అనే అడవిలో ఒక జింక, కాకి చాలా స్నేహంగా ఉన్నాయి. బాగా తిని బలిసిన జింక అడవిలో అటూఇటూ తిరుగుతుండగా ఒక నక్క చూసింది. దానిని ఎలా అయినా తినాలని, అందుకోసం స్నేహం నటించాలని అనుకున్నది. నేను నీతో స్నేహం చేయాలని చాలా కోరికతో ఉన్నాను.

దయచేసి ‘నన్ను నీ స్నేహితునిగా అంగీకరించు అనగానే జింక ఒప్పుకున్నది. జింక నక్కను తీసుకొని తాను నివసించే స్థలానికి వెళ్ళింది. అక్కడ మందారపు చెట్టుమీద ఉన్న కాకి ఇతనెవరు అని అడిగింది. ఈతఁడు సుబుద్ధి అనే మంచి నక్క నాతో స్నేహం చేయడానికి ఇక్కడికి వచ్చాడని జింక చెప్పింది.

ఆ మాటలు విని కొత్తగా వచ్చినవారిని నమ్మవచ్చా ? ఇప్పుడు నీవు చేసినపని మంచిది కాదు. గతంలో ఒక ముసలి గుడ్డి నక్క ఇలానే పిల్లిని నమ్మి చనిపోయినదని ఆ కథ చెప్పినా జింక నక్కతో స్నేహం చేసింది. కొన్ని రోజుల తరువాత నక్క ఒక పొలాన్ని చూపించింది. జింక రోజూ అక్కడికి మేతకు వెళ్ళేది.

అది గమనించిన పొలం యజమాని వలపన్ని ఇంటికి వెళ్ళాడు. అలవాటు ప్రకారం మేయడానికి వెళ్లి జింక వలలో చిక్కుకుంది. దాన్ని గమనించి లోపల సంతోషించిన నక్క ఆదివారం కాబట్టి పేగులు, నరాలతో చేసిన వల తాళ్ళను కొరకను అని చెప్పింది.

సాయంకాలం అవుతున్నా తన ‘మిత్రుడు ఇంకా ఇంటికి రాకపోయే సరికి కాకి వెతుకుతూ ఆ పొలం దగ్గరికి వచ్చింది. అక్కడ వలలో చిక్కుకున్న జింకను చూసి అయ్యో! మిత్రుడా ఇది ఎలా జరిగిందని అడిగింది. మిత్రుని మాట వినని దానికి ఇది ప్రతిఫలము అని, చెడు కాలం వచ్చిన వారికి మంచివారి మాటలు చెవికెక్కవని జింక చెప్పింది. దానికి కాకి మరి నక్క ఎక్కడికి పోయిందని అడగగా నామాంసము తినవలెనని ఇక్కడనే ఎక్కడో కాచుకొని ఉండవచ్చునని జింక తెలిపింది. నేను ముందే హెచ్చరించాను.

నామాట వినక పోతివి. నేను ఇతరులకు చెడు చేయడం లేదు. కాబట్టి నాకు ఎవరూ చెడు చేయరు అని భావించడం మంచిది కాదు. మంచి వారికి కూడా చెడ్డవారితో అపాయం ఉంటుంది. పోగాలము వచ్చినవారు దీపం ఆరిపోతే వచ్చే వాసనను గుర్తించలేరు.

అరుంధతీ నక్షత్రాన్ని చూడలేరు, మిత్రులమాటలు వినరని పెద్దలు చెప్తారు. ముందర మంచి మాటలు చెప్పి వెనుక మోసం చేసే మిత్రుడు పయోముఖ విషకుంభము వంటివాఁడు. వారితో స్నేహాన్ని వెంటనే మానుకోవాలి. అనఁగానే జింక ఒక నిట్టూర్పు విడిచి “సజ్జన సాంగత్యం వల్ల సర్వశ్రేయములు, దుర్జన సాంగత్యం వల్ల సర్వానర్థాలు కలుగుతాయి అనడానికి ఇదే నిదర్శనం.

ఆ జిత్తులమారి నక్క చెప్పిన తేనెమాటలకు మోస పోయాను. మాటల్లో తీపి చూపి లోపల విషముంటదని ఉహించలేదని జింక అంటుండగానే, ఆ పొలం యజమాని రావడాన్ని చూసి, కాకి ఇప్పుడు ఎదోఒక ఉపాయం ఆలోచించకపోతే కష్టమవుతుంది. ఆ పొలం యజమాని కర్ర తీసుకొని యమునిలాగా వస్తున్నాడు.

నాకొక ఉపాయము తోచింది. నువ్వు ఉపిరి బిగబట్టి, కడుపు ఉబ్బించి. కాళ్ళు చాపి, చచ్చినట్లు కదలకుండా బిగుసుకొని పడుకో. నేను నీ పైన కూర్చొని నీ కళ్ళను పొడిచినట్లు కూర్చుంటాను. సమయం చూసి నేను అరుస్తాను. నువ్వు వెంటనే లేచి పారిపో అని చెప్పింది. జింక అలానే పడుకుంది. తరువాత దగ్గరికి వచ్చిన పొలం యజమాని జింకను చూసి, చనిపోయిందనుకొని, వలను విడిచాడు. వెంటనే కాకి కూసింది. అది విని జింక లేచి పరిగెత్తింది. అయ్యో ! ఈ జింక నన్ను మోసం చేసిందని కోపగించుకున్న పొలం యజమాని తన చేతిలోని కర్రను గట్టిగా విసిరాడు. దైవికంగా ఆ దెబ్బ తగిలి నక్క చచ్చింది.

IV. కింది వాటిలో రెండు ప్రశ్నలకు 15 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (2 × 4 = 8)

ప్రశ్న 1.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య విదేశయాత్ర కోసం విద్యాశాఖ అనుమతి గురించి రాయండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య విదేశాలకు వెళ్ళాలనుకున్న రోజుల్లో సగం జీతంతో ఇంగ్లాండ్ వెళ్లి చదువుకుంటే వచ్చాక పది సంవత్సరాలు ఉద్యోగం చేస్తానని, అలా చేయకుంటే తీసుకున్న జీతం వాపసు ఇస్తానని బాండ్ రాసి ఇవ్వాలి. అలా ఇవ్వకుంటే మేము ఇస్తామని వంద కంటే ఎక్కువ జీతం ఉన్న ఇద్దరు ఉపాధ్యాయులు జమానత్ (పూచీ కత్తు) ఇవ్వాలని నిబంధనలు ఉండేవి. అప్పుడు వందపైన జీతం ఉన్న వారు నలుగురు మాత్రమె ఉండేవారు. అందులో ఒకరు జామీను సులభంగానే ఇచ్చారు. ఇంకో జామీను కోసం చాల ప్రయత్నం చేయాల్సి వచ్చింది.

ఐదు రూపాయల బియ్యం ఇప్పించి ఇంకో జామీను తీసుకున్నాడు. రెండు జామీనులు, సెలవు పత్రం, ఎకరారు నామాలతో ప్రధానోపాధ్యాయునికి దరఖాస్తు చేశాడు. ఆయన డివిజనల్ ఇన్స్పెక్టర్ ఆఫ్ స్కూల్స్కు పంపాడు. వారికి ఒక ప్రైవేటు లేఖ రాసి పని త్వరగా అయ్యేలా చూడాలని అభ్యర్థించాడు. వారు అలానే త్వరగా దానిని డి పి ఐ కి పంపారు కాని వారు ఆరు నెలల ముందు అనుమతి కోరలేదు కాబట్టి సెలవు దొరకదని చెప్పారు.

అక్కడి వారిని ఎంత బతిమిలాడినా పని కాలేదు చివరికి సీనియర్ డిప్యుటీ ఇన్స్పెక్టర్ ఆఫ్ డి.పి.ఐ. హక్కాని ని కలిశారు. ఆయన రామకృష్ణయ్యను చూడగానే మీ హిందువులు నీకు సహకరించడం లేదా అని అడిగారు. ముస్లిం కమ్మంటే కాకపోతివి ఇప్పుడు ఇబ్బందులు పడవడితివి అని అన్నాడు. ఒక బ్రాహ్మణ ఉపాధ్యాయుని దగ్గర భోజనం పెట్టించాడు.

ఆయనకు రామకృష్ణయ్య విషయాన్ని వివరించి సహకరించాలని వేడుకున్నాడు. ప్రభుత్వం సెలవు ఇవ్వకున్నా సొంత ఖర్చులతో ఇంగ్లాండ్ వెళ్తానని రాసివ్వు అంటే అలా రాసిచ్చాడు. ఇతను ఇప్పుడు ఇంగ్లాండ్ వెళ్ళకపోతే ఇంకెప్పుడూ వెళ్ళలేడు. అలా వెళ్ళకపోతే అతని భవిష్యత్ పాడవుతుంది కావున వెంటనే అనుమతించి రిలీవ్ చేయాలని ప్రధానోపాధ్యాయునికి రాశారు. అలా విద్యాశాఖ అనుమతి లభించింది.

ప్రశ్న 2.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య గారి సంకల్పం తెలుపండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య 18 అక్టోబరు 1907 నాడు మంథెనలో జన్మించాడు. ఆయన తండ్రి ఆదిలాబాద్ జిల్లా తాండూర్లో సింగల్ టీచర్ గా పనిచేసేవారు. ఉద్యోగానికి రాజీనామా చేసి వ్యాపారం ప్రారంభించి నష్టపోయారు. దాని కారణంగా ఆస్తి కన్నా అప్పు పెరిగింది. అప్పులవాళ్ళు వచ్చి వారి తండ్రిని తిట్టేవారు. ఆ మాటల బాధకు ‘ఇంటి బయటకు వెళ్ళి ఆకాశం వైపు చూస్తూ, చేతులు జోడించి దేవునితో నన్ను కనికరించి చదువు చెప్పించు.

విదేశాలకు వెళ్లి చదువుకునేల ఆశీర్వదించమని, తండ్రి చేసిన అప్పులు తీర్పించి, ఇల్లును అమ్మకుండా, దాని ముందర గుఱ్ఱపు బగ్గీలను, మోటార్లను పెట్టించేలా, తండ్రికి, తల్లికి ఇప్పటికన్న ఎక్కువ పేరు మర్యాదలు తెప్పించమని మొక్కారు. అంటే చిన్నప్పుడే విదేశాల్లో చదువుకోవాలనే సంకల్పం ఉండేదని తెలుస్తుంది.

డబ్బులేనివారు చదువుకోలేరు, వివాహం అయిన వారు చదువుకోలేరు అనే మాటలను తప్పు అని నిరూపించాలని, ఈశ్వరుణ్ణి నమ్మినవాడు తప్పక అనుకున్నది సాధిస్తాడని కూడా రుజువు చేయాలని సంకల్పించు కున్నాడు. హైదరాబాద్ లో బి.ఏ. పాస్ అయ్యాడు. తరువాత L.L.B. చదువుకొని BAR చేయడానికి ఇంగ్లాండు వెళ్ళాలని సంకల్పం చేసుకున్నాడు.

ఇంగ్లండు వెళ్ళడానికి ధనవంతులయిన రెడ్డి స్నేహితులు సహాయం చేస్తారనే నమ్మకం ఉండేది. సర్కారీ ఉద్యోగం చేయటానికి ఇష్టం లేదు. అనేక చిన్న, పెద్ద పనులు చేస్తూ చదువుకున్నాక ప్రభుత్వ ఉపాధ్యాయునిగా ఉద్యోగం వచ్చింది. తరువాత ఇంకా గట్టిగ ఇంగ్లండు వెళ్లి పరిశోధన చేయాలని సంకల్పించుకున్నాడు.

ప్రశ్న 3.
ఇంగ్లండులో ముద్దు రామకృష్ణయ్య విద్యాభ్యాసం ఎలా ప్రారంభమైంది ?
జవాబు:
గ్రేట్ బ్రిటన్ స్కాట్లాండ్లో దిగి అక్కడనుండి ఎడింబరో యూనివర్సిటీ ఉన్న నగరానికి రైలులో వెళ్ళారు. ఆంగ్ల ఉపాధ్యాయునిగా పదకొండు సంవత్సరాల అనుభవం ఉన్నప్పటికీ ఆంగ్లం మాతృభాషగా ఉన్నవారితో మాట్లాడిన అనుభవం లేదు. రిజిస్ట్రార్ దగ్గరకు వెళ్లి టెలిగ్రాఫు చూపించాడు. ఆయన డిపార్ట్మెంట్ ఆఫ్ ఎడ్యుకేషన్తో మాట్లాడుతా అన్నాడు. ఉండడానికి ఒక హోటల్లో రూమ్ బుక్ చేశాడు. కొన్ని రోజులకు ఆలస్యంగా వచ్చిన కారణంగా అడ్మిషన్ దొరకదు అని చెప్పారు.

అక్కడి నుండి లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ప్రయత్నం చేయడానికి లీడ్స్ వెళ్ళాడు. 1939లో చేసిన దరఖాస్తు చేస్తే మీరు రమ్మన్నారు. యుద్ధం కారణంగా ఆలస్యంగా వచ్చాను అని చెప్పాడు. దానికి ఇండియా హౌస్ నుండి దరఖాస్తు చేసుకొమ్మని సలహా ఇచ్చారు. మాది హైదరాబాదు రాజ్యం ఇండియా హౌసుకు సంబంధం ఉండదు అని చెప్తే అడ్మిషన్ అయిన తరువాత వారికి చెప్పొచ్చు అని ఎం.ఇడిలో చేర్చుకున్నారు.

ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ ఫీ కట్టడానికి రిజిస్ట్రార్ ఆఫీసుకు వెళ్ళమన్నారు. వారు ఇరవై పౌండ్ల ఫీ కట్టమంటే అంతడబ్బు లేదని చెప్పకుండా పది పౌన్లు ఇప్పుడు కట్టి తరువాత పది పౌన్లు చెల్లిస్తానన్నాడు. దానికి వారు అంగీకరించలేదు. వారం రోజులు గడువు ఇచ్చారు. పడవలో పరిచయమైన సురేశ్ చందర్కు లేఖ రాశారు. చివరి తేది ఉదయం పది పౌన్ల పోస్టల్ ఆర్డర్ను సురేశ్ చందర్ పంపాడు.

పోస్ట్ ఆఫీసుకు వెళ్లి పది పౌన్లు తీసుకొని మొత్తం ఇరవై పౌన్లు యూనివర్సిటీ అకౌంట్ సెక్షన్లో ఇచ్చి రసీదు తీసుకున్నాడు. అలా ఇంగ్లాండ్ లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ఎం. ఇడి. లో అడ్మిషన్ దొరకడంతో ఇంగ్లాండులో ముద్దు రామకృష్ణయ్య విద్యాభ్యాసం ప్రారంభమైనది.

ప్రశ్న 4.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య సముద్ర ప్రయాణ అనుభవాలు వివరించండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య ఎన్నో ప్రయత్నాల తరువాత విద్యా శాఖ అనుమతి, యూనివర్సిటిలో షరతులతో కూడిన అడ్మిషన్, పాస్పోర్ట్, కావలిసిన డబ్బు సమకూరింది. మొత్తానికి బొంబాయి చేరుకొని థామస్ కుక్ పడవలో ప్రవేశించాడు. ఎక్కిన తరువాత కొన్ని రోజులు పడవ బొంబాయి పోర్ట్లోనే ఉంది కాని ప్రయాణికులను బయటికి వెళ్ళనివ్వలేదు. ఆ పడవ మరీ పెద్దది కాదు, మరీ చిన్నది కాదు.

రామకృష్ణయ్య ఉన్న క్యాబిన్లో ఆరు బెర్తులు ఉండేవి. గాలి రావడానికి కిటికీ బదులు పోర్ట్ హోల్స్ ఉన్నాయి. ఫ్యాన్లు, హాస్పిటల్, టెలిగ్రాఫ్ ఆఫీసు, దుకాణము, పిల్లలకు కిండర్ గార్టెన్ సెక్షన్, అవుట్ డోర్ ఆటలు, గ్రంథాలయం, మొదలైన సౌకర్యాలు ఉన్నాయి.

బ్రిటీషు రేవులో దిగగానే తగినంత డబ్బు లేని వారిని డిపార్ట్ చేస్తారని సహచరుడు చెప్పాడు. పడవలో ఉన్న హైదరాబాద్ నుండి వస్తున్న సురేశ్ చంద్ర ఆస్థాన పరిచయం అయ్యాడు. అతను చాల మంచివాడు. రామకృష్ణయ్య ఇరవై రెండు పౌన్లతో ఇంగ్లాండ్ బయలుదేరాడు. పడవ బయలుదేరిన తరువాత మొదటిసారి ఏడెన్లో ఆగింది. అక్కడ చారిత్రక స్థలాలు అన్ని చూసి, గుజరాతి వాళ్ళ ఇంట్లో మంచి శాఖాహార భోజనం చేశారు. సయీద్ రేవులో కొద్ది రోజులున్నారు. అక్కడ మ్యూజియం చూశారు. జిబ్రాల్టర్ రేవు దాటిన తరువాత బ్రిటన్ భూమి కనిపిస్తుండగా దేవునికి కృతజ్ఞతాపూర్వక నమస్కారం చేశాడు.

కాని డబ్బు లేకపోతే డిపార్ట్ చేస్తారేమో అనే భయం మాత్రం ఉండేది. ఈ విషయాన్ని సురేశ్ బాబుకు చెప్పి అతని దగ్గరున్న నూటయాభై పౌన్లు డ్రాఫ్ట్ చూపించేలా ఒప్పందం చేసుకున్నాడు. కాని విద్యార్జనకు వచ్చానని చెప్పేసరికి డ్రాఫ్ట్ చూపించాల్సిన అవసరం రాకుండానే ఓడరేవులో పర్మిటెడ్ అని స్టాంప్ పడింది. తోటి భారతీయ ప్రయాణికుల సహకారంతో సామాను దించుకున్నాడు. మొత్తానికి బ్రిటన్లోని స్కాట్లాండ్లో దిగినందుకు దేవునికి కృతజ్ఞతలు తెలుపుకున్నాడు.

V. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్భసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి. (2 × 3 = 6)

ప్రశ్న 1.
ఎవరికుందే నీ పాట వినే తీరిక
జవాబు:
కవి పరిచయం : వచన కవితా ప్రవీణ బిరుదాంకితుడైన కనపర్తి రామచంద్రాచార్యులు రాసిన నైమిశారణ్యం అనే కవితా సంపుటి నుండి తీసుకున్న కోకిలా ! ఓ కోకిలా !! అనే పాఠ్యభాగం లోనిది ఈ వాక్యం. రామచంద్రాచార్యులు 48 కావ్యాలు రాశాడు.
సందర్భం : పట్టపగలు, మండుటెండలో నీవు పాడుతున్న పాటతో నా గుండెను కరిగించావు. ఎంతో హడావిడిగా ఉండే ఈ కోఠీ సెంటర్లో ఎవరో కోటిమందిలో ఒకడు నా వంటి వాడికి తప్ప నీ పాట వినే అంత ఖాళీ సమయం ఎవరికి ఉంది ? అని కవి కోకిలను అడిగిన సందర్భం లోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : నీ కమ్మని పాట వినే తీరిక ఎవరికి ఉంది ? అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : ఆర్థిక సంపాదనపైన ఉన్న శ్రద్ధ మనసులకు ఆనందాన్ని కలిగించే కళలను ఆస్వాదించడంపై లేదని భావం.

ప్రశ్న 2.
విమలభాస్వద్రూప శైవాలినీ
జవాబు:
కవి పరిచయం : గంగాపురం హనుమచ్ఛర్మ రాసిన దుందుభి కావ్యం నుండి గ్రహించిన దుందుభి అనే పాఠం నుండి తీసుకున్నది ఈ వాక్యం. హనుమచ్ఛర్మ ఉమ్మడి పాలమూరు జిల్లాకు చెందిన కవి.
సందర్భం : పరిశుద్ధమైన, ప్రకాశవంతమైన, ఓ దుందుభి నదీ ! నిన్ను బంధించారు. ఇదెక్కడి పిచ్చి తెలివి? పవిత్రమైన భావాలను ఆపడం సాధ్యమా ? మిక్కిలి తీవ్రమైన అగ్నిని తీసుకొని మూటలో బంధించడం, నీటిని ఆపడం స్వేచ్ఛయే జీవితంగా కలదానివైన నీ విషయంలో సాధ్యమవుతుందా ? అని కవి ప్రశించిన సందర్భం లోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : పరిశుద్ధమైన, ప్రకాశవంతమైన, ఓ దుందుభి నదీ అని అర్థం.
వివరణ : పవిత్రమైన భావాలను ఆపడం సాధ్యం కానట్టే పవిత్రమైన దుందుభిని ఆపడం సాధ్యం కాదని భావం.

ప్రశ్న 3.
గురుని మదిలోన నిల్పుట గుర్తువచ్చు
జవాబు:
కవి పరిచయం : సిద్దిపేట జిల్లాకు చెందిన వరకవి సిద్ధప్ప రాసిన “సిద్దప్ప వరకవి జ్ఞానబోధిని” అనే గ్రంథం నుండి తీసుకున్న “జ్ఞానబోధ” అనే పాఠ్యాంశం లోనిది ఈ వాక్యం. వరకవి సిద్ధప్ప నలభైకి పైగా పుస్తకాలు రాశాడు.
సందర్భం : ఊపిరిని బిగపట్టి శరీరం పైకి లేచేలా చేయవచ్చు. ప్రతీ గడియకు ఒక వేషం వేయవచ్చు. అన్న పానాలు లేకుండా అడవిలో తిరగవచ్చు. జపమాలను సరిగ్గా . తిప్పవచ్చు. నీళ్ళలో కప్పలాగా ప్రయత్నం చేసి పైకి తేలవచ్చు. బలంగా వెయ్యి సంవత్సరాలు బతకవచ్చు. ప్రతీగ్రామం తిరిగి ఉపన్యాసాలు ఇవ్వవచ్చు. మోసపూరితమైన వారి మనస్సును మార్చవచ్చు. భూమిపై ఎన్నో వేషాలు వేయవచ్చు. గురువును మనస్సులో నిలిపితే పైన చెప్పిన అసాధ్యమైన పనులు చేసి ప్రతిష్ఠ పొందవచ్చునని వరకవి సిద్ధప్ప చెప్పిన సందర్భంలోనిది.
అర్థం : గురువును మనస్సులో నిలిపితే మనకు గుర్తింపు వస్తుందని అర్థం.
వివరణ : గురువును నమ్ముకుంటే అసాధ్యాలను సుసాధ్యాలు చేసి పేరు పొందవచ్చునని భావం.

ప్రశ్న 4.
సుచరితక్రమమిప్పుడు తప్పనేటికిన్
జవాబు:
కవి పరిచయం : ఈ వాక్యం తిక్కన రాసిన మహాభారతం ఉద్యోగ పర్వం తృతీయాశ్వాసం నుండి తీసుకున్న శ్రీకృష్ణ రాయబారం అనే పాఠ్యాంశంలోనిది. తిక్కనకు ఉభయకవి మిత్రుడు అనే బిరుదు ఉంది. పదమూడవ శతాబ్దికి చెందిన నెల్లూరు పాలకుడు మనుమసిద్ధి ఆస్థానంలో ఉండేవాడు.
సందర్భం : శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునికి భరతవంశ ప్రాశస్త్యాన్ని వివరిస్తున్న సందర్భంలోనిది.
అర్థం : మంచి వంశ క్రమాన్ని ఇప్పుడు ఎందుకు తప్పుతారు ?
వివరణ : మహారాజా ! మీ భరతవంశం ధర్మం, న్యాయం, సత్యం, ఐకమత్యం, గౌరవం, కారుణ్యం మొదలైన సద్గుణాలు గలిగి కీర్తి పొందింది. అట్టి వంశంలో నీవూ, నీ ప్రియ సహోదరుడు పాండురాజూ, సద్గుణాలయందు శ్రేష్టులు, మరి నీ కుమారులూ కీర్తి భారం వహించ జాలినవారు. కళ్యాణ స్వభావులు. ఇంత మంచి నడవడిగల వంశ సంప్రదాయం ఇప్పుడు కూడా తప్పించడం ఎందుకు ? అని శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునితో అన్నాడు.

VI. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్భసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి. (2 × 3 = 6)

ప్రశ్న 1.
ప్రథమ ప్రయత్నం విఫలమయింది
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్యకు విదేశాలకు వెళ్లి చదువుకోవాలని కోరిక ఉండేది. ప్రభుత్వ ఉపాధ్యాయునిగా కోహిర్లో పని చేస్తున్నప్పుడు విదేశీ విద్య స్కాలర్షిప్ కోసం హైదరాబాద్ ప్రభుత్వానికి దరఖాస్తు చేసుకున్నాడు. మూడవ శ్రేణిలో బి.ఏ. పాస్ అయిన వారికి స్కాలర్షిప్ రాదని చెప్పారు. అప్పు అడిగితే దానికి అంగీకరించలేదు. సొంతఖర్చులతో విదేశాలకు వెళ్ళే అవకాశం కల్పించాలని దరఖాస్తు చేస్తే కారణం చెప్పకుండా ఫైల్ మూసేశారు. ఇంతలో రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం ప్రారంభం అయింది అలా రామకృష్ణయ్య గారి ప్రథమ ప్రయత్నం విఫలమైనదని తెలిపిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : మొదటి ప్రయత్నం విజయవంతం కాలేదు అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : దేవునిపై భారం వేసి చిన్నప్పటి నుండి చదువుకున్నాడు రామకృష్ణయ్య. విదేశాలలో చదువుకోవాలని చాలా ప్రయత్నాలు చేశారు. దానిలో మొదటి ప్రయత్నం ఫలించలేదని భావం.

ప్రశ్న 2.
వారు నాకు జమానతు ఇవ్వటానికి సిద్ధపడలేదు
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య ప్రథమ విదేశీ యాత్ర సన్నాహాల్లో భాగంగా విద్యాశాఖ అనుమతి తీసుకోవలసి వచ్చింది. సగం వేతనం తీసుకుంటూ విదేశాలలో చదువుకొని వచ్చిన తరువాత పది సంవత్సరాలు ప్రభుత్వంలోనే ఉద్యోగం చేయాలి. అలా చేయకుంటే తీసుకున్న వేతనం వాపసు ఇవ్వాలి. దానికి 100 రూపాయల వేతనం కంటే ఎక్కువున్న వారు పూచికత్తు ఇవ్వాలి. అలాంటి వారు కేవలం నలుగురే ఉన్నారు. వారు ఎవరూ జామీను ఇవ్వడానికి సిద్ధంగా లేరని రామకృష్ణయ్య చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : వాళ్ళెవరు జామానతు అంటే పూచీకత్తు ఇవ్వడానికి అంగీకరించలేదు అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : 100 రూపాయల కంటే ఎక్కువ వేతనం ఉన్నవారెవరూ పూచీకత్తు ఇవ్వడానికి సిద్ధంగా లేరని భావం.

ప్రశ్న3.
ఇప్పుడు వెళ్ళకపోతే అతడి భవిష్యత్తు చెడుతుంది.
జవాబు:
రచయిత పరిచయం: పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య విదేశీ పర్యటనకోసం విద్యా శాఖ అనుమతి కొరకు ప్రయత్నం చేస్తున్నపుడు జుల్ఫికర్ అలీ హక్కాని ఉన్నతాధికారిగా ఉన్నారు. అప్పటికే సెలవు ఇవ్వడానికి వీలు లేదని ఆఫీస్ నోట్ వచ్చిందని సెలవు ఇవ్వడం వీలుపడదని ఆయన అన్నారు. జీతం లేకుండా సెలవు మంజూరు చేసినా సరే అని రాసివ్వుమన్నారు. అలా రాసిచ్చిన తరువాత రామకృష్ణయ్య ఇప్పుడు పోకపోతే మరెప్పుడు పోలేడు, ఇప్పుడు వెళ్ళకపోతే అతని భవిష్యత్తు చెడుతుందని ఉద్యోగం నుండి వెంటనే రిలీవ్ చేయమని అనుమతించిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : ఇప్పుడు ఇంగ్లాండ్ వెళ్ళకపోతే రామకృష్ణయ్య భవిష్యత్తు చెడుతుందని అర్థం.
వ్యాఖ్య : రామకృష్ణయ్యకు సహకరించే పరిస్థితులు ఇప్పుడున్నవి. కావున ఇప్పుడు వెళ్ళకపోతే ఇంకెప్పుడు పోలేడు. అలా వెళ్ళకపోతే అతని భవిష్యత్తు చెడిపోతుందని భావం.

ప్రశ్న 4.
సిగ్గుతో నా బాధను ఎవరికీ చెప్పుకోలేదు.
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య పాస్పోర్ట్ కోసం అప్లై చేశారు. దానిని ఉస్మానాబాద్ కలెక్టర్కు ఒక తాలూక్ దార్ సిఫారసుతో పంపారు. దానిని త్వరగా పరిశీలించి అనుమతి ఇవ్వాలని కలెక్టర్కు ఒక ప్రైవేటు ఉత్తరం రాసి ఒక కవర్లో పెట్టి పంపారు. ఆ కవర్లో హాస్టల్ బాలుడు ఒక రూపాయి పెట్టుకొని మరిచిపోయి ఆ కవర్ను రామకృష్ణయ్యకు ఇచ్చాడు. ఒక రూపాయి లంచం పంపినట్టు భావించి కలెక్టర్ ఏమైనా శిక్ష వేస్తాడేమో అని భయపడి, ఆ భయపడుతున్న విషయం కూడా ఎవరికైనా చెపితే పరువు పోతుందేమో అని ఎవరికీ తెలుపలేదని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : బాధ చెబితే పరువు పోతుందేమో అని ఎవరికీ చెప్పలేదని అర్థం.
వ్యాఖ్య : తెలియక చేసినా పెద్ద పొరపాటు జరిగింది. ఆ పొరపాటుకు శిక్ష పడుతుందేమో అనే భయం, బాధ ఉన్నాయి. కాని ఆ బాధను ఎవరికైనా చెప్పుకుంటే పరువు పోతుందేమో అనే మరో అనుమానం కూడా ఉందని భావం.

VII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి. (2 × 2 = 4)

ప్రశ్న 1.
కపిల మహర్షికి కోపం ఎందుకు వచ్చింది ?
జవాబు:
సగరునికి సుమతి, కేశిని అనే ఇద్దరు భార్యలున్నారు. వారికి సంతానం కలగక పోవటంచేత, సగరుడు తన భార్యలతో భృగుశ్రవణ పర్వతం చేరి నూరు సంవత్సరాలు తపస్సు చేశాడు. భృగువు ప్రత్యక్షమై ఒక భార్య అరవై వేలమంది పుత్రులను, మరొక భార్య వంశోద్ధారకుడైన ఒక పుత్రునికి జన్మనిస్తారని దీవించాడు. సుమతి అరవై వేలమందిని, కేశిని ఒక పుత్రుణ్ణి కోరారు. తరువాత కేశిని అసమంజునునికి, సుమతి ఒక మాంసపుముద్దకు జన్మనిచ్చారు. ఆ మాంసపు ముద్దను ముక్కలు చేసి నేతికుండలలో వుంచగా అరవై వేలమంది శిశువులు జన్మించారు.

వీరు పెరిగి ప్రజలను కష్టపెట్టసాగారు. వీరి గర్వమణిచేందుకు ఇంద్రుడు సగరుని యాగాశ్వాన్ని పాతాళంలోని కపిల మహర్షి ఆశ్రమంలో దాచాడు. సగర చక్రవర్తి కుమారులైన సాగరులు యజ్ఞాశ్వాన్ని కనుగొనే ప్రయత్నంలో పాతాళానికి వెళ్ళారు. అక్కడ తమ యాగాశ్వాన్ని చూశారు. అక్కడ ఎన్నో వేల సంవత్సరాలుగా తపస్సు చేస్తున్న కపిలమహర్షిని చూశారు. ఆ మహర్షే తమ యాగాశ్వాన్ని అక్కడ దాచిపెట్టాడని అతని తపస్సును భగ్నం చేయ ప్రయత్నించారు. అలా కపిల మహర్షి కోపాగ్నికి భస్మమైపోయారు.

ప్రశ్న 2.
కుటుంబ ప్రగతిలో స్త్రీ పాత్రను వివరించండి.
జవాబు:
ఉదయం లేచింది మొదలు ఇల్లు ఊడ్చడం, వాకిలి ఊడ్చి కల్లాపి చల్లడం, వంటపాత్రలు కడిగి వంటచేయడం, అందరి బట్టలుతకడం, వడ్డించి తినేవరకు ఆగి నీ శరీరం మొత్తం అలిసి పోయేదాక పని చేసినా పని అయిపోదు. రోజులో ఉండే ఇరవైనాలుగు గంటలూ కష్టపడ్డా ఇంకా ఎదో ఒకపని ఉండనే ఉంటది. కాని కేవలం ఎనిమిది గంటలు బయట పనికి వెళ్లి వచ్చిన నీ భర్త మాత్రం నీ మీద ఎగిరి ఎగిరి పడతాడు తల్లి అని నిసార్ ఆవేదన వ్యక్తం చేశాడు.

ఇంటికి కావలసిన పనులన్ని చేసి, పిల్లలను పోషించి, అత్త మామలను సరిగా పోషించి, భర్త మెప్పును పొంది కూలికి కూడా వెళ్లి పనిచేసి ఆకలితో ఇంటికి వచ్చి పొయ్యి వెలిగిస్తావు. ఏ లెక్కప్రకారం చూసినా ఆడవారు చేసే శ్రమనే అధికం. ఇలా కుటుంబ ప్రగతిలో స్త్రీపాత్ర కీలకం అని నిసార్ తెలిపాడు.

ప్రశ్న 3.
శ్రీకృష్ణుడు ఎందుకు వచ్చానన్నాడు ?
జవాబు:
ధృతరాష్ట్రుని సభలో ఉన్న వారందరూ శ్రద్ధగా వింటుండగా పాండవులు పంపిన సంధి సమాచారాన్ని ధృతరాష్ట్ర మహారాజుతో చెప్పాడు. “ఓ జననాథ ! నీకు తెలియని విషయాలు ఏమున్నాయి ? ఐనప్పటికీ, భరతవంశం సంతోషించేటట్లు నా ఇరు కుటుంబాల వారికి న్యాయమూ, పరమహితమూ చెప్పటం ఉచితమని నేనిక్కడికి వచ్చాను అని శ్రీకృష్ణుడు అన్నాడు. ఇందులో జననాథ అనడం ద్వారా కేవలం నీ కొడుకుల గురించి మాత్రమే కాకుండా సమస్త ప్రజల గురించి ఆలోచించాలి అనే విషయాన్ని గుర్తు చేశాడు.

నీకు తెలియని విషయాలు ఏమున్నాయి అనడం ద్వారా. తన విషయాన్ని ప్రదర్శించాడు. ఇరు కుటుంబాల వారికి అనడం ద్వారా కౌరవ పాండవులు ఇరువురు తనకు కావలసిన వారే అని చెప్పాడు. న్యాయము, పరమ హితము చెప్పడానికి వచ్చాననడం లోకకళ్యాణాన్ని సూచిస్తుంది. కావున శ్రీకృష్ణుడు కోసం యుద్ధాన్ని మాన్పించడానికి వచ్చానని చెప్పాడు.

ప్రశ్న 4.
శరీర అవయవాలను సిద్ధప్ప ఏమని భావించాడు ?
జవాబు:
నాలుక నాకు తండ్రి, పరమాత్మ వంటిది. కళ్ళు అల్లుళ్ల వంటివి, రెండు చేతులు ఆత్మ బంధువుల వంటివి. కడుపు పెద్దనాన్న కొడుకు, చూసే రెండు కళ్ళు మేనమామలు, వినే రెండు చెవులు అన్నదమ్ములు, ముక్కు ప్రియురాలు, ముఖం మేనత్త, దంతాలు చుట్టాలు, భక్తులు. నాలుక ఆదిపరాశక్తి అయిన మా ఇంటి దేవత అన్నాడు. జ్ఞానేంద్రియాలు, కర్మేంద్రియాలు మానవ జీవనానికి అత్యంత ప్రధానమైనవి వాటిని పవిత్రంగా, జాగ్రత్తగా చూసుకోవాలి అని కవి భావం.

VIII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి. (2 × 2 = 4)

ప్రశ్న 1.
గోల్కొండ కళాకారుల వైశిష్ట్యాన్ని వివరించండి.
జవాబు:
రాజాంతఃపురపు సింహద్వారంలో నేలపై ఉన్న రాతిఫలకమీద నిలబడి చప్పట్లు కొడితే దాని ప్రతిధ్వని అంతఃపురంలోకి వినిపిస్తుంది. ఇది జహంగీరు చక్రవర్తి న్యాయ ఘటికాయంత్రం కంటే గొప్ప విషయం. కోట పడమటి ద్వారాన్ని బంజార దర్వాజ అంటారు. స్థానికముగ లభించే తెల్లటి గ్రానైటురాయితో ఈ కోటను నిర్మించారు. తుపౌకి గుండ్లను కూడా బంతులలాగా తిరుగ గొట్టేంత గట్టితనమున్న రాయి అది.

ఆ గట్టితనమును కొట్టలేకనే మొఘలులు ఈ కోట గోడలను, సొరంగముల ద్వారా కూల్చే ప్రయత్నం చేశారు. అయినా మూడు సార్లు విఫలులైనారు. తూర్పుభాగంలో ఉన్న బురుజును మాత్రము వారు కూల్చగలిగారు. కాని మరునాటి ఉదయం వరకే దానిని గోల్కొండవారు ఎప్పటిమాదిరి నిలబెట్టారు. అదిచూసి మొఘలులు ఆశ్చర్యపోయారు. ఆ బురుజు నిజమయిన రాతితో నిర్మించబడింది కాదని వారికి తెలియదు. కాగితము పనితనమునకు అది ఒక పరాకాష్ట. గోల్కొండ కళాకారుల వైశిష్ట్యమునకు అదొక గొప్ప ఉదాహరణ.

ప్రశ్న 2.
బలమైన సంకల్పంతో చేసే కృషి ఎలాంటి ఫలితమిస్తుంది ?
జవాబు:
ఒక చిన్న తుమ్మెద ఆకారానికి ఏరోడైనమిక్ సూత్రాల ఆధారంగా చూస్తే ఆ తుమ్మెద ఎగరడం అసాధ్యమని తెలుస్తుంది. కాని తుమ్మెదలో ఎగరాలనే కోరిక, సంకల్పం ఎంత బలంగా ఉంటాయంటే అది ఎప్పుడూ తన రెక్కలు అల్లాడిస్తూనే ఉంటుంది. అలా పదేపదే తన రెక్కలు కొట్టుకుంటున్నందువల్ల వచ్చే ఉన్నత తరంగదైర్ఘ్య సంవేదనలు ఒక ఆవర్తనాన్ని సృష్టించి దాన్ని ముందుకు తోస్తాయి. ఆవిధంగా తుమ్మెదకు ఎగరడం సాధ్యమవుతుంది. కాబట్టి బలమైన సంకల్పాలతో చేపట్టే కృషివల్ల సువ్యస్థిత విశ్వాసాలకు (ఎన్నో ఏళ్ల నుండి పాతుకు పోయిన నమ్మకాలకు) నిస్సందేహంగా ఎదురీదగలమని కలాం ప్రబోధించాడు.

ప్రశ్న 3.
చిందుల ఎల్లమ్మ ప్రదర్శనలు, పురస్కారాలు తెలుపండి.
జవాబు:
చిందు ఎల్లమ్మ ఇచ్చిన ప్రదర్శనలు : ఎల్లమ్మ నాలుగేళ్ల వయసులోనే బాలకృష్ణుని వేషంతో చిందు యక్షగాన రంగంలో అడుగు పెట్టింది. 1918లో కళారంగంలో ప్రవేశించిన ఎల్లమ్మ గ్రామాల్లో కొన్ని వేల ప్రదర్శనలిచ్చింది. ఎల్లమ్మ తొలి అధికారిక ప్రదర్శన 1979లో నిజామాబాద్ జిల్లా కలెక్టరేట్లో ఇచ్చింది. మొదటి రాష్ట్రస్థాయి ప్రదర్శన 1980లో రవీంద్రభారతిలో నాటి ముఖ్యమంత్రి సమక్షంలో ఇచ్చింది. 1984వ సంవత్సరంలో మాస్కో నగరంలో తొలి అంతర్జాతీయ ప్రదర్శన ఇచ్చింది. 1986లో ఢిల్లీలో జరిగిన అప్నా ఉత్సవ్లో జాతీయ ప్రదర్శన ఇచ్చింది.

ఎల్లమ్మ పొందిన అవార్డులు : చిందు కళలో తన అభినయానికి 1998-99 లో కళారత్న పురస్కారం, 1999లో హంస పురస్కారం, 2004లో రాజీవ్ ప్రతిభా పురస్కారాలు అందుకుంది. 1982లో రాష్ట్ర సాహిత్య అకాడమీ విశిష్ట సభ్యత్వం లభించింది. 2004లో అప్పటి ప్రభుత్వం ఆమె గౌరవార్ధం నిజామాబాద్ నుండి బోధన్ వరకు గల రహదారికి ‘ఎల్లమ్మ రహదారి’గా నామకరణం చేసింది.

ప్రశ్న 4.
తెలుగుభాషను ఆదరించడంలో సంస్థానాల కృషిని తెలుపండి.
జవాబు:
నిజాం నిరంకుశ పాలనలో తెలుగు భాషా సంస్కృతులు నిరాదరణకు గురైనాయి. అటువంటి పరిస్థితులలో గద్వాల, వనపర్తి, ఆత్మకూరు మొదలైన సంస్థానాలు తెలుగు భాషా సంస్కృతుల రక్షణకు విశేషమైన కృషిచేశాయి. ఆంధ్ర ప్రాంతానికి, తెలంగాణ ప్రాంతానికి ఒక విధంగా ఈ సంస్థానాల ఆదరణ వల్ల సాంస్కృతిక సంబంధాలు ఏర్పడ్డాయి. ప్రతి సంవత్సరం ఆంధ్రప్రాంతం నుంచి కవులు, పండితులు వచ్చి ఈ సంస్థానాలలో సన్మానాలు పొందేవారు. ఇటువంటి వారిలో తిరుపతి వేంకటకవులు కూడా ఉన్నారు.

అవధానాలు తెలంగాణా ప్రాంతానికి, ఆంధ్ర ప్రాంతానికి మధ్య భాషాపరమైన వంతెనలుగా పనిచేశాయి. వీటికితోడు కొన్ని నాటక సంఘాలు ఆంధ్ర నుంచి వచ్చి తెలంగాణలో కొన్ని పట్టణాల్లో నాటకాలను ప్రదర్శిస్తుండేవి. మైలవరము, సురభి మొదలైన నాటక సంఘాలు వరంగల్లు మొదలైన తెలంగాణా ప్రాంతాలలో నాటకాలను ప్రదర్శించి ఈ రెండు ప్రాంతాల మధ్య సాంస్కృతిక సమైక్యతను బలపరిచాయి.

IX. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
కౌరవపాండవులు వేటిలాగా కలిసి ఉండాలని కృష్ణుడు చెప్పాడు ?
జవాబు:
పాలు నీళ్ళు లాగ

ప్రశ్న 2.
‘భగీరథ ప్రయత్నం’ ఏ కావ్యం లోనిది ?
జవాబు:
శ్రీమత్ పండరీనాథ రామాయణం

ప్రశ్న 3.
బతుకమ్మలాగ నీటిలో మునిగి ముగిసేది ఏది ?
జవాబు:
తొమ్మిది రంధ్రాల మానవ శరీరం

ప్రశ్న 4.
దుందుభి అద్దాన్ని చూసి రూపము దిద్దుకొనేదెవరు ?
జవాబు:
చందమామ

ప్రశ్న 5.
కోకిలను ఎవరు ఆవాహన చేసుకుంటారు ?
జవాబు:
కవులు

ప్రశ్న 6.
ఆకు రాల్చినట్లు కష్టాలు మరిచేది ఎవరు ?
జవాబు:
ఆడవారు, స్త్రీలు

ప్రశ్న 7.
గంగను శిరస్సుపై ఎవరు ధరించారు ?
జవాబు:
శివుడు

ప్రశ్న 8.
దుందుభి నది ఎక్కడ పుట్టింది ?
జవాబు:
భాగ్యనగరానికి అత్యంత సమీపంలో.

X. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
అలాయి బలాయి ఎప్పుడు తీసుకుంటారు ?
జవాబు:
ప్రధర్శన ముగిసిన తరువాత హారతి తీసుకున్న తరువాత.

ప్రశ్న 2.
సృజనాత్మకత దేనికి దారితీస్తుంది ?
జవాబు:
నూతన ఆలోచనలకు.

ప్రశ్న 3.
చిన్నయసూరి రాసిన లక్షణ గ్రంథమేది ?
జవాబు:
శబ్ద లక్షణ సంగ్రహం

ప్రశ్న 4.
తెలంగాణాలోని మొదటి పత్రిక ఏది ?
జవాబు:
హితబోధిని.

ప్రశ్న 5.
భూపాలరావుకు తెలిసిన భాషలను పేర్కొనండి.
జవాబు:
తెలుగు, సంస్కృతం, కన్నడ, మరాఠి, హిందీ, ఫ్రెంచి, డచ్.

ప్రశ్న 6.
ఎల్లమ్మ తొలి అధికారిక ప్రదర్శన ఏ సంవత్సరంలో ఇచ్చింది ?
జవాబు:
ఎల్లమ్మ తొలి అధికారిక ప్రదర్శన 1979లో నిజామాబాద్ జిల్లా కలెక్టరేట్లో ఇచ్చింది.

ప్రశ్న 7.
ధర్మశాస్త్రములు ఏమని బోధిస్తున్నవి ?
జవాబు:
అహింసా పరమోధర్మః

ప్రశ్న 8.
రామానుజరావు అధ్యక్షుడిగా పనిచేసిన సాహిత్య సంస్థ ఏది ?
జవాబు:
ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్తు, ఆంధ్రప్రదేశ్ సాహిత్య అకాడమి.

XI. కింది ప్రశ్నలలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

1. ఉత్పలమాల
జవాబు:
ఉత్పలమాల లక్షణము :

1. ప్రతి పాదానికి వరుసగా భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి ’20’ అక్షరాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదంలో, 10వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గివుంటుంది.
4. నాలుగు పాదాల్లో ప్రాస నియమం ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకు లక్షణాలు సమానం.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 1-10 అక్షరాలైన ‘డ, టా‘ లకు యతిమైత్రి చెల్లుతుంది.

2. కందం
జవాబు:
కందం లక్షణము :

1. ఈ పద్యంలో నాలుగు పాదాలుంటాయి.
2. ఒకటి మూడు పాదాలకు మూడేసి గణాలు, రెండు నాలుగు పాదాలకు అయిదేసి గణాల చొప్పున ఉంటాయి. మొదటి రెండు పాదాలను ఒక భాగంగాను, చివరి రెండు పాదాలను ఒక భాగంగాను చెప్తారు.
3. కంద పద్యంలో, నల, గగ, భ, జ, స అనే చతుర్మాత్రా గణాలు మాత్రమే ఉపయోగించాలి.
4. బేసి గణాలలో మాత్రం (1, 3, 5, 7), ‘జ’ గణం ఉండకూడదు.
5. ఆరవ గణం, ‘నల’ లేదా ‘జ’ గణం ఉండాలి.
6. 2, 4 పాదాల్లో చివరి అక్షరం, విధిగా గురువు అయి ఉండాలి.
7. రెండు, నాలుగు పాదాల్లో, 1-4 గణాల మొదటి అక్షరానికి, యతిమైత్రి ఉంటుంది.
8. ప్రాసనియమం ఉండాలి.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 2వ పాదములోని 1-4 గణాల మొదటి అక్షరాలైన ‘ప-బ’ లకు యతిమైత్రి చెల్లింది.

3. చంపకమాల
జవాబు:
చంపకమాల లక్షణము :

1. ప్రతి పాదానికి 21 అక్షరాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి వరుసగా న, జ, భ, జ, జ, జ, ర అనే గణాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదానికి 11వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గివుంటుంది.
4. నాలుగు పాదాలలోనూ ప్రాసనియమం ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకూ లక్షణాలు సమానం.

ఉదా :

XII. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘చంపకమాల’లో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
చంపకమాలలో వచ్చే గణాలు, వరుసగా న, జ, భ, జ, జ, జ, ర అనేవి.

ప్రశ్న 2.
‘తేటగీతి’ పద్యంలో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
తేటగీతి పద్యంలో, ప్రతి పాదంలోనూ, వరుసగా ఒక సూర్య గణము, రెండు ఇంద్ర గణములు, మరలా రెండు సూర్య గణములూ వస్తాయి.

ప్రశ్న 3.
‘ఆటవెలది’ పద్యంలో ప్రతి పాదంలో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
ఆటవెలది పద్యంలో ప్రతి పాదంలోనూ వచ్చే గణాలు, ఒకే రకంగా ఉండవు. ఈ పద్యంలో 1-3 పాదాల్లో మూడు సూర్యగణాలు, రెండు ఇంద్రగణాలూ ఉంటాయి. 2-4 పాదాల్లో ఐదునూ సూర్యగణాలే ఉంటాయి.

ప్రశ్న 4.
‘చంపకమాల’లో ఎన్నవ అక్షరం యతిస్థానం ?
జవాబు:
చంపకమాలలో 11వ అక్షరం యతిస్థానం.

ప్రశ్న 5.
‘ఉత్పలమాల’లో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
ఉత్పలమాలలో ప్రతి పాదములోనూ వరుసగా భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలు ఉంటాయి.

ప్రశ్న 6.
‘ఉత్పలమాల’ పద్యంలో ప్రతీ పాదానికి ఎన్ని అక్షరాలు ఉంటాయి ?
జవాబు:
ఉత్పలమాలలో ప్రతి పాదానికీ 20 అక్షరాలు ఉంటాయి.

ప్రశ్న 7.
‘ఛందస్సు’ అనగానేమి ?
జవాబు:
పద్య లక్షణాలను తెలిపేది ఛందస్సు. లయ ప్రాధాన్యత, ఛందస్సులో అంతర్గతంగా ఉంటుంది.

ప్రశ్న 8.
‘లఘువు’ అనగానేమి ?
జవాబు:
ఒక మాత్ర కాలములో పలుకబడేది, ‘లఘువు’ లఘువును (I) గుర్తుతో సూచిస్తారు.

XIII. కింది వాటిలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

1. ఛేకానుప్రాస
జవాబు:
ఛేకానుప్రాస : రెండు లేక అంతకంటే ఎక్కువ హల్లులు వ్యవధి లేకుండా అర్థ భేదంతో మళ్ళీ వచ్చినట్లయితే అది ‘ఛేకానుప్రాస’ అలంకారము.
ఉదా : పాప సంహరుడు హరుడు.
వివరణ : ఈ పై ఉదాహరణలో, మొదటి ‘హరుడు’ అనగా, హరించేవాడు అని, రెండవ ‘హరుడు’ అనే పదానికి, ‘శివుడు’ అని అర్థం. మొత్తం వాక్యానికి “పాపాలను హరించేవాడు శివుడు” అని అర్థం. ఈ విధంగా ఒకే పదం, అనగా ‘హరుడు’ అనే పదం, అర్థభేదంతో వెంటవెంటనే వచ్చింది. కాబట్టి ఇది ‘ఛేకానుప్రాస’ అలంకారము.

2. స్వభావోక్తి
జవాబు:
స్వభావోక్తి లక్షణము : జాతి, గుణ, క్రియాదులచేత వస్తువు యొక్క స్వరూప స్వభావాలను ఉన్నవి ఉన్నట్లుగా వర్ణించడమే, “స్వభావోక్తి”.
ఉదాహరణ : ‘ఆ లేళ్ళు బెదురు చూపులతో నిక్క పొడుచుకున్న చెవులతో భయభ్రాంత చిత్తములతో అటు ఇటు చూస్తున్నాయి’. – ఇక్కడ లేళ్ళ సహజ ప్రవృత్తి ఉన్నది ఉన్నట్లుగా, కళ్ళకు కట్టినట్లుగా వర్ణించడంవల్ల స్వభావోక్తి అలంకారం.

3. రూపకాలంకారం
జవాబు:
రూపకాలంకార లక్షణము : ఉపమేయ ఉపమానములకు భేదం ఉన్నా, భేదం లేనట్లు చెప్పడం “రూపకం”. ఉపమేయంలో ఉపమాన ధర్మాన్ని ఆరోపించినట్లయితే అది’
‘రూపకాలంకారం’.
ఉదాహరణ : “నా శిరమున పోసికొంటిని నశింపని దుఃఖపుటగ్ని ఖండముల్” వివరణ : దుఃఖం వేరు, అగ్ని వేరు. ఈ రెండింటికీ భేదం ఉన్నా, ‘దుఃఖపుటగ్ని’ అని, దుఃఖానికీ, అగ్నికీ భేదం లేనట్లు చెప్పడం జరిగింది. అగ్ని ధర్మాన్ని దుఃఖములో ఆరోపించడం జరిగింది. కనుక ఇది ‘రూపకం’.

XIV. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘ఉత్ప్రేక్ష’ అనగా అర్థం ఏమిటి ?
జవాబు:
‘ఉత్ప్రేక్ష’ అనగా, ఊహించడం అని అర్థం.

ప్రశ్న 2.
ఉపమావాచకాలు ఏవి ?
జవాబు:
పోలె, వలె, బలె, అట్లు, లాగు మొదలైనవి ఉపమావాచకాలు.

ప్రశ్న 3.
శబ్దాలంకారాలు అనగానేమి ?
జవాబు:
శబ్దాన్ని ఆశ్రయించుకొని ఉండేవి ‘శబ్దాలంకారాలు’.

ప్రశ్న 4.
ఒకే పదం ప్రతి పాదం యొక్క అంతంలో వచ్చినట్లయితే దాన్ని ఏ అలంకారం అంటారు ?
జవాబు:
దీనిని ‘అంత్యానుప్రాస అలంకారం అంటారు.

ప్రశ్న 5.
‘ఉపమేయం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
ఉపమేయం అనగా, వర్ణించు వస్తువు. (ఉదా : ‘రాజు కీర్తి’)

ప్రశ్న 6.
‘అతిశయోక్తి’ అనగానేమి ?
జవాబు:
గోరంతను కొండంతలుగా వర్ణించడం, ‘అతిశయోక్తి’.

ప్రశ్న 7.
సామాన్య వాక్యాన్ని విశేష వాక్యంతోను, విశేష వాక్యాన్ని సామాన్య వాక్యంతోను సమర్థించడం ఏ అలంకారం ?
జవాబు:
అర్థాంతరన్యాసాలంకారం.

ప్రశ్న 8.
‘దుఃఖపుటగ్ని’ ఇందులోని అలంకారాన్ని గుర్తించండి.
జవాబు:
‘దుఃఖపుటగ్ని’ అనే పదములో ‘రూపకాలంకారము’ ఉంది

XV. ఈ కింది విషయాన్ని 1/3 వంతు సంక్షిప్తీకరించండి. (1 × 6 = 6)

ప్రకృతిసిద్ధంగా జరిగే పరిణామక్రమంలో ప్రకృతి చేసుకునే ఎంపిక గురించి చార్లెస్ డార్విన్ వివరిస్తూ మానవజాతి ఆవిర్భావం గురించి విభిన్నంగా ఆలోచించేటట్టు చేశాడు. విద్యుచ్ఛక్తి కనుగొనడం ద్వారా థామస్ ఆల్వా ఎడిసన్ సైన్సుకూ, టెక్నాలజీకి చెందిన ప్రతి రంగాన్ని సమూలంగా మార్చివేశాడు. దక్షిణాఫ్రికాలో జాతి విచక్షణతకు వ్యతిరేకంగా తన అహింసా ధర్మ ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించిన మహాత్మాగాంధీ అహింస ద్వారా భారతదేశాన్ని బ్రిటిష్ పాలననుండి విడిపించి స్వాతంత్ర్యాన్ని సంపాదించాడు. 20వ శతాబ్దానికి చెందిన ఈ మూడు ప్రధాన సంఘటనలు సృజనాత్మక ఆలోచనల ఫలితాలు.
జవాబు:
విద్యుచ్ఛక్తి కనుగొని థామస్ ఆల్వా ఎడిసన్ సైన్స్ & టెక్నాలజీని మొత్తం మార్చేశాడు. అహింసా ఉద్యమాన్ని మహాత్మాగాంధీ ఉపయోగించి బ్రిటీషువారిని భారతదేశం నుండి పంపించేశాడు. ఈ మూడు 20వ శతాబ్దపు సృజనాత్మక ఆలోచనల ఫలితాలు.

XVI.

(అ) పత్రికా విలేకరితో కళాశాల ఉత్సవం గురించి ఫోన్లో వివరించే సంభాషణ.. (1 × 5 = 5)
(కళాశాల వార్షికోత్సవం – కలం, కాగితం – ముఖ్య అతిథి ఉపన్యాసం – ఉత్తేజకరం – బహుమతులు – పాటలు – నృత్యాలు.)
జవాబు:
వందన : నమస్తే రమణ సర్ ! నా పేరు వందన నేను ప్రభుత్వ బాలికల జూనియర్ కళాశాల విద్యార్థినిని మాట్లాడుతున్నాను.
రమణ : నమస్తే వందనా ! నిన్న మీ కళాశాలలో వార్షికోత్సవం జరిగిందట కదా ?
వందన : అవును సర్ ! ఆ విషయమే మీకు వివరిద్దామని ఫోన్ చేశాను సర్.
రమణ : ఒక నిముషం ఆగమ్మా ! కాగితం, కలం తీసుకుంటాను…. ఇంక చెప్పమ్మా!
వందన : నిన్న మా కళాశాల వార్షికోత్సవం వైభవంగా జరిగింది. జూనియర్ కళాశాలల జిల్లా అధికారి ముఖ్య అతిథిగా వచ్చాడు.
రమణ : అవునా ! ముఖ్య అతిథి ఏమని ఉపన్యసించాడో చెప్పగలవా ?
వందన : మా జిల్లా అధికారి సత్యనారాయణ రెడ్డి ఉపన్యాసం చాలా ఉత్తేజకరంగా సాగింది. జీవితలక్ష్యం కొరకు కృషి, సాధన, ఏకాగ్రత గురించి వివరించాడు.
రమణ : బాగుంది వందనా ! ఇంకా వివరాలు చెప్పమ్మా !
వందన వార్షికోత్సవం సందర్భంగా ఆటలపోటీలు, సాంస్కృతిక పోటీలు నిర్వహించి గెలుపొందిన వారికి బహుమతులు అందజేశారు.
రమణ : ఏయే సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలు జరిగినవి ?
వందన : ఒక నాటిక, నృత్యాలు, పాటలు, హాస్యసంభాషణలు, ధ్వన్యనుకరణ, అనుకరణ మొదలైన అంశాలతో రెండు గంటలపాటు కార్యక్రమాలు జరిగాయి. అందరికీ బాగా నచ్చాయి. ఫోటోలు ఈమెయిల్ చేస్తాను సర్ ! రేపటి మీ పత్రికలో ఫోటోలు వివరాలు ప్రచురిస్తారా ?
రమణ : తప్పకుండానమ్మా ! మంచిదమ్మా !
వందన : ధన్యవాదాలు సర్ !

(ఆ) కింది ప్రశ్నలకు ఒక్క వాక్యంలో సమాధానాలు రాయండి. (5 × 1 = 5)

ప్రశ్న 1.
అవ్యయానికి ఒక ఉదాహరణ ఇవ్వండి ?
జవాబు:
ఎక్కడ ఆరోగ్యం ఉంటుందో అక్కడ సంపద ఉంటుంది.
పై వాక్యంలోని ఎక్కడ, అక్కడ అనేవి అవ్యయాలు,

ప్రశ్న 2.
‘ఎప్పుడు’ అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
‘ఎప్పుడు’ అన్నది, ‘అవ్యయము’ అనే భాషాభాగము.

ప్రశ్న 3.
సర్వనామాల గుణాలను తెలియజేసే వాటిని ఏమంటారు ?
జవాబు:
సర్వనామాల గుణాలను తెలియజేసే పదాలను ‘విశేషణం’ అంటారు.

ప్రశ్న 4.
‘శ్రీజ మంచి తెలివిగల పిల్ల’ వాక్యంలోని విశేషణం ఏమిటి ?
జవాబు:
పై వాక్యంలో ‘మంచి’ అనే శబ్దము, ‘విశేషణము’.

ప్రశ్న 5.
‘స్వాతి అందమైన అమ్మాయి’ వాక్యంలో అందమైన అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
ఈ వాక్యంలోని ‘అందమైన’ అనే శబ్దము, ‘విశేషణం’ అనే భాషాభాగం అవుతుంది.

Access to a variety of TS Inter 2nd Year Telugu Model Papers Set 5 allows students to familiarize themselves with different question patterns.

TS Inter 2nd Year Telugu Model Paper Set 5 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks : 100

సూచనలు :

1. ప్రశ్నపత్రం ప్రకారం వరుసక్రమంలో సమాధానాలు రాయాలి.
2. ఒక్క మార్కు ప్రశ్నల జవాబులను కేటాయించిన ప్రశ్న క్రింద వరుస క్రమంలో రాయాలి.

I. కింది పద్యాలలో ఒక పద్యానికి ప్రతిపదార్థ తాత్పర్యాలను రాయండి. (1 × 8 = 8)

1. భాగ్యనగరాత్యంత పరిసరమ్ముల బుట్టి
పాలమూ ర్మండలపు భాగాన బంధింప
బడి నీలగిరిసీమ బరగు దేవరకొండ
భూముల బండించి ముందు కటునటు సాగి
పలనాటి బ్రహ్మయ్య పరగణాలో బారు
కృష్ణమ్మలో గలసి కెలకుల నడయాడి
ఏలేశ్వరుని పూజ కేగి భక్తులతోడ
అట నుపాధ్యాయు కీర్త్యంశములు గొన్నింటి
వెలువరచి చరిత కొక వెలుగుబాటను జూపి
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం :

భాగ్యనగర = హైదరాబాదుకు
అత్యంత పరిసరమ్ములన్ = అతి సమీపములో
పుట్టి = జన్మించి
పాలమూరు మండలపు = పాలమూరు (మహబూబ్నగర్) జిల్లా ప్రాంతంలో ఆనకట్టచే నిలుపబడి
భాగాన
బంధింపబడి = ఆనకట్టచే నిలుపబడి
నీలగిరిసీమన్ + పరగు = నీలగిరి (నల్లగొండ జిల్లా) ప్రాంతంలో ఉన్న
దేవరకొండ = దేవరకొండ
భూములన్ పండించి = పొలాలను పండే విధంగా చేసి
ముందుకు = ఇంకా ముందుకు
అటునటు = అలా అలా
సాగి = ప్రవహించి
పలనాటి బ్రహ్మయ్య = పలనాటి బ్రహ్మనాయుడు
పరగణాలో = పాలించిన ప్రాంతంలో
పారు = పారి
కృష్ణమ్మలో గలసి = కృష్ణానదిలో
కెలకుల = దగ్గరలో
నడయాడి = ప్రవహించి
ఏలేశ్వరుని పూజకు ఏగి = ఏలేశ్వర స్వామి పూజకు పోయి
భక్తుల తోడ = భక్తులతో
అటన్ = అక్కడ
ఉపాధ్యాయున్ = నాగార్జునుని
కీర్తి + అంశములన్ = కీర్తికి సంబంధించిన అంశాలను
కొన్నింటి = కొన్నిటిని
వెలువరచి = చెప్పి
చరితకు ఒక = చరిత్ర రాయడానికి ఒక
వెలుగుబాటను = కాంతి మార్గాన్ని
చూపి = చూపించి

తాత్పర్యం : హైదరాబాదుకు అతి సమీపంలో జన్మించి, మహబూబ్ నగర్ జిల్లాలో ఆనకట్టచే బంధించబడి, నల్లగొండ జిల్లాలోని దేవరకొండ ప్రాంతంలోని భూములలో పంటలు పండించి,

ఇంకా ముందుకు అలాఅలా ప్రవహించి, పలనాటి బ్రహ్మనాయుడు పాలించిన ప్రాంతంలో పారి కృష్ణానదికి అతి దగ్గరలో ఏలేశ్వర స్వామి పూజలు చేసి అక్కడి భక్తులకు ఆచార్య నాగార్జునుని కీర్తిని చెప్పి చరిత్ర రాయడానికి వెలుగు బాటలు చూపి.

2. కోకిలా! నాకు తెలుసు
ఎవరో సన్మానించాలన్న ఆశ నీకులేదు;
పై రవి మార్గం తప్ప –
‘పైరవి’ మార్గం నీకు తెలియదు
దైవమిచ్చిన కళను గళంవిప్పి ప్రదర్శిస్తున్నావు !
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం:

కోకిలా! = ఓ కోకిలా
ఎవరో సన్మానించాలన్న = ఎవరో వచ్చి సన్మానాలు చేయాలనే
ఆశ నీకులేదు = కోరిక నీకు లేదని
నాకు తెలుసు = నాకు బాగా తెలుసు
పై రవి మార్గం తప్ప = పైన ఉన్న సూర్యుడు చూపిన మార్గం తప్ప
‘పైరవి’ మార్గం = పైరవీలు చేసే దారి
నీకు తెలియదు = నీకు తెలియదు.
దైవమిచ్చిన కళను = దేవుడు ప్రసాదించిన కళను
గళంవిప్పి ప్రదర్శిస్తున్నావు! = నీ గొంతు విప్పి ప్రదర్శిస్తున్నావు.

తాత్పర్యం : ఓ కోకిలా ఎవరో వచ్చి సన్మానాలు చేయాలనే కోరిక నీకు లేదనే విషయం నాకు తెలుసు. నీకు పైన ఉన్న సూర్యుడు చూపిన మార్గం మాత్రమె తెలుసు కాని పైరవీలు చేసి సన్మానాలు పొందే దారి తెలియదు అని కవి అన్నాడు. అంటే కొంతమంది కళాకారులు పైరవీల ద్వారా గుర్తింపును పొందుతున్నారని ఆ గుర్తింపు కోసమే ప్రదర్శనలు చేస్తారని చెప్తున్నాడు. కోకిల అలా కాకుండా తనకు దేవుడు ఇచ్చిన కళను నిస్వార్థంగా ప్రదర్శిస్తుందని
తెలిపాడు.

II. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘గంగా ప్రవాహం’ ఎలా కొనసాగిందో తెలుపండి.
జవాబు:
భగీరథుడు ఘోరమైన తపస్సు చేసి బ్రహ్మను, శివున్ని ప్రసన్నం చేసుకున్నాడు. గంగను తన తలపై భరిస్తానని శివుడు ఇచ్చిన మాట గంగకు కోపం తెప్పించింది. తన ప్రవాహ వేగంతో శివున్ని పాతాళానికి తొక్కి వేస్తానని గంగ భావించింది. గంగ గర్వాన్ని తొలగించాలని శివుడు అనుకున్నాడు.

ఆ సమయంలో దేవలోకంలో ప్రవహించే గంగానది సహింపరాని వేగంతో, గెలవాలనే కోరికతో, పెద్ద శబ్దంచేస్తూ, మూడులోకాలకు భయాన్ని కలిగించే విధంగా మ్రోగుతూ హిమాలయ పర్వతంలాగా ప్రకాశిస్తున్న శివుని తలపై పడింది.

ఈ విధంగా శివుని తలపై పడి శివుని జడలనే అడవిలో ఎన్నో సంవత్సరాలు మబ్బులలో కదులుతున్న మెరుపులాగా తిరుగుతూ ఉంది. దేవతలందరూ శంకరుని వద్దకు వచ్చి, నమస్కరించి, కీర్తించి మూడు లోకాలకు పాలకుడా! నీ గొప్ప మహిమ తెలియక దేవనది అయిన గంగ ప్రదర్శించిన గర్వము నీ మాయచేత నశించింది. నిజభక్తుడైన భగీరథునిపై గల కరుణతో అయినా దేవనదిని

విడుదల చేయవలెను. తమరు అనుగ్రహిస్తే ఈ గంగా జలముతో సగరపుత్రుల ప్రేతాత్మలు శాంతిని పొందుతాయి. మానవ లోకానికి, పాతాళ లోకానికి గొప్ప మేలు కలుగుతుంది అని దేవతలు వేడుకొనగా పరమశివుడు గంగానదిని సముద్రంలోకి వదిలాడు. శివుని జడలనుండి విడువబడిన గంగానది భాసురహ్లాదినీ, పావనీ, నందినీ, సీతా, సుచక్షు, సింధు, అనే ఆరుపాయలు తూర్పు, పడమరలకు వెళ్ళాయి.

ఏడవదైన ఒక ప్రవాహం ఎంతో అందంగా ఆ భగీరథుని వద్దకు బయలుదేరింది. అలా గంగానది తనవెంట రావడం గమనించిన భగీరథుడు గొప్ప రథంపై ఎక్కి పాతాళానికి కదిలాడు.

అనేక ప్రదేశాలలో నివసించే ప్రజలు ఆనందం ఉట్టిపడగా దేవనదీ జలాలలో సంతోషంగా స్నానాలు చేశారు. వారంతా భయాన్ని కలిగించే ప్రేత స్వభావాన్ని వదిలి శాశ్వతమైన వైభవాన్ని కలిగించే స్వర్గానికి చేరుకున్నారు. శివుని శరీరాన్ని తాకినందున మరింత పవిత్రంగా మారిన దేవనది జలములు అనుకుంటూ ఇంద్రుడు మొదలైన దేవతలు, యక్షులు, గంధర్వులు, మునుల సమూహాలు వారి కోరికలు తీరేలాగా అనేక సార్లు ఆనదిలో స్నానం చేశారు.

జహ్నువు అనే మహారాజు యజ్ఞం చేస్తుండగా గంగానది అతని యాగశాలను ముంచి వేసింది. దానికి కోపించిన జహ్నువు సముద్రాన్ని మింగిన అగస్త్యుని లాగా ఆనదిని మింగినాడు. దేవతలందరూ ఆశ్చర్యచకితులై రాజర్షులలో శ్రేష్ఠుడైన జహ్నువుతో ఓ మహానుభావా నీ తపస్సు అద్భుతము. నీ మహిమతో సముద్రాన్ని తాగిన అగస్త్యున్ని మరిపింప చేశావు. గంగాదేవి పొగరు (గర్వం) అణిగింది.

ఇకపై ఈ భూమిపై గంగ నీకూతురుగా గుర్తించబడుతుంది. కావున నీవు గంగను విడువవలెను అని అనగానే జహ్నుమహర్షి దేవతలందరూ ఆశ్చర్యపడగా తన చెవుల నుండి గంగను వదిలిపెట్టాడు. గంగ భగీరథుని రథం వెంబడి సముద్రం వైపు వెళ్ళింది.

ఎండిపోయిన సముద్రంలో, సాగరులు తవ్విన రంధ్రం ద్వారా, భగీరథుని వెంట పాతాళానికి వెళ్ళి, సగరపుత్రుల బూడిదకుప్పలు తడిసేవిధంగా ప్రవహించింది. దానితో సాగరులకు పాపములు పోయి దివ్యరూపాలు వచ్చాయి. వారు దేవతలలాగా విమానాలలో పట్టరాని ఆనందంతో భగీరథుడు చూస్తుండగా గొప్పదైన స్వర్ణాన్ని అధిరోహించారు. అప్పటి నుండి గంగానది జహ్ను మహర్షి కూతురు కాబట్టి జాహ్నవి అని, భగీరథుని కూతురు కాబట్టి భాగీరథి అనే పేర్లతో ఈ భూమిపై ప్రవహిస్తుంది.

ప్రశ్న 2.
సిద్ధప్ప జ్ఞానబోధలోని నీతులు వివరించండి.
జవాబు:
నాయనలారా! వినండి. మీ హితాన్ని కోరే ఈ సిద్ధప్ప చెప్పిన కవిత్వం బంగారపు కుప్పవంటిది జాగ్రత్తగా గమనించండని చెప్తూ వరకవి సిద్ధప్ప తన జ్ఞానబోధలో నీతులను వివరించాడు. కుమ్మరి చేసే కుండల్లో కొన్ని చేస్తున్నప్పుడు, కొన్ని సారెమీద, కొన్ని తెలియకుండానే పగిలిపోతాయి. కొన్ని ఆవములో పగలగా కొన్ని మాత్రమే మంచిగా తయారై కొన్ని రోజులు ఉపయోగపడిన తరువాత పగిలిపోతాయి.

అలాగే మానవులు కూడా మర్యాదతో ప్రవర్తిస్తేనే ఈ భూమిపై మోక్షాన్ని పొందుతారు. కోపంతో మానవత్వం పోతుంది. కోపం నష్టపరుస్తుంది, పాపం పెరిగేలా చేస్తుంది. కోపం వల్ల నిందలు వస్తాయి. కోపం ఎలా పోతుందో ఎవరికీ తెలియదు. కోపం స్నేహితులను అవమానపరుస్తుంది.

కోపంతో శాపాలు వస్తాయి. చూస్తుండగానే కొరివిగా మారి మానవులను నాశనం చేస్తుంది. కాబట్టి కోపానికి దూరం ఉండాలని చెప్పాడు.

డబ్బు ఉన్నవారిని గౌరవిస్తారు. కాని పేదవారి గుర్తించరు. సమయం ఎప్పటికీ ఒకే విధంగా గడవదు. నేనే బలవంతుణ్ణి అని గర్వించడం సరికాదు. చలిచీమలు కూడా పామును చంపుతాయి. కాబట్టి ఎదుటి వారి ముందు గొప్పలు చెప్పుకోవద్దు. కుండవంటి ఈ శరీరాన్ని నమ్మరాదు.

తొమ్మిది రంధ్రాలున్న ఇల్లు ఇది. బతుకమ్మలాగా ఎప్పుడైనా నీటిలో ప్రవేశించవచ్చు. చనిపోయిన తరువాత తల్లి, తండ్రి, బంధువులు ఎవరూ తిరిగి చూడరు. మరిచిపోతారు. కాటికి వెళ్ళేటపుడు ఒక్క కాసుకూడా వెంటరాదు. సంసారం అంతా అబద్ధం అని తెలియక పప్పు తినడానికి వెళ్ళిన ఎలుక లాగ అనేక రకాలుగా డబ్బును సంపాదిస్తుంది. ఆస్తులు, కులం, అధికారం, సంసారం ఇలా అనేక విషయాలపై మోహంతో భక్తి లేక ఉన్నతమైన మానవ జన్మ ఎత్తి కూడా చేప గాలాన్ని మింగినట్లు మనుషులు సంసారమనే మాయలో పడి యమధర్మరాజు చేతికి చిక్కి బాధపడతారు.

వేదాలు తెలిసిన వేమన తాతలాంటి వాడు. సురలను ఆనందింపచేసే సుమతి శతక కర్త బద్దెన పెద్దమ్మ వంటి వాడు. కాలజ్ఞానాన్ని రాసిన పోతులూరి వీరబ్రహ్మం తండ్రి లాంటి వారు. ఈశ్వరమ్మ అక్క లాంటిది. సిద్ధప్ప అన్న వంటి వాడు. కాళిదాసు మా చిన్నన్న. అమరసింహుడు, యాగంటి ఆత్మ బంధువుల వంటి వారు. వీరంతా చనిపోయికూడా జనాల హృదయాలలో బతికే ఉన్నారు. వారిలాగా లోక కళ్యాణం కోసం జీవించాలి.

నాలుక తండ్రి పరమాత్మ వంటిది. కళ్ళు అల్లుళ్ల వంటివి, రెండు చేతులు ఆత్మ బంధువుల వంటివి. కడుపు పెద్ద నాన్న కొడుకు, చూసే రెండు కళ్ళు మేనమామలు, వినే రెండు చెవులు అన్నదమ్ములు, ముక్కు ప్రియురాలు, ముఖం మేనత్త, దంతాలు చుట్టాలు, భక్తులు. నాలుక ఆదిపరాశక్తి అయిన మా ఇంటి దేవత. జ్ఞానేంద్రియాలు, కర్మేంద్రియాలు మానవ జీవనానికి అత్యంత ప్రధానమైనవి వాటిని పవిత్రంగా, జాగ్రత్తగా చూసుకోవాలని చెప్పాడు.

చేదుగా ఉన్న ఆనగపు కాయను చేతిలో పట్టుకొని గంగానదిలో స్నానం చేసి దాని రుచిచూస్తే అంతకు ముందు ఉన్న చేదు రుచి పోదు. లేని తీపి రుచి రాదు. ఆ సొరకాయలాగా మానవులు కూడా గంగలో మునిగి తేలితే వారి మూర్ఖత్వం పోదు. ఎన్ని నదుల దగ్గరికి వెళ్ళినా, ఎన్ని వ్రతాలు పట్టినా పాపాత్ములు మోక్ష పదవిని అలంకరించలేరు. వంకరగా ఉన్న కుక్క తోకకు వెదురు కర్రలు ఎంత లాగి కట్టినా దాని వంకర గుణం పోదు. గురువును మనస్సులో నిలిపితే పైన చెప్పిన అసాధ్యమైన పనులు చేసి ప్రతిష్ఠ పొందవచ్చు.

ఎవరైతే తన ఆత్మను పరమాత్మతో సమానంగా భావించి, అన్ని జీవులను సమానంగా చూసి జ్ఞాన వైరాగ్యాలనే యజ్ఞాన్ని, దానాలను, తపస్సులను చేస్తారో వారు మోక్షాన్ని పొందుతారు. తామరాకులు నీటిలో ఉండి కూడా తడవకుండా ఉన్నట్లుగానే భూమిపై జీవిస్తున్న జ్ఞానులు కూడా అలసిపోయినట్లు, కళా విహీనంగా కనిపిస్తారు. కాని తరువాత వారి ముఖంలో కళ వస్తుందని సిద్ధప్ప నీతులను చెప్పాడు.

III. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
పాఠ్యాంశం ఆధారంగా చిందు భాగోతం ప్రదర్శన గురించి తెలుపండి.
జవాబు:
చిందు భాగవతం ప్రదర్శించడానికి ముందు నాలుగు గుంజలు, వెనక రెండు గుంజలు పాతి పందిరి వేస్తారు. ఆ పందిరి కిందనే భాగోతం ప్రదర్శిస్తారు. పందిరి లేకుంటే భాగోతం ఆడరు. పందిరిని చాందిని అని కూడా అంటారు. పందిరికి మూడుపక్కల . ఎడ్లకు కట్టే పగ్గాల కంటే లావుగా ఉండే జనుముతో చేసిన తాళ్లను కట్టేవారు. భాగోతం చూడడానికి వచ్చిన వారు మీద పడకుండా ఈ తాళ్ళను కట్టేవారు.

దొమ్మరి బిడ్డ గడ (రెండువైపులా కర్రలు పాతి వాటి మధ్యలో తాడు కట్టేవారు. ఆ తాడుపై పెద్ద కర్ర పట్టుకొని నడిచేవారు) ఎక్కి, సాలా పులిగోలిగా అని బియ్యం సల్తది. మాదిగ చిందోల్లు ఎల్లమ్మ యేషం గట్టి చెరువుల మొకం కడిగితేనే మోక్షం, బరుకతు అని భావించే వారు. అట్లాంటిది మారిపోయి నడి ఊర్లో భాగోతం ఆడటం ఎల్లమ్మ తాతల కాలంలోనే ప్రారంభమైంది.

“ఇవ్వాల చిందు భాగోతం ఆడుతుండ్రట, పోవాలరా” అనేవారు. ఇవ్వాల “ఎల్లమ్మ ఆట ఆడుతున్నరు. గావు పట్టేదున్నదట పోవాల” అని ఊరివాల్లు వచ్చేవారు. పాత రోజుల్లో రాత్రులు ఊర్లో భాగోతం ఆడుతున్నపుడు మంగలోలు దివిటీలు పట్టేవారు.

వేషాలు తయారు అయేటపుడు ఎవరూ చూడకుండా జాగ్రత్తపడేవారు. తెరముందు ఆడేటప్పుడు మాత్రమే అందరూ చూడాలి అనుకునేవారు. అందుకోసం మాదిగ ఇండ్లల్లో వేషం ధరించేవారు. అలా కుదరనప్పుడు పందిరికి కొంత దూరంలోనో, అలాకూడా కుదరనప్పుడు చుట్టూ దుప్పటి కట్టుకొని రంగులు వేసుకునే వారు. రంగులు వేసుకున్నాక దుప్పటి కప్పుకొని భాగోతం ప్రదర్శించే పందిరి లోపలికి వచ్చేవారు. కళాకారులు ఎవరి వేషం (మేకప్) వాల్లే వేసుకునే వారు. ఎవరి అద్దం వాల్లదగ్గరే ఉండేది.

మొకంకు రేవిడిని, లేకుంటే పసుపు పచ్చ పౌడరును వేసుకునే వారు. తెల్ల వెంట్రుకలు కావాలంటే మెంచు, లేదా అర్దూలం (జింక్ ఆక్సైడ్) వాడేవారు. ఆ అర్దూలం చెమటకు వెంటనే కరిగిపోయేది, చూసేవారు కంటికి ధారలుపడేటట్టు ఏడుస్తున్నారు అనుకునే వాళ్ళు.

పాత రోజుల్లో ఏడుపు రావాలంటే కంట్లో వేలు పెట్టుకోవడం లేదా నూనె చుక్కలు వేసుకునేవారు. కాని ఎల్లమ్మకు దుఃఖం పాట పాడగానే ఏడుపు వచ్చేది. భాగోతం చూసేవారు కూడా వెక్కివెక్కి ఏడ్చేవారు. వారు ఏడిస్తే చీరకొంగులు తడిసిపోయేవి.

అంత కష్టపడి భాగోతాన్ని రసవంతంగా ప్రదర్శించేవారు. సత్యహరిశ్చంద్ర భాగోతం ఆడితే చూసేవారు కూడా ఏడ్చేవారు. అలా ప్రదర్శిస్తున్నప్పుడు ఒక్కోసారి ఆఊరి దొరలు “మేం ఇట్లనే కొంగులు పెట్టుకొని ఏడుద్దుమా? బంజేస్తరా? ఓ గంగారం!, ఓ ఎల్లవ్వా! ఇదేం ఏడుసుడు. ఏం కథ, దేవుడా… జర బందు జేయుండ్రి గదా!” అని చెప్పేవారు. అంత లీనమై ఆ ప్రదర్శనను చూసేలా ఆడేవారు.

అంత కష్టపడి ప్రదర్శిస్తేనే ఆ కళకు అంతర్జాతీయ స్థాయిలో గుర్తింపు వచ్చింది. ఇప్పుడు భాగోతం ఉదయం పదకొండు గంటలకు ప్రారంభిస్తే సాయంత్రం ఆరు, యేడు గంటల దాకా ఆడతారు. ఈ భుజకీర్తులు, కిరీటాలను అంతసేపు అట్లనే ధరించాలి. వేషాల మధ్య తబలకొట్టినా కూడా వాటిని అలానే ధరించేవారు. భాగోతం పూర్తయి ఇంటికి వచ్చి, ఆరతి ఇచ్చిన తరువాతనే వేషాన్ని విప్పేవారు.

ప్రదర్శన ప్రారంభ ముగింపు సన్నివేశాలు: ఏదైనా గ్రామంలో ప్రదర్శన ప్రారంభించే ముందు ఆవూర్లోని విశ్వబ్రాహ్మణుల ఇంటికి వెళ్లి వారి కొలిమికి నమస్కరించేవారు. భాగోతం ఆడటం అయిపోయినంక రాముని పేరుతో మంగళహారతి ఇస్తారు. పక్కవాయిద్యాల వారు కూడా మంగళారతి పాట పాడేవారు.

ప్రధాన వేషం ధరించిన స్త్రీ పాత్ర మంగళహారతి పట్టుకొని ప్రేక్షకుల దగ్గరికి పొతే, వారు ఆ హారతికి నమస్కరించి వారికి తోచినంత డబ్బును హారతి పళ్ళెంలో వేసేవారు. ఆ తరువాత ఆ హారతితోనే కళాకారుల బృందం అంతా ఇంటికి వెళ్తారు. అందరు కలిసి మరొక్కసారి హారతి తీసుకుంటారు.

హారతి ఒకరినొకరిని హృదయాలకు హత్తుకుని ఆడవారితో ఆడవారు, మగవారితో మగవారు దాసున్ని అనే అర్థంలో ‘దాసున్, దాసున్’ అనుకుంటారు. అప్పుడు భాగోతం సామాగ్రినంతా తీసి, ఎవరి సామాను వారు సర్దుకొని వేషాన్ని విప్పేస్తారు. ప్రదర్శనలో భాగంగా అరేయ్ దుర్మార్గా అని, ఓరి సుగ్రీవా అని పాడి, ఎగిరి తంతారు.

అలా చేయడం తప్పు కాబట్టి భాగోతం పూర్తికాగానే పెద్దవారి కాళ్లకు నమస్కరిస్తారు. అలా భాగోతంలో ‘అన్నా అనకున్నా, తన్నినా తన్నకున్నా, చిన్నవారు పెద్దలకు నమస్కరిస్తారు.

ప్రశ్న 2.
ప్రపంచంలో రాబోయే పరిణామాలను రచయిత ఏవిధంగా ఊహిస్తున్నాడు ?
జవాబు:
ది ఏజ్ ఆఫ్ ది స్పిరుట్యువల్ మెషిన్స్ అనే పుస్తకాన్ని రాసిన రే కురువైల్ చెప్పిన దాని ప్రకారం 2009 నాటికి 50,000 ఖరీదు చేయగల కంప్యూటరు ఒక్క సెకండులో కోటి లక్షల లెక్కలు చేయగలదు. 2019 నాటికి సెకండుకు 10 లక్షల కోట్ల లక్షల లెక్కలు చేయగలదు. అంటే అప్పటికి దాదాపుగా మానవ మేధకు సమానమైన సామర్థ్యాన్ని సాధించగలదు.

2029 నాటికి అది ఒక వెయ్యి మానవ మేధస్సులకు సమానమైన సామర్థ్యాన్ని పొందుతుంది. అంటే భవిష్యత్తులో మానవులు నేడు తాము చేసే పనులు కొన్నింటిని కంప్యూటర్లతో నడిచే రోబోక్స్కి అప్పజెప్పి తమ మెదడుల్ని మరింత ప్రయోజనకరమైన పనులకు అప్పజెప్పే అవకాశం ఉంటుంది. అప్పుడు వాళ్లు తమ భావనా సామర్థ్యంతో ప్రయోగశీల ఆలోచనతో తిరిగి మళ్లీ కంప్యూటర్లను ఓడించగలిగే స్థాయికి చేరుకుంటారు.

ఈ శతాబ్దం చివరికి మానవ ఆలోచనలను, యంత్రాల తెలివితేటలను విలీనం చేసే ధోరణి బలంగా పెరుగుతుంది. అప్పుడు మానవుడు ఒకప్పుడు రూపొందించిన యంత్రాలకూ, మానవ మేధాశక్తికీ మధ్య సరిహద్దులు చెరిగిపోతాయి. అటువంటి పరిస్థితిలో యంత్రాల బారినుండి మానవుడి ప్రత్యేకతను మనం ఏవిధంగా : నిలబెట్టుకోగలుగుతామో తెలియదు. నిస్సందేహంగా కంప్యూటర్లు ఒక సవాలుగా మారుతున్నాయి. ఈ సమస్య కేవలం జీవశాస్త్రవేత్తలదీ, జీవసాంకేతికవేత్తలదీ మాత్రమేకాదు.

మొత్తం శాస్త్రవేత్తలు అందరు మనుష్యులు రూపొందించిన కంప్యూటర్లకన్నా మానవ జాతిని ఒక మెట్టు పైనే ఉంచవలసిన గొప్ప బాధ్యత తలకెత్తుకోవలసి ఉంది. అదృష్టవశాత్తూ మానవ మేధ సృజనాత్మకత, ప్రయోగశీల పార్శ్వాలు ఎంత గొప్పవంటే అవి మనిషిని ఎన్నటికి యంత్రం ముందు ఓడిపోనివ్వవు.

మానవజాతిలో సహజసిద్ధమైన, అంతర్గతమైన మహాశక్తిని పరిపూర్ణంగా ఆవిష్కరించే దిశగా హ్యూమన్ జీనోమ్ సాఫ్ట్వేర్ను మనమింకా అభివృద్ధి చేయవలసి ఉంది. అని ప్రపంచంలో రాబోయే పరిణామాలను కలాం ఉహించాడు.

IV. కింది వాటిలో రెండు ప్రశ్నలకు 15 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (2 × 4 = 8)

ప్రశ్న 1.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య గారి ప్రథమ విదేశయాత్ర సన్నాహాలు వివరించండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య మొదటి ప్రయత్నం విఫలం అయ్యాక 1944 లో తన తోటి ఉపాధ్యాయుడు దిగంబరరావు తో మాట్లాడుతూ డబ్బు లేని కారణంగా ఇంగ్లాండు వెళ్లలేదని చెప్పాడు. ఆయన డిప్యూటి కలెక్టర్, పోలీసు సర్కిల్ ఇన్స్పెక్టర్ మీ మిత్రులే కదా వారు సహకరించరా అని సలహా ఇచ్చాడు.

మళ్ళీ విదేశాలకు వెళ్లాలని ప్రయత్నాలు ప్రారంభించి థామస్ కుక్ వారికి ఇంగ్లాండ్ వెళ్ళడానికి పడవ ఉందా అని లేఖ రాశాడు. సెప్టెంబర్ లో పడవ బయలుదేరుతుందని, బ్రిటీష్ రెసిడెన్సి నుండి పాస్పోర్ట్ తీసుకొమ్మని, సీటు రిజర్వు చేసినట్టు వారు జవాబు పంపారు.

దానికి సంతోషించి హైదరాబాద్ ప్రభుత్వ శిక్షణ కళాశాల ప్రిన్సిపాల్కు ఇంగ్లాండ్లో ఎం.ఇడి లేదా పి. హెచ్లలో సీట్ ఇప్పించమని, అక్కడ చదువుకోవడానికి ఇక్కడ సెలవు ఇప్పించమని, 6000 అప్పు ఇప్పించమని లేఖ రాశాడు. అతడు యుద్ధ సమయం ముగిసేవరకు పడవలు వెళ్ళవు, అక్కడ సీట్ రావడం కష్టం, అక్కడికి వెళ్ళాలంటే హైదరాబాద్ ప్రభుత్వం అనుమతి ఇవ్వదు.

ఈ మూడు విషయాలు పూర్తి కాకుంటే డబ్బుతో అవసరమే లేదు అని ప్రత్యుత్తరం పంపాడు. హైదరాబాద్ పోలీస్ కమీషనర్ కాదన్నాడు. కో ఆపరేటివ్ బ్యాంకు సెక్రెటరి లోనే లేదన్నాడు. ఇలా అందరూ నిరుత్సాహపరిచారు. అన్నలా భావించే అబ్దుల్ హమీద్ కూడా మొదట పిచ్చి ప్రయత్నం, యుద్ధకాలంలో ఒక నెలలో పాస్పోర్ట్ రావడం అసంభవం అని చెప్పాడు. మీ ఆశీర్వాదం ఉంటే అన్ని అవుతాయని రామకృష్ణయ్య అంటే ఆశీర్వదించి పంపాడు.

లాతూర్ పోలీస్ ఇన్స్పెక్టర్ మీరు ప్రయత్నం చేయండి నా వంతు సహాయం చేస్తానన్నాడు. ఆ కాలంలో పాస్పోర్ట్ పొందడానికి చాలా తతంగం ఉండేది. పాస్పోర్ట్ కోసం జిల్లా అధికారికి దరఖాస్తు చేస్తే ఆయన హోం శాఖకు పంపితే వారు లోకల్ పోలీసు వారికి పరిశీలన కోసం పంపేవారు.

ఇవన్నీ కావడానికి కనీసం ఆరు నెలల కాలం పట్టేది. ఆ తరువాత వారు దానిని బ్రిటీష్ రెసిడెన్సీకి పంపితే వారు పాస్పోర్ట్ మంజూరు చేసేవారు. ఇదంతా జరగడానికి తనకున్న సమయం సరిపోదని తెలిసి కూడా ముద్దు రామకృష్ణయ్య ప్రయత్నాలు ప్రారంభించాడు.

ప్రశ్న 2.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య విదేశయాత్రకు పాస్పోర్టు ఎలా లభించింది ?
జవాబు:
పాస్పోర్ట్ దరఖాస్తుకు పెట్టడానికి ఫోటోలు కావాలి. ఫోటోలు దిగడానికి మంచి డ్రెస్ కూడా లేదు. లాతూర్ పోలీస్గా మంచి కాలర్ ఉన్న డ్రెస్తో ఫోటోలు దిగాడు. పాస్పోర్ట్ దరఖాస్తుకు పది రూపాయాల ఫీజు చెల్లించాలి. ఆ డబ్బులను స్కూల్ ఫీ నుండి వాడుకొని జీతం వచ్చాక స్కూల్ వారికి ఇచ్చాడు.

ఆ దరఖాస్తును డిప్యూటి కలెక్టర్ ద్వారా ఉస్మానాబాద్ కలెక్టర్కు పంపాడు. తన పరిస్థితి వివరిస్తూ ఒక ప్రయివేటు లెటర్ రాసి ఒక విద్యార్థి ఇచ్చిన కవర్లో పెట్టి పోస్ట్ చేశారు. ఆ కవర్లో అనుకోకుండా ఒక రూపాయి ఉండిపోయింది. అది తెలిసి కలెక్టర్ శిక్షిస్తాడేమో అని రామకృష్ణయ్య భయపడ్డాడు. సిగ్గుతో ఆ విషయాన్ని ఎవరికీ చెప్పలేదు.

హమీద్ పాస్పోర్ట్ రావడం అంతసులభం కాదని చెప్పేవారు. స్కూల్లో సెలవు తీసుకొని పాస్పోర్ట్ పని మీద హైదరాబాదు వెళ్ళాడు. అక్కడ మున్సిపల్ సత్రంలో సామాను పెట్టి కార్యాలయాలన్నీ తిరిగేవాడు. మొదట బ్రిటీష్ రెసిడెన్సికి వెళ్ళాడు. అక్కడికి ఫైల్ రాలేదని తెలిసి పొలిటికల్ డిపార్ట్మెంటుకు వెళ్ళాడు.

అక్కడ కూడా లేదని తెలిసి అక్కడి నుండి చీఫ్ సూపరింటెండెంట్ కార్యాలయానికి వెళ్ళాడు. అక్కడ మీ దరఖాస్తు లేదని చెప్పారు కాని వెతకమని అడిగితే అక్కడే ఉంది. అయ్యా .దానిని త్వరగా పూర్తి చేయండి చాల త్వరగా నేను వెళ్ళాల్సి ఉంది అని అడిగితే చాలా పెద్ద పని ఉంది కనీసం సంవత్సరం అయినా పడుతుంది. అని చెప్పారు. వారిని బతిమిలాడితే శివలాల్ అనే వారు సి.ఐ.డి. సెక్షన్లో పని చేస్తున్నారు.

వారిని కలిస్తే పని త్వరగా కావచ్చు అని సలహా ఇచ్చారు. దేవునికి నమస్కరించి శివకుమార్ లాలు దగ్గరికి వెళ్ళాడు. వారితో కలిసి పోలీస్ ఇన్స్పెక్టర్ జనరల్ దగ్గరికి వెళ్లి రామకృష్ణయ్య పరిస్థితిని వివరించి పోలీసు రిపోర్ట్ త్వరగా హోం డిపార్ట్మెంట్కు పంపాలని అభ్యర్థించాడు. దానికి అంగీకరించి తన క్లార్క్తో బ్రిటీష్ రెసిడెంట్ కార్యాలయానికి సిఫారసు లేఖను పంపాడు. అక్కడికి వెళ్లి అడిగితే ఇంగ్లాండులో ఏదైనా యూనివర్సిటీలో సీటు వచ్చినట్లు కాగితం చూపమన్నారు.

దానితో అతనిపై బాంబు పడ్డట్లయింది. మీర్ రజా అలీ సహకారంతో రిప్లయ్ పెయిడ్ ఎక్స్ ప్రెస్ టెలిగ్రాం పంపాడు. 48 గంటలు వేచి చూసి తన మిత్రునికి అప్పగించి లాతూరు చేరుకున్నాడు. 72 గంటల తరువాత రిప్లయ్ వచ్చిందని దానిని పాస్పోర్ట్ ఆఫీసులో చూపిస్తే పాస్పోర్ట్ ఇవ్వలేమన్నారని ఉత్తరం వచ్చింది.

చివరి ప్రయత్నంగా హైదరాబాదు వెళ్లి షరతులతో అడ్మిషన్ ఉన్నట్లు వచ్చిన టెలిగ్రాంను, థామస్ కుక్ కంపెనీ వారి లేఖను చూపించి పాస్పోర్ట్ ఇవ్వాలని ‘అభ్యర్థించాడు. రెండు సంవత్సరాలు ఇంగ్లాండులో ఉండడానికి సరిపడా పదివేల రూపాయలను లేదా బ్యాంకు బాలన్స్ను చూపించాలని వారు షరతు విధించారు. మీర్ రజా సహకారంతో ఫస్ట్ క్లాస్ మేజిస్ట్రేట్ గారి సర్టిఫికేట్ చూపించి పాస్పోర్ట్ పొందాడు.

ప్రశ్న 3.
ఇంగ్లండులో ముద్దు రామకృష్ణయ్య విద్యాభ్యాసం ఎలా ప్రారంభమైంది ?
జవాబు:
గ్రేట్ బ్రిటన్ స్కాట్లాండ్లో దిగి అక్కడనుండి ఎడింబరో యూనివర్సిటీ ఉన్న నగరానికి రైలులో వెళ్ళారు. ఆంగ్ల ఉపాధ్యాయునిగా పదకొండు సంవత్సరాల అనుభవం ఉన్నప్పటికీ ఆంగ్లం మాతృభాషగా ఉన్నవారితో మాట్లాడిన అనుభవం లేదు. రిజిస్ట్రార్ దగ్గరకు వెళ్లి టెలిగ్రాఫ్ను చూపించాడు. ఆయన డిపార్ట్మెంట్ ఆఫ్ ఎడ్యుకేషన్తో మాట్లాడుతా అన్నాడు. ఉండడానికి ఒక హోటల్లో రూమ్ బుక్ చేశాడు.

కొన్ని రోజులకు ఆలస్యంగా వచ్చిన కారణంగా అడ్మిషన్ దొరకదు అని చెప్పారు. అక్కడి నుండి లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ప్రయత్నం చేయడానికి లీడ్స్ వెళ్ళాడు. 1939లో చేసిన దరఖాస్తు చేస్తే మీరు రమ్మన్నారు. యుద్ధం కారణంగా ఆలస్యంగా వచ్చాను అని చెప్పాడు. దానికి ఇండియా హౌస్ నుండి దరఖాస్తు చేసుకొమ్మని సలహా ఇచ్చారు. మాది హైదరాబాదు రాజ్యం ఇండియా హౌసుకు సంబంధం ఉండదు అని చెప్తే అడ్మిషన్ అయిన తరువాత వారికి చెప్పొచ్చు అని ఎం.ఇడిలో చేర్చుకున్నారు.

ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ ఫీ కట్టడానికి రిజిస్ట్రార్ ఆఫీసుకు వెళ్ళమన్నారు. వారు ఇరవై పౌండ్ల ఫీ కట్టమంటే అంతడబ్బు లేదని చెప్పకుండా పది పౌన్లు ఇప్పుడు కట్టి తరువాత పది పౌన్లు చెల్లిస్తానన్నాడు. దానికి వారు అంగీకరించలేదు. వారం రోజులు గడువు ఇచ్చారు. పడవలో పరిచయమైన సురేశ్ చందరు లేఖ రాశారు.

చివరి తేది ఉదయం పది పౌన్ల పోస్టల్ ఆర్డర్ను సురేశ్ చందర్ పంపాడు. పోస్ట్ ఆఫీసుకు వెళ్లి పది పౌన్లు తీసుకొని మొత్తం ఇరవై పౌన్లు యూనివర్సిటీ అకౌంట్ సెక్షన్ ఇచ్చి రసీదు తీసుకున్నాడు. అలా ఇంగ్లాండ్ లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ఎం. ఇడి. లో అడ్మిషన్ దొరకడంతో ఇంగ్లాండులో ముద్దు రామకృష్ణయ్య విద్యాభ్యాసం ప్రారంభమైనది.

ప్రశ్న 4.
ఇంగ్లండులో ముద్దు రామకృష్ణయ్య విద్యాభ్యాసం ఎలా సాగింది ?
జవాబు:
ఇంగ్లాండ్ లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ఎం.ఇడి.లో ప్రవేశం లభించింది. ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ స్మిత్ గైడ్గా ఉన్నారు. ఆయన మాథ్స్, సైకాలజీ, చరిత్రలలో ఏం తీసుకుంటావని అడిగారు. హిస్టరీ ఆఫ్ ఎడ్యుకేషన్ ఇన్ నిజాం స్టేట్ అనే అంశంపై అరవై వేల శబ్దాలతో చరిత్రను రెండు సంవత్సరాలలో రాయాలని నిర్ణయించారు. ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ చాలా ప్రేమగా సలహాలు ఇచ్చేవారు. రాసిన వాటిని ఓపికగా సరిదిద్దే వారు.

ముఖ్యంగా ది అనే ఆర్టికల్ వాడటం విషయంలో భారతీయులు పొరపాట్లు చేస్తారని అనేవారు. ఒక గది అద్దెకు తీసుకొని ఉండేవారు. వారికి లభించిన మాంసాహార పదార్థాలు, పంది కొవ్వు ఇంటి ఓనర్కు ఇచ్చి శాఖాహార పదార్థాలు తీసుకునే వారు. పని చేయడానికి ఎంప్లాయ్ మెంటు ఎక్స్ఛేంజ్లో పేరు నమోదు చేసుకున్నారు. రైల్వే పోర్టులో హమాలిగా పని చేసేవారు. దానిలోనుంచి కొంత మొత్తాన్ని ఇంటికి పంపేవారు. డీన్ అనుమతితో లండన్లో కలోనియల్ సెంటర్లో చేరాడు.

కలోనియల్ సెంటర్లోనే నైట్ పోర్టర్గా రాత్రి పది నుండి ఉదయం నాలుగు వరకు పని చేసేవాడు. సాయంత్రం ఆరు నుండి పది వరకు హోటల్ వెయిటర్ గా పని చేసేవాడు. ఉదయం తొమ్మిది నుండి సాయంత్రం ఐదు వరకు లైబ్రరీలో ఐదు నుండి పది వరకు కలోనియల్ సెంటర్లో చదువుకునేవారు. ఉదయం నాలుగు నుండి ఎనిమిది వరకు పడుకునేవారు.

హోటల్లో పని చేసేటప్పుడు హైదరాబాద్ ప్రభుత్వపు అధికారి కలిశారు. వారు ప్రధాని నవాబు చత్తారికి చెప్పి వెయ్యి రూపాయలు పౌండ్లు థామస్ కుక్ ద్వారా పంపించారు. తరువాత బిబిసిలో అసిస్టెంట్ డైరెక్టర్గా ఉద్యోగం లభించింది. ఆ తరువాత వారికి ఆర్ధిక ఇబ్బందులు రాలేదు. బిబిసిలో ఉద్యోగం వచ్చాక ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ను కలిసి వారానికి ఒక రోజు వచ్చి పది గంటల క్లాస్ వినడానికి అనుమతి పొందాడు.

మిగతా పనులన్నీ మానేసి బిబిసిలో మాత్రమే పని చేస్తూ శ్రద్ధగా చదువును కొనసాగించాడు. వందల పుస్తకాలు, డాక్యుమెంట్లు చదివి నోట్స్ రాసి ప్రొఫెసర్కు చూపిస్తే ఆయన ప్రేమతో సలహాలు ఇచ్చేవారు. అలా రెండు సంవత్సరాలలో నిజాం రాజ్యంలో విద్య చరిత్ర పేరుతో దక్షిణ భారతదేశ విద్య చరిత్రను రాసి ఎం. ఇడి పూర్తి చేసుకున్నారు.

V. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్భసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి. (2 × 3 = 6)

ప్రశ్న 1.
నుతింపఁగా సకలదైవతకోటులకైన శక్యమే
జవాబు:
కవి పరిచయం : భగీరథ ప్రయత్నం అనే ఈ పాఠ్యభాగాన్ని రాసిన కవి మోతుకూరి పండరీనాథరావు. ఈయన 18వ శతాబ్దం వాడు. ఓరుగల్లు పట్టణానికి సమీపాన గల మడికొండ అతని స్వగ్రామం. ఈ పాఠ్యాంశం శ్రీమత్ పండరీనాథ రామాయణం అనే గ్రంథంలోని బాలకాండ ద్వితీయాశ్వాసంలోనిది. దీనిని శ్రీరామచంద్రునికి అంకితమిచ్చాడు.
అర్థం : కీర్తించడానికి సమస్త దేవ సమూహాలకూ సాధ్యం కాదు.
సందర్భం : ఎంతో తపస్సు చేసి, మరెన్నో అడ్డంకులను అధిగమించి, పాతాళంలో పడిఉన్న తన పితరుల భస్మ రాశులపై గంగను ప్రవహింపజేసిన భగీరథున్ని బ్రహ్మదేవుడు మెచ్చుకుంటున్న సందర్భంలోనిది.
వ్యాఖ్య : బ్రహ్మ భగీరథున్ని కరుణతో చూసి “కుమారా! సగరుడు మొదలైన మీ పూర్వీకులకు ఈ ప్రతిజ్ఞ అనే సముద్రాన్ని తరించడం సాధ్యం కాలేదు. దానిని సాధించిన నిన్ను, నీ తపస్సును మెచ్చుకోవడం సమస్త దేవతా సమూహాలకు కూడా సాధ్యం కాదు” అని అన్నాడు.

ప్రశ్న 2.
ప్రజల యెడ విరోధంబు వాటించుటెంతమేలు
జవాబు:
కవి పరిచయం : ఈ వాక్యం తిక్కన రాసిన మహాభారతం ఉద్యోగపర్వం తృతీయాశ్వాసం నుండి తీసుకున్న శ్రీకృష్ణ రాయబారం అనే పాఠ్యాంశంలోనిది. తిక్కనకు ఉభయకవి మిత్రుడు అనే బిరుదు ఉంది. పదమూడవ శతాబ్దికి చెందిన నెల్లూరు పాలకుడు మనుమసిద్ధి ఆస్థానంలో ఉండేవాడు.
సందర్భం : శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునికి యుద్ధం వల్ల కలిగే నష్టాన్ని వివరిస్తున్న సందర్భంలోనిది.
అర్థం : మీ పిల్లల పట్ల నిర్లక్ష్యం వహించడం సరైనదేనా ?
వివరణ : లోకంలోని రాజులందరూ నీ పాదపీఠాన్ని ప్రీతితో సేవిస్తుండగా సముద్రపు చెలియలికట్టచేత చుట్టబడిన పుడమినంతటిని నీవే ఏకచ్ఛత్రంగా పరిపాలించటం తగును, తల్లి తన బిడ్డలపట్ల శత్రుత్వం వహించటం ఎంత సమంజసమో నీవే ఆలోచించు అని శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునితో అన్నాడు.

ప్రశ్న 3.
మముబెంచు తల్లివై మా పాలవెల్లివై
జవాబు:
కవి పరిచయం : గంగాపురం హనుమచ్ఛర్మ రాసిన దుందుభి కావ్యం నుండి గ్రహించిన దుందుభి అనే పాఠం నుండి తీసుకున్నది ఈ వాక్యం. హనుమచ్ఛర్మ ఉమ్మడి పాలమూరు జిల్లాకు చెందిన కవి.
సందర్భం : ఇక్ష్వాకులు పరిపాలించిన విజయపురాన్ని చేరి, ఆచార్య నాగార్జునున్ని చూసి ధన్యతను పొంది, తెలుగు నేలను పైరు పంటలతో నింపి, శాశ్వతంగా తెలుగు బిడ్డలకు నీ ఆశిస్సులనే అక్షతలను, మంచి నడవడిని అందించి, ఈ లోకంలో, పరలోకంలో అన్ని కోరికలను తీర్చి మమ్మల్ని పెంచే తల్లిగా, మాకు పాల వెల్లిగా ప్రవహిస్తావా ! అని దుందుభిని కవి అడుగుతున్న సందర్భం లోనిది ఈ వాక్యం. అర్థం : మమ్మల్ని పెంచి తల్లివి, మా పాలిట పాల నదివి అని అర్థం.
వివరణ : దుందుభి తెలుగు వారందరికీ తల్లిలాగా పోషణకు కావలిసినవన్నీ ఇస్తుందని భావం.

ప్రశ్న 4.
కల్లాకపటమెరుగని పల్లె ప్రజలే నిన్ను గుర్తించే శ్రోతలు
జవాబు:
కవి పరిచయం : వచన కవితా ప్రవీణ బిరుదాంకితుడైన కనపర్తి రామచంద్రాచార్యులు రాసిన నైమిశారణ్యం అనే కవితా సంపుటి నుండి తీసుకున్న కోకిలా! ఓ కోకిలా అనే పాఠ్యభాగం లోనిది ఈ వాక్యం. రామచంద్రాచార్యులు 48 కావ్యాలు రాశాడు.
సందర్భం : నీ కళకు గుర్తింపు లేని ఈ పట్నంలో ఎందుకు ఉండటం ? నాతో మా పల్లెకు పోదాం రా. అక్కడ ప్రతీచెట్టు నీకు కట్టని వేదికలాగా, పైరగాలి పెట్టని మైకులాగా అబద్దాలు, మోసాలు తెలియని పల్లెజనం నీ కళను ఆస్వాదించే శ్రోతలుగా ఉంటారని కవి చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : అమాయకులైన పల్లె ప్రజలు కోకిల గానాన్ని ఆస్వాదిస్తారని అర్థం.
వ్యాఖ్య : పట్నాలలో భారీ వేదికలు, మైకులు, హంగులు, ఆర్భాటాలు అన్నీ ఉన్నా ఆ కళను ఆస్వాదించే శ్రోతలు లేరని, ఆ లోటు పల్లెటూరిలో తీరుతుందని భావం.

VI. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్భసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి. (2 × 3 = 6)

ప్రశ్న 1.
ఈ మాటతో నా పైన బాంబు పడినంత బాధ అయినది.
జవాబు:
రచయిత పరిచయం: పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన – ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ఎన్నో ప్రయత్నాల తరువాత పాస్పోర్ట్ మంజూరు చేయమని నిజాం ప్రభుత్వము సిఫారసు లేఖ ఇచ్చింది. ఆ లేఖ తీసుకొని బ్రిటీషు రెసిడెంట్ ఆఫీసుకు వెళ్తే అక్కడున్న అసిస్టెంట్ సెక్రెటరీ ఏదైనా యూనివర్సిటీలో సీటు వచ్చినట్టు కాగితం చూపిస్తేనే పాస్పోర్ట్ ఇస్తామని చెప్పాడు. ఆ మాటతో తనపై బాంబు పడ్డంత పని అయిందని రామకృష్ణయ్య చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : ఆ మాట బాంబు దెబ్బతో సమానం అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : ఎంతో కష్టపడ్డ తరువాత వచ్చిన అవకాశం చివరి క్షణంలో చేజారి పోతుందని తెలిసి అది బాంబు పడ్డట్టు అనిపించిందని భావం.

ప్రశ్న 2.
పాలముంచినా నీట ముంచినా నీదే భారం
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : అనేక కష్టాల తరువాత విద్యా శాఖనుండి అనుమతి, యూనివర్సిటీలో షరతులతో కూడిన అడ్మిషన్, పాస్పోర్ట్ రావడం ఇలా అనేక పనులు అయినాయి. ఓడ బయలుదేరడానికి వారం రోజుల సమయం మాత్రమే ఉందని థామస్ కుక్ కంపనీ లేఖ పంపింది. కాని అన్నింటికి మించిన డబ్బు సమస్య తీరడం ఎలా అని భగవంతున్ని ప్రార్థించిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : పాలల్లో ముంచినా నీళ్ళల్లో ముంచినా దేవునిదే భారం అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : పాలల్లో ముంచినా అంటే కష్టాలు తీర్చినా, నీళ్ళల్లో ముంచినా అంటే కష్టాల్లోనే ఉంచిన దేవునిదే బాధ్యత అని భావం. అంతా దైవాధీనం అని అంతరార్థం.

ప్రశ్న 3.
వారి ఉచ్ఛారణ, నిత్య వ్యవహారిక శబ్దాలు తెలియవు
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య గ్రేట్ బ్రిటన్ స్కాట్లాండ్లో దిగారు. ఎడింబరో యూనివర్సిటీ రిజిస్ట్రార్ కార్యాలయం వెళ్ళాడు. పదకొండు సంవత్సరాల ఆంగ్ల ఉపాధ్యాయ అనుభవం ఉన్నప్పటికీ అక్కడి వారితో ఎప్పుడూ మాట్లాడని కారణంగా వారి భాష, యాస రామకృష్ణయ్యకు కొత్తగా అనిపించిందని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : ఆంగ్లేయుల ఉచ్ఛారణ వారి వాడుక పదాలు తెలియవు అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : ప్రతీ భాషకు స్వంత యాస ఉంటుంది అలానే పలుకుబళ్ళు ఉంటాయి. వాటిని మాతృభాష అయిన వారి లాగా మాట్లాడటం కష్టం అని భావం.

ప్రశ్న 4.
తన సజెషన్స్ ప్రేమతో ఇచ్చేవారు.
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : చదువుకోసం ఇంగ్లాండు వచ్చి లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ఎం.ఎడ్. లో చేరాడు. చదువుతో పాటు వివిధ పార్ట్ టైం ఉద్యోగాలు చేశారు. చివరికి లండన్ బిబిసిలో అసిస్టెంట్ డైరెక్టర్గా ఉద్యోగం చేశాడు. అలా ఉద్యోగం చేస్తూ లీడ్స్కు రోజు వెళ్ళడం -సాధ్యం కాదని, వారంలో ఒకరోజు వచ్చి పది గంటలు వింటానని, తన కోసం కొంత శ్రమ తీసుకోవాలని వారి ప్రొఫెసర్ను కోరాడు. దానికి ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ అంగీకరించాడని, ప్రేమతో సలహాలు ఇచ్చేవాడని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం. అర్థం : ప్రొఫెసర్ ప్రేమగా సలహాలు ఇచ్చారని అర్థం.
వ్యాఖ్య : కష్టపడి చదివే వారికి అందరూ సహకరిస్తారని, అలానే తన ప్రొఫెసర్ కూడా ప్రేమగా సలహాలు ఇచ్చారని భావం.

VII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి. (2 × 2 = 4)

ప్రశ్న 1.
సభలో శ్రీకృష్ణుడు ఎలా ఉన్నాడు ?
జవాబు:
ధృతరాష్ట్రుని సభలో శ్రీకృష్ణుని కంఠస్వరం మేఘ గర్జన లాగా గంభీరంగా, హృదయంగమంగా ఉంది. ఆయన దంతాల కాంతులు మెరుపులవలె ప్రకాశిస్తున్నాయి. వర్షాకాల ప్రకృతి రమణీయతతో శ్రీకృష్ణుణ్ణి తిక్కన పోల్చి ఉపమాలంకారంతో చెప్పాడు. గంభీరమైన సన్నివేశాన్ని గంభీరంగా తిక్కన చిత్రించాడు.

ప్రశ్న 2.
సిద్ధప్ప తన ఆత్మ బంధువులుగా ఎవరిని భావించాడు ?
జవాబు:
వరకవి సిద్ధప్ప వేదాలు తెలిసిన వేమన మా తాతలాంటి వాడు. సురలను ఆనందింప చేసే సుమతి శతక కర్త బద్దెన మా పెద్దమ్మ వంటి వాడు. కాలజ్ఞానాన్ని రాసిన పోతులూరి వీరబ్రహ్మం గారు తండ్రి లాంటి వారు. బ్రహ్మం గారి మనుమరాలు ఈశ్వరమ్మ అక్క లాంటిది. బ్రహ్మంగారి శిష్యుడు సిద్ధప్ప అన్న వంటి వాడు. సంస్కృత కవి కాళిదాసు మా చిన్నన్న. అమర కోశం రాసిన అమరసింహుడు, యాగంటి ఆత్మ బంధువుల వంటి వారు. వీరంతా చనిపోయికూడా జనాల హృదయాలలో బతికే ఉన్నారు అని చెప్పాడు. వీరందరూ వరకవి సిద్ధప్పకు ఆదర్శప్రాయులని సూచించాడు.

ప్రశ్న 3.
కుటుంబ ప్రగతిలో స్త్రీ పాత్రను వివరించండి.
జవాబు:
ఉదయం లేచింది మొదలు ఇల్లు ఊడ్చడం, వాకిలి ఊడ్చి కల్లాపి చల్లడం, వంటపాత్రలు కడిగి వంటచేయడం, అందరి బట్టలుతకడం, వడ్డించి తినేవరకు ఆగి నీ శరీరం మొత్తం అలిసి పోయేదాక పని చేసినా పని అయిపోదు. రోజులో ఉండే ఇరవైనాలుగు గంటలూ కష్టపడ్డా ఇంకా ఎదో ఒకపని ఉండనే ఉంటది. కాని కేవలం ఎనిమిది గంటలు బయట పనికి వెళ్లి వచ్చిన నీ భర్త మాత్రం నీ మీద ఎగిరిఎగిరి పడతాడు. తల్లి అని నిసార్ ఆవేదన వ్యక్తం చేశాడు. ఇంటికి కావలసిన పనులన్ని చేసి, పిల్లలను పోషించి, అత్త మామలను సరిగా పోషించి, భర్త మెప్పును పొంది కూలికి కూడా వెళ్లి పనిచేసి ఆకలితో ఇంటికి వచ్చి పొయ్యి వెలిగిస్తావు. ఏ లెక్కప్రకారం చూసినా ఆడవారు చేసే శ్రమనే అధికం. ఇలా కుటుంబ ప్రగతిలో స్త్రీపాత్ర కీలకం అని నిసార్ తెలిపాడు.

ప్రశ్న 4.
దుందుభితో కవులకున్న సంబంధాన్ని తెలుపండి.
జవాబు:
కత్తిని, కలాన్ని సమానంగా ఉపయోగించి కావ్యాలలోను, ప్రవృత్తిలోను రౌద్ర రసాలను కోరేవారికి ఆనందాన్ని కలిగించేలా చేసిన కళాకారుడైన వీరుడు గోనబుద్ధారెడ్డి. అతని దుందుభి స్నేహం కారణంగా అపూర్వమైన చరిత్ర రంగనాథ రామాయణాన్ని రచించాడు. తెలియని సమయంలో కూడా శైవానికి, వైష్ణవానికి సంబంధించిన అంశాలపై దుందుభి మనస్సులో అనాసక్తత లేదు. మంచి తులసి చెట్ల వరుసలతో, మారేడు వృక్షాల సమూహాలతో రెండు తీరాలను నింపి ఉంచుతూ, తిక్కన కలము చెప్పిన హరి హరాద్వైత తత్వాన్ని తెలుసుకొని సంపన్నురాలుగా ప్రవహిస్తున్నదని చెప్పడం ద్వారా దుందుభికి కవులకు ఉన్న సంబంధాన్ని గంగాపురం హనుమచ్ఛర్మ వివరించాడు.

VIII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి.

ప్రశ్న 1.
బలమైన సంకల్పంతో చేసే కృషి ఎలాంటి ఫలితమిస్తుంది ?
జవాబు:
ఒక చిన్న తుమ్మెద ఆకారానికి ఏరోడైనమిక్ సూత్రాల ఆధారంగా చూస్తే ఆ తుమ్మెద ఎగరడం అసాధ్యమని తెలుస్తుంది. కాని తుమ్మెదలో ఎగరాలనే కోరిక, సంకల్పం ఎంత బలంగా ఉంటాయంటే అది ఎప్పుడూ తన రెక్కలు అల్లాడిస్తూనే ఉంటుంది. అలా పదేపదే తన రెక్కలు కొట్టుకుంటున్నందువల్ల వచ్చే ఉన్నత తరంగదైర్ఘ్య సంవేదనలు ఒక ఆవర్తనాన్ని సృష్టించి దాన్ని ముందుకు తోస్తాయి.

ఆవిధంగా తుమ్మెదకు ఎగరడం సాధ్యమవుతుంది. కాబట్టి బలమైన సంకల్పాలతో చేపట్టే కృషివల్ల సువ్యస్థిత విశ్వాసాలకు (ఎన్నో ఏళ్ల నుండి పాతుకు పోయిన నమ్మకాలకు) నిస్సందేహంగా ఎదురీదగలమని కలాం ప్రబోధించాడు.

ప్రశ్న 2.
ఎలాంటి వారి సాంగత్యము వెంటనే మానుకోవాలి ?
జవాబు:
భాగీరథి తీరంలో మందారవతి అనే వనంలో తిరుగుతున్న జింకను చూసి మోసబుద్ధితో నక్క స్నేహం చేసింది. తన ప్రణాళికలో భాగంగా ఒక పొలం చూపించి యజమాని పన్నిన వలలో చిక్కుకునేల చేసింది. రక్షించమని వేడుకున్నా రక్షించలేదు. సాయంకాలమైనా తన మిత్రుడు ఇంటికి రాకపోయే సరికి కాకి వెతుకుతూ వచ్చి వలలో ఉన్న జింకను చూసింది. నేను ముందే హెచ్చరించినా నామాట వినక పోతివి. మంచివారికి కూడా చెడ్డవారితో అపాయం ఉంటుంది. పోగాలము వచ్చినవారు దీపం ఆరిపోతే వచ్చేవాసనను గుర్తించలేరు. అరుంధతీ నక్షత్రాన్ని చూడలేరు. మిత్రులమాటలు వినరని పెద్దలు చెప్తారు.

ముందర మంచి మాటలు చెప్పి వెనుక మోసం చేసే మిత్రుడు పయోముఖ విషకుంభము వంటివాఁడు. వారితో స్నేహాన్ని వెంటనే మానుకోవాలి. అని చెప్పింది. అది విన్న జింక ఒక నిట్టూర్పు విడిచి “సజ్జన సాంగత్యం వల్ల సర్వశ్రేయములు, దుర్జన సాంగత్యం వల్ల సర్వానర్థాలు కలుగుతాయి అనడానికి ఇదే నిదర్శనం. ఆ జిత్తులమారి నక్క చెప్పిన తేనెమాటలకు మోసపోయాను. మాటల్లో తీపి చూపి లోపల విషముంటదని నేను ఉహించలేదని చెప్పింది.

ప్రశ్న 3.
చిందుల ఎల్లమ్మ ప్రదర్శనలు, పురస్కారాలు తెలుపండి.
జవాబు:
చిందు ఎల్లమ్మ ఇచ్చిన ప్రదర్శనలు : ఎల్లమ్మ నాలుగేళ్ల వయసులోనే బాలకృష్ణుని వేషంతో చిందు యక్షగాన రంగంలో అడుగు పెట్టింది. 1918లో కళారంగంలో ప్రవేశించిన ఎల్లమ్మ గ్రామాల్లో కొన్ని వేల ప్రదర్శనలిచ్చింది. ఎల్లమ్మ తొలి అధికారిక ప్రదర్శన 1979లో నిజామాబాద్ జిల్లా కలెక్టరేట్ లో ఇచ్చింది. మొదటి రాష్ట్రస్థాయి ప్రదర్శన 1980లో రవీంద్రభారతిలో నాటి ముఖ్యమంత్రి సమక్షంలో ఇచ్చింది. 1984వ సంవత్సరంలో మాస్కో నగరంలో తొలి అంతర్జాతీయ ప్రదర్శన ఇచ్చింది. 1986లో ఢిల్లీలో జరిగిన అప్నా ఉత్సవ్ జాతీయ ప్రదర్శన ఇచ్చింది.

ఎల్లమ్మ పొందిన అవార్డులు : చిందు కళలో తన అభినయానికి 1998-99 లో కళారత్న పురస్కారం, 1999లో హంస పురస్కారం, 2004లో రాజీవ్ ప్రతిభా.. పురస్కారాలు అందుకుంది. 1982లో రాష్ట్ర సాహిత్య అకాడమీ విశిష్ట సభ్యత్వం లభించింది. 2004లో అప్పటి ప్రభుత్వం ఆమె గౌరవార్ధం నిజామాబాద్ నుండి బోధన్ వరకు గల రహదారికి ‘ఎల్లమ్మ రహదారి’గా నామకరణం చేసింది.

ప్రశ్న 4.
సురవరం ప్రతాపరెడ్డి సాహిత్యసేవను తెలుపండి.
జవాబు:
సురవరం ప్రతాపరెడ్డి సంపన్న కుటుంబీకులు. బి.ఏ. బి.ఎల్ పట్టభద్రులు. న్యాయవాద వృత్తి చేపట్టడానికి ఎన్నో అవకాశాలు ఉన్నప్పటికి, ప్రభుత్వ ఉద్యోగం కూడా చేయకుండా, జీవితాంతం తెలుగు భాషాభివృద్ధికి కృషి చేసిన త్యాగమూర్తి సురవరం ప్రతాపరెడ్డి. ఈయన బహుభాషావేత్త, అనేక గ్రంథాలు రాశారు. ఉత్తమశ్రేణి పరిశోధకులు, నిర్భయంగా పత్రికను నడిపిన సంపాదకులు.

ఆయన గోలకొండ పత్రిక ద్వారా తెలంగాణా ప్రజలను అన్ని రంగాలలో మేలుకొల్పినారు. గోలకొండ పత్రికా సంపాదకునిగా వీరు వ్రాసిన సంపాదకీయాలు అనేక విషయాలకు విజ్ఞాన నిక్షేపాలవంటివి. రామాయణ రహస్యాలు, హిందువుల పండుగలు, ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్ర మొదలైన గొప్ప పరిశోధనాత్మకమైన గ్రంథాలను రాశారు. ప్రతాపరెడ్డి మంచికవులు, కథకులు, విమర్శకులు, వ్యాసకర్తలు, బహుముఖ ప్రతిభాసంపన్నులు. వారు రాసిన నిరీక్షణము వంటి కథలు కథానికా వాఙ్మయంలో మొదటి శ్రేణికి చెందిన కథలు. తమ రచనల ద్వారా తెలంగాణా సమాజాన్ని చైతన్యవంతం చేశారు. గోలకొండ కవుల సంచిక ద్వారా తెలంగాణలో మరుగున పడిన శతాధిక కవులను వెలుగులోకి తెచ్చారు.

IX. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
దుందుభి ఒడిలో శాంతి పొందినవి ఏవి ?
జవాబు:
దైన్య, శుష్క కంకాలములు. ఎండిన అస్థిపంజరాలు

ప్రశ్న 2.
కనపర్తి రాసిన కోకిల కవిత ఏ కావ్యంలోనిది ?
జవాబు:
నైమిశారణ్యం కవితా సంపుటి లోనిది

ప్రశ్న 3.
నిసార్ ఏ సంస్థకు కార్యదర్శిగా ఉన్నాడు ?
జవాబు:
ప్రజా నాట్యమండలికి

ప్రశ్న 4.
కౌరవ సభకు రాయబారిగా ఎవరు వచ్చారు ?
జవాబు:
శ్రీకృష్ణుడు

ప్రశ్న 5.
‘పండరీనాథ రామాయణం’ ఎవరికి అంకితం ఇచ్చారు ?
జవాబు:
శ్రీరామచంద్రునికి

ప్రశ్న 6.
వరకవి సిద్ధప్పకు ఏయే విద్యలలో ప్రావీణ్యం ఉన్నది?
జవాబు:
జ్యోతిష్యం, ఆయుర్వేదం, వాస్తు యోగ విద్యల్లో

ప్రశ్న 7.
నిసార్ ఏ సంవత్సరం నుంచి పాటలు రాస్తున్నాడు ?
జవాబు:
1986 నుండి

ప్రశ్న 8.
దుందుభి అద్దాన్ని చూసి రూపము దిద్దుకొనేదెవరు ?
జవాబు:
చందమామ

X. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
భూపాలరావుకు తెలిసిన భాషలను పేర్కొనండి.
జవాబు:
తెలుగు, సంస్కృతం, కన్నడ, మరాఠి, హిందీ, ఫ్రెంచి, డచ్.

ప్రశ్న 2.
భుజకీర్తులు, కిరీటాలు ఏ కట్టెతో తయారుచేస్తారు ?
జవాబు:
పొనికి లేదా బూరుగు కట్టె.

ప్రశ్న 3.
భారతదేశపు ‘మిస్సైల్ మ్యాన్’ అని ఎవరికి పేరు ?
జవాబు:
ఎ.పి.జె. అబ్దుల్ కలాంకు.

ప్రశ్న 4.
లోకమే కుటుంబమని భావించు వారెవరు ?
జవాబు:
మహాత్ములు

ప్రశ్న 5.
మున్షీ ప్రేమ్చంద్ కథలను మొదటిసారి తెలుగులోకి అనువదించింది ఎవరు ?
జవాబు:
మాడపాటి హనుమంతరావు.

ప్రశ్న 6.
రామరాజు చిన్నప్పటినుండి ఎటువంటి భావాలు ప్రోది చేసుకున్నాడు ?
జవాబు:
దేశభక్తి భావాలు.

ప్రశ్న 7.
‘వింగ్స్ ఆఫ్ ఫైర్’ పుస్తక రచయిత ఎవరు ?
జవాబు:
ఎ.పి.జె. అబ్దుల్ కలాం.

ప్రశ్న 8.
మొహర్రం పదవరోజున ఏ ఉత్సవాలు జరుగుతాయి
జవాబు:
బీబీకా ఆలం, ఏనుగు అంబారీ లంగరు ఉత్సవాలు.

XI. కింది ప్రశ్నలలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

1. మత్తేభం
జవాబు:

1. ప్రతి పాదానికి స, భ, ర, న, మ, య, వ అనే గణాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి 20 అక్షరాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదంలో 14వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గి ఉంటుంది.
4. నాలుగు పాదాలకు ‘ప్రాసనియమం’ ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకు లక్షణాలు సమానం.

ఉదా :

2. తేటగీతి.
జవాబు:

1. తేటగీతి పద్యంలో నాలుగు పాదాలు ఉంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికీ వరుసగా ఒక సూర్యగణం, రెండు ఇంద్రగణాలు, మరల రెండు సూర్యగణాలు ఉంటాయి.
3. ప్రతిపాదంలోనూ 1-4 గణాల మొదటి అక్షరానికి యతిమైత్రి ఉంటుంది.
4. ప్రాసయతిని పాటింపవచ్చు.
5. ప్రాస నియమం ఉండదు.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 1-4 గణాల మొదటి అక్షరాలైన ‘పా – ఫ’ లకు యతిమైత్రి చెల్లింది.

3. ఉత్పలమాల
జవాబు:

1. ప్రతి పాదానికి వరుసగా భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి ‘20′ అక్షరాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదంలో, 10వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గివుంటుంది.
4. నాలుగు పాదాల్లో ప్రాస నియమం ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకు లక్షణాలు సమానం.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 1-10 అక్షరాలైన ‘డ, టా’ లకు యతిమైత్రి చెల్లుతుంది.

XII. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘ఉత్పలమాల’లో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
ఉత్పలమాలలో ప్రతి పాదములోనూ వరుసగా భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలు ఉంటాయి.

ప్రశ్న 2.
‘చంపకమాల’లో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
చంపకమాలలో వచ్చే గణాలు, వరుసగా న, జ, భ, జ, జ, జ, ర అనేవి.

ప్రశ్న 3.
‘ఛందస్సు’ అనగానేమి ?
జవాబు:
పద్య లక్షణాలను తెలిపేది ఛందస్సు. లయ ప్రాధాన్యత, ఛందస్సులో అంతర్గతంగా ఉంటుంది.

ప్రశ్న 4.
‘ఉత్పలమాల’ పద్యంలో ప్రతీ పాదానికి ఎన్ని అక్షరాలు ఉంటాయి ?
జవాబు:
ఉత్పలమాలలో ప్రతి పాదానికీ 20 అక్షరాలు ఉంటాయి.

ప్రశ్న 5.
పద్యాలు ప్రధానంగా ఎన్ని రకాలు ?
జవాబు:
పద్యాలు ప్రధానంగా మూడు రకాలు :

1. వృత్తాలు
2. జాతులు
3. ఉపజాతులు.

ప్రశ్న 6.
‘చంపకమాల’లో ఎన్నవ అక్షరం యతిస్థానం ?
జవాబు:
చంపకమాలలో 11వ అక్షరం యతిస్థానం.

ప్రశ్న 7.
‘చంపకమాల’ పద్యంలో ప్రతి పాదానికి ఎన్ని అక్షరాలు ఉంటాయి
జవాబు:
చంపకమాల పద్యంలో, ప్రతి పాదానికీ 21 అక్షరాలు చొప్పున ఉంటాయి.

ప్రశ్న 8.
సీసపద్యానికి అనుబంధంగా ఉండే పద్యాలు ఏవి ?
జవాబు:
సీసపద్యానికి అనుబంధంగా ఆటవెలది గాని, తేటగీతి గాని ఉంటుంది.

XIII. కింది వాటిలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
యమకం
జవాబు:
యమకం : అక్షర సముదాయం అర్థభేదంతో పునరావృతమైనచో దాన్ని
‘యమకాలంకార’ మంటారు.
ఉదాహరణ : లేమా! దనుజుల గెలవగ
లేమా ! నీవేల కడగి లేచితి విటులన్-
లే, మాను ! మాన వేనియు
లే మా విల్లందు కొనుము లీలిన్ లన్.

వివరణ : పై పద్యంలో మొదటి ‘లేమా’ అనేది, స్త్రీ సంబోధన వాచకం. రెండవ ‘లేమా’ అనేది, గెలువలేకపోతామా ? అనే అర్థాన్ని ఇచ్చేది. మూడవచోట, ‘లే’ కు, లెమ్మని, మానుకొమ్మని అర్థం. నాలుగో చోట, లేచి మా విల్లు అందుకొమ్మని ప్రేరేపించటం. అందువల్ల ఇది యమకాలంకారం.

ప్రశ్న 2.
ఉత్ప్రేక్ష
జవాబు:
ఉత్ప్రేక్షాలంకార లక్షణము : ‘ఉత్ప్రేక్ష’ అంటే ఊహించడం అని అర్థం. ధర్మ సామ్యాన్ని బట్టి ఉపమేయాన్ని ఉపమానంగా ఊహించడం ఉత్ప్రేక్షాలంకారం.

ఉదాహరణలు :

1. ఆ మేడలు ఆకాశాన్ని ముద్దాడుచున్నవా అన్నట్లున్నవి.
2. గాంధీ మహాత్ముని హత్య వల్ల భారతజాతికి కలిగిన దుఃఖాన్ని చూడలేకపోయాడా అన్నట్లుగా సూర్యుడు అస్తమించాడు.

వివరణ : పై రెండు ఉదాహరణలలోనూ, ఊహ ప్రధానంగా ఉన్నది. మేడలు ఆకాశాన్ని ముద్దాడుతున్నట్లు, దుఃఖం చూడలేకనే సూర్యుడు అస్తమించాడా అన్నట్లు, అనే రెండు చోట్లనూ ఊహలే ఉన్నాయి. అందువల్ల, ఇవి ‘ఉత్ప్రేక్షలకు ఉదాహరణలు.

ప్రశ్న 3.
అర్థాంతరన్యాస
జవాబు:
అర్ధాంతరన్యాసాలంకార లక్షణము : సామాన్య వాక్యాన్ని విశేష వాక్యంతోనూ, విశేష వాక్యాన్ని సామాన్య వాక్యంతోనూ, సమర్థించి చెప్పినట్లయితే ‘అర్ధాంతరన్యాసాలంకారము’.
ఉదాహరణ : గాంధీజీ భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యాన్ని సాధించిపెట్టాడు.
మహాత్ములకు సాధ్యము కానిది లోకమున లేదు కదా !
వివరణ : భారతదేశానికి స్వాతంత్య్రం సాధించడం, విశేష విషయము. దాన్ని ‘మహాత్ములకు సాధ్యముకానిది లేదు కదా ! అనే సామాన్య వాక్యంతో సమర్థించడం వల్ల ఇది ‘అర్ధాంతరన్యాసాలంకారం’.

XIV. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
ఉపమావాచకాలు ఏవి ?
జవాబు:
పోలె, వలె, బలె, అట్లు, లాగు మొదలైనవి ఉపమావాచకాలు.

ప్రశ్న 2.
ఒకే హల్లు అనేకసార్లు ఆవృతి అయితే అది ఏ అలంకారం ?
జవాబు:
ఒకే హల్లు, అనేకసార్లు ఆవృతి అయితే, అది ‘వృత్త్యనుప్రాస’ అలంకారం.

ప్రశ్న 3.
‘ఉపమానం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
‘ఉపమానం’ అనగా, పోల్చు వస్తువు. (ఉదా : ‘హంస’)

ప్రశ్న 4.
‘ఉపమేయం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
ఉపమేయం అనగా, వర్ణించు వస్తువు. (ఉదా : ‘రాజు కీర్తి’)

ప్రశ్న 5.
‘ఆ నగరమందలి మేడలు ఆకాశాన్నంటుచున్నవి’ ఏ అలంకారం ?
జవాబు:
ఇది ‘అతిశయోక్తి’ అలంకారం.

ప్రశ్న 6.
‘దుఃఖపుటగ్ని’ ఇందులోని అలంకారాన్ని గుర్తించండి.
జవాబు:
‘దుఃఖపుటగ్ని’ అనే పదములో ‘రూపకాలంకారము’ ఉంది.

ప్రశ్న 7.
‘అతిశయోక్తి’ అనగానేమి ?
జవాబు:
గోరంతను కొండంతలుగా వర్ణించడం, ‘అతిశయోక్తి’.

ప్రశ్న 8.
‘ఉత్ప్రేక్ష’ అనగా అర్థం ఏమిటి ?
జవాబు:
‘ఉత్ప్రేక్ష’ అనగా, ఊహించడం అని అర్థం.

XV. ఈ కింది విషయాన్ని 1/3 వంతు సంక్షిప్తీకరించండి. (1 × 6 = 6)

ఇక నేను తెలుగు సాహిత్య రంగంలో చేసిన పరిశోధన గురించి సంగ్రహంగా మనవి చేస్తాను. హైస్కూలు విద్యార్థిగా ఉండినప్పటినుంచే భారతి తదితర పత్రికల్లో మానవల్లి, వేటూరి, నిడుదవోలు, ఈయుణ్ణి, మల్లంపల్లి వంటి పరిశోధకుల వ్యాసాలు, వారు సంపాదించిన గ్రంథాల పీఠికలు చదవటంచేత వారివలె ఇంతవరకు సాహిత్యలోకానికి తెలియని క్రొత్త విషయాలు చెప్పవలెననే నిశ్చయంతో పరిశోధన రంగంలో అడుగు పెట్టినాను. జానపద విజ్ఞానంలో విశ్వవిద్యాలయ స్థాయి పరిశోధనలో తెలుగులోనే కాదు దక్షిణభారతదేశ భాషలన్నిటిలో నా తెలుగు జానపదగేయ సాహిత్యము మొదటి సిద్ధాంత గ్రంథమైనది..ఆ రంగంలో అనేక జానపదగేయ సంకలనాలు ప్రకటించినాను. తెలుగులోను ఇంగ్లీషులోను జాతీయ అంతర్జాతీయ సదస్సుల్లో పదులకొలది పరిశోధనాత్మకపత్రాలు చదివినాను. ఇంగ్లీషులో ఫోక్ టేల్స్ ఆఫ్ ఏ.పి., ఫోక్ లోర్ ఆఫ్ ఏ.పి., సౌత్ ఇండియన్ ఫోక్ సాంగ్స్, గ్లింప్సెస్ ఇంటూ తెలుగు ఫోక్లోర్ గ్రంథాలు ప్రకటించినాను.
జవాబు:
సంక్షిప్తరూపం : హైస్కూల్ విద్యార్థిగా ఉన్నప్పటినుండే భారతిలాంటి పత్రికల్లో మానవల్లి, వేటూరి, నిడుదవోలు, మల్లంపల్లి వంటి వాళ్ళ వ్యాసాలు చదివాను. అందువల్ల కొత్త సాహిత్య విషయాలు చెప్పాలని పరిశోధక రంగంలో అడుగుపెట్టాను. దక్షిణ భారతదేశ భాషల్లోనే నా తెలుగు జానపదగేయ సాహిత్యం మొదటి సిద్ధాంత గ్రంథం. తెలుగు, ఆంగ్లంలో జాతీయ, అంతర్జాతీయ సదస్సుల్లో ఎన్నో పరిశోధక పత్రాలు చదివాను. ఆంగ్లంలో ‘ఫోక్ టేల్స్ ఆఫ్ ఏ.పి., ఫోక్ లోర్ ఆఫ్ ఏ.పి., సౌత్ ఇండియన్ ఫోక్ సాంగ్స్, గ్లింప్సెస్ ఇంటూ తెలుగు ఫోక్లోర్ గ్రంథాలు ప్రకటించాను.

XVI.
(అ) కింద పేర్కొన్న పదాల ఆధారంగా చేసుకుని విద్యార్థి ప్రిన్సిపాల్ల మధ్య సంభాషణను రాయండి. (1 × 5 = 5)
ఆదాయ పత్రం జారీ కొరకు విజ్ఞాపన చేయడానికి వెళ్ళినపుడు అధికారితో సంభాషణ.
(ఆదాయపత్రం – దరఖాస్తు – జతపరుచు – తహశీల్దార్ – ఉపకారవేతనం)
జవాబు:
(అ) విద్యార్థి : తహశీల్దార్ సర్ నమస్కారం ! నా పేరు శ్రీరాం.
అధికారి : నమస్తే చెప్పు బాబూ, ఏ పనిమీద వచ్చావు ?
విద్యార్థి : ఆదాయపత్రం కొరకు దరఖాస్తు చేసుకుందామని వచ్చాను సార్ !
అధికారి : దరఖాస్తు తెచ్చావా ! వివరాలు అన్నీ ఉన్నాయా ?
విద్యార్థి : ఉన్నాయి సర్ ! సంబంధిత పత్రాలన్నీ జతపరిచాను. ఈ ఆదాయ పత్రం నాకెంతో ఉపయోగపడుతుంది సర్.
అధికారి : ఉపకార వేతనం ఏ రకంగా ఉపయోగిస్తావు శ్రీరాం.
విద్యార్థి : ఉపకార వేతనంతో పుస్తకాలు, దుస్తులు ఇతర వస్తువులు కొనడానికి తల్లిదండ్రులపై ఆధారపడే ఇబ్బంది ఉండదు సర్.
అధికారి : మంచిది ! నేను కూడా ఉపకార వేతనం సాయంతోనే ఎమ్.ఎ. వరకు చదివాను.
విద్యార్థి : అలాగా సర్ ! మరి ఆదాయపత్రం ఎప్పుడు ఇస్తారు ?
అధికారి : రెండు రోజుల్లో.
విద్యార్థి : ధన్యవాదాలు సర్ !

(ఆ) కింది ప్రశ్నలకు ఒక్క వాక్యంలో సమాధానాలు రాయండి. (5 × 1 = 5)

ప్రశ్న 1.
రాము గ్రంథాలయానికి వెళ్ళాడు’ వాక్యంలోని క్రియ ఏమిటి ?
జవాబు:
ఈ వాక్యంలోని క్రియ ‘వెళ్ళాడు’ అనే శబ్దము.

ప్రశ్న 2.
నామవాచకానికి గల మరో పేరు ఏమిటి ?
జవాబు:
నామవాచకానికి గల మరో పేరు, ‘విశేష్యము’.

ప్రశ్న 3.
‘అతడు శ్రీరాముడు’ వాక్యంలో ‘అతడు’ అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
‘అతడు’ అనేది, ‘సర్వనామము’.

ప్రశ్న 4.
అవ్యయానికి ఒక ఉదాహరణ ఇవ్వండి ?
జవాబు:
ఎక్కడ ఆరోగ్యం ఉంటుందో అక్కడ సంపద ఉంటుంది. పై వాక్యంలోని ఎక్కడ, అక్కడ అనేవి అవ్యయాలు.

ప్రశ్న 5.
సర్వనామాల గుణాలను తెలియజేసే వాటిని ఏమంటారు ?
జవాబు:
సర్వనామాల గుణాలను తెలియజేసే పదాలను ‘విశేషణం’ అంటారు.

Self-assessment with TS Inter 2nd Year Hindi Model Papers Set 5 allows students to take charge of their own learning.

TS Inter 2nd Year Hindi Model Paper Set 5 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks: 100

सूचनाएँ :
1. सभी प्रश्न अनिवार्य हैं ।
2. जिस क्रम में प्रश्न दिये गये हैं, उसी क्रम से उत्तर लिखना अनिवार्य है ।

खण्ड – ‘क’ (60 अंक)

1. निम्नलिखित किसी एक पद्य का भावार्थ लिखिए । (1 × 6 = 6)

1. खैर, खून, खाँसी, खुसी, बैर, प्रीति, मदपान ।
रहिमन दाबै ना दबै, जानत सकल जहान ।।
उत्तर:
भावार्थ : कवि रहीम का कहना है कि “संसार में खैरियत (स्वास्थ्य), खून (हत्या), खाँसी, खुशी, दुश्मनी, प्रेम और शराब का नशा छिपाने पर भी छिपाया नहीं जा सकता ।

భావార్థము : రహీమ్ ఈ దోహాలో “ప్రపంచంలో ఆరోగ్యం, హత్య, దగ్గు, సంతోషం /ఆనందం, శతృత్వం, ప్రేమ మరియు మద్యం మత్తును దాచినా దాగవు” అని చెప్పారు.

अथवा

2. समै – समै सुंदर सबै, रूप कुरुप न कोय ।
मन की रुचि जेती जितै, तित तेती रुचि होय ।।
उत्तर:
भावार्थ : बिहारी इस दोहे में वस्तु की सुंदर या असुंदर की स्थिति के बारे में बताते हुए कहते हैं – “इस दुनिया में कोई भी वस्तु सुंदर या असुंदर नहीं है । वरन् अपने अपने समय पर सभी वस्तुएँ सुंदर बन जाती हैं । मनुष्य की जिस के प्रति जितनी अधिक प्रीति होती है, वह उसे उतना वस्तु ही अधिक सुंदर दिखाई देगी ।

భావార్థము : బిహారీ ఈ దోహాలో వస్తువు యొక్క అందం అంద విహీనం అనే దాని గురించి ప్రస్తావిస్తూ ఇలా చెబుతున్నారు. “ఈ ప్రపంచంలో ఏ వస్తువుకూడా అందమైనది అంద విహీనమైనది అంటూ ఉండదు. కాకపోతే వారి వారి కాలాల్లో (సమయాల్లో) అన్ని వస్తువులు అందంగా తయారైనవే. మనిషికి ఏ వస్తువు ఎడల ఎక్కువ ప్రేమ ఉంటుందో అది అతనికి అంతే ఎక్కువ అందంగా కన్పిస్తుంది.

2. निम्नलिखित किसी एक कविता का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखए । (1 × 6 = 6)

(1) “जो बीत गयी” पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
सारांश कवि परिचय : हरिवंशराय बच्चन का जन्म 27 नवंबर सन् 1907 को इलाहाबाद के समीप प्रतापगढ़ जिले के बाबूपट्टी गाँव में हुआ था । उन्होंने प्रयाग विश्वविद्यालय से अंग्रेजी में एम.ए और कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय से पी. हेच.डी पूरी की। ये हालावादी कवि हैं। दो चट्टानें रचना केलिए साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त हुआ ।

सारांश : प्रस्तुत कविता में कवि ने मनुष्य को अप्रिय बातें भूलकर जीवन में आगे बढने की प्रेरणा दी। जो चीज समाप्त हो गयी उस पर निरंतर शोकाकुल होना व्यर्थ है । कवि संदेश देते हैं कि जीवन में कष्टों के समय धीरज बाँधना चाहिए। जैसे कि रोज आकाश की ओर एक बार देखिये । शाम को अनेक तारें आकाश में आती हैं। फिर सबेरे एक – एक होकर छूट जाते हैं । रात के समय अनेक तारों के आने पर आकाश आनंदित नहीं होता और सबेरे एक एक छूट जाने से दुखी नहीं होता । एक के छूट जाने पर उसकी जगह दूसरे नये तारें आसकती हैं। इस धीरज के कारण आकाश हमेशा निर्मल और निश्चिंत रहता है । उसी प्रकार हम को भी अपने प्यारे व्यक्तियों या चीजों के खो जाने पर चिंतित नहीं होना चाहिए। उनकी जगह नयी नयी आयोंगी । इस तरह धीरज से आगे बढ़ना. चाहिये।

कुसुमों के सूखे जाने पर, अनेक कलियों के और बल्लरियों के मुरझाने पर मधुवन नहीं शोर मचाता । क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि मौसम आने पर वे कलियाँ, फूल, पत्ते और बल्लरियाँ फिर खिलेंगे । इस धीरज के कारण मधुवन हमेशा बहार छा जाता है। उसी प्रकार हम को भी हमारे प्रिय व्यक्तियों तथा चीजों के खो जाने पर अधीर नहीं बनना चाहिये ।

संदेश : इस पाठ से हम यह सीखना चाहिए कि कष्ट और सुख में एक ही तरह रहना । (या)
जो व्यक्ति जीवन की नश्वरता को समझलेता है वह हर दुःख से ऊपर उठ जाता है ।

(2) “ये कौन चित्रकार है” पाठ का सारांश पाँच – छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
कवि परिचय : पंडित भरत व्यास का जन्म सन् 1918 को राजस्थान के बिकानेर में हुआ वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार हैं । इन्होंने “दो आँखे बारह हाथ”, “नवरंग”, “रानी रूपमती”, आदि प्रसिद्ध फिल्मों के लिए गीत लिखे हैं । वे अपने गीतों में देशभक्ति, राष्ट्रीय एकता और बलिदान का संदेश दिया । सन् 1982 में उनकी मृत्यु हुई ।

सारांश : कवि ने प्रकृति की सुंदरता का वर्णन बडे ही सुंदर शब्दों में किया है और ईश्वर को ही इस सृष्टि का चित्रकार माना है । हरीभरी धरती पर नील आकाश को, बादलों की पालकी उड़ानेवाले पवन को, रंग भरे फूलों से दिशाओं को सजानेवाले चित्रकार ईश्वर ही है ।

तुम प्रकृति की इस पवित्रता को देखो। इनके गुणों को तुम अपने मन में स्मरण करो । आज अपने ललाट की लालिमा चमका दो । कण – कण से दिखाई देनेवाली भगवान की सुंदरता को देखने के लिए अपनी दो आँखें नहीं हैं ।

पर्वत की ये चोटियाँ ऋषि मुनियों की जैसी हैं । ये बर्फ की घाटियाँ घूमेरदार और घेरदार हैं । देवदार वृक्ष ध्वज के जैसे खडे हैं । ये के गुलाब बगीचे बहार के चादर जैसे हैं । यह किसी कवि को कल्पना का चमत्कार नहीं है । सिर्फ भगवान की सृष्टि है ।

3. निम्नलिखित किसी एक पाठ का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखिए । (1 × 6 = 6)

(1) ‘सयानी बुआ’ पाठ का सारांश पाँच – छ: वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
सयानी बुआ कठोरता से समय पालन करनेवाली एवं अनुशासन रखनेवाली नारी है । कहानीकार को पढ़ाई के लिए उनके घर में रहना पड़ता । कठोरता के कारण उनकी नन्ही बेटी अन्नू डरती है। डॉक्टर सलह देते हैं कि बुआ के बिना अन्नू को पर ले जाया जाए ।

तदनुसार उनके पति अन्नू को पहाड़ पर लेजाते हैं। बेटी की तबीयत के बारे में बुआ और उनके पति के बीच रोज पत्रव्यवहार चलता रहता है। एक महीने के बाद पति से देर से पत्र आता है, जिसमें लिखगया है कि सारी सतर्कता के बावजूद मैं उसे नहीं बचासका, इस चोट को धैर्य पूर्वक सहलेना …। यहाँ तक पढ़ते ही बुआजी और कहानीकार जी यह समझकर चीखकर रो पड़ती कि अन्नू मरगईं । लेकिन वे अंतिम हिस्सा पढ़कर रोते रोते हँस पड़ती हैं, क्योंकि पति पचास रूपएवाले प्याले सेट को बचा न सका, अन्नू तो अच्छी है ।

(2) ‘तेलंगाना के दर्शनीय स्थल’ पाठ का सारांश पाँच छह वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
सन् 2014 को गठित तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद हैं। इस राज्य का कण कण दर्शनीयस्थल – सा प्रतीत होता है । यह जलसंपदा, खनिज संपदा और प्रकृतिक सुषमा से शोभित हैं। इसके अलावा ऐतिहासिक भवनों से, विविध धर्मों के मंदिरों से मंडित है । हैदरावाद से लेकर आदिलाबाद. तक का हर स्थान अपनी अपनी अलग विशिष्टता से दीपित है । वास्तव में तेलंगाना धरती अपर स्वर्ग है तथा इस धरती की भीनी भीनी और मीठी- मीठी सुगंध भारत माता के अंग-अंग को सुरभित करती है ।

4. निम्नलिखित प्रश्नों में से किन्हीं दो के उत्तर तीन – चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 4 = 8)

(1) गोबरधनदास के बारे में आप क्या जानते हैं ?
उत्तर:
गोबरधनदास गुरू महंत का एक शिष्य है । वह बहुत बडा लोभी हैं। गुरु महंत के साथ देशाटन करते हुए अंधेर नगरी पहुँचता है। वहाँ हर चीज टके सेर मिलती है । गुरूजी मना करने के बाद भी वहीं रहना चाहता हैं । भिक्षा. में पैसे मिले तो मिठाई लाकर खाता है । एक दिन किसी दीवार टूटने से एक बकरी दबकर मर जाती है । क्रियादि के अनुसार राजा दीवार बनानेवाले कोतवाल को फाँसी देने का आदेश देता है। गोबर धनदास मोटा आदमी होने के वजह से सिपाही उसको पकड लेते हैं । तब गुरू की दुहाई देता है । गुरू आकर कहता है कि इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा । यह सुनते ही हर आदमी फाँसी पर चढने तैयार होता है । आखिर राजा खुद ‘फाँसी पर चढकर मर जाता है। गुरू महंत और शिष्य उस नगरी से भाग निकलते हैं ।

(2) अशोक ने शस्त्रों का त्याग क्यों किया ?
उत्तर:
अशोक स्वयं अपनी सेना का संचालन करते समय शत्रु – कलिंग की सभी सेना महिलाएँ हैं । उसकी संचालन करनेवाली राजकुमारी पद्मा भी स्त्री है। स्त्रियों पर शस्त्र चलाना शास्त्र – विरुद्ध है । इसे दृष्टि में रखने और स्त्री – सेना को देखकर अपना हृदय परिवर्तित होने के कारण अशोक ने शस्त्रों का त्याग किया ।

(3) रतन कौन है ? उसके बारे में तीन- चार वाक्य लिखिए |
उत्तर:
रतन शिवपाल का शिक्षित जेष्ठ पुत्र जो शहर में नौकरी करता घर चलाने के लिए हर महीना पैसा भेजता है । उसमें विनय विवेक, वात्सल्य, उदात्त भाव आदि कूट कूट कर भरे रहते हैं। अपनी छोटी बहन केशर को, बेमेल विवाह से बचाने की भरसक कोशिश करता है। शहर में उसे पढ़ाकर सयानी कर योग्य युवक से शादी कराना चाहता है। सचमुच रतन घर का, गाँव का और समाज का रतन है ।

5. निम्नलिखित पद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए । (2 × 3 = 6)

(1) हाँ भाई, मैं भी पिता हूँ
वो तो बस यूँ ही पूछ लिया आपसे
वरना किसे नहीं भाएँगी ?
नन्हीं कलाइयों की गुलाबी चूड़ियाँ !
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पद्यांश / कविता “गुलाबी चूडियाँ’ नामक कविता से दिया गया है । इसके कवि श्री नागार्जुन हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रमुख कवि हैं । प्रस्तुत कविता में आप बेटी के प्रति पिता का प्रेम ‘और वात्सल्य को दिखाते हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ “गुलाबी चूडियाँ’ कविता के हैं । कवि ड्राइवर से कहता है मैं ने (कवि) झुककर कहा हाँ भाई ! आखिर मैं भी एक पिता हूँ | बस यूँही आपसे पूछ लिया । वरना कौन नहीं पसंद करते छोटी- छोटी कलाइयों की गुलाबी चूडियाँ ?

(2) तपस्वियों सी हैं अटल ये पर्वतों की चोटियाँ
ये बर्फ कि घुमेरदार घेरदार घाटियाँ
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “ये कौन चित्रकार हैं” नामक कविता से दी गयी हैं । इसके कवि श्री भरत व्यास हैं । वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार हैं। प्रस्तुत कविता में आप प्रकृति की सुंदरता का वर्णन सुंदर शब्दों में किये हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ “ये कौन चित्रकार है” कविता से दी गयी हैं । पर्वतों की चोटियाँ और बर्फ की घाटियों की सुंदरता का वर्णन किया गया है ! जैसे कि पर्वत क़ी ये अटल चोटियाँ ऋषि मुनियों की जैसी हैं। ये बर्फ की घाटियाँ घुमेरदार और घेरदार हैं । धरती के पर्वत, घाटियाँ, वृक्ष सृष्टिकर्ता के चमत्कार बनकर हमारे सामने आते हैं ।

(3) सूखी कितनी इसकी कलियाँ
मुर्झाई कितनी वल्लरियाँ,
जो मुर्झाई फिर कहाँ खिलीं;
पर बोलो सूखे फूलों पर
कब मधुवन शोर मचाता हैं ।
जो बीत गई सो बात गई !
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “जो बीत गयी’ कविता पाठ से दी गयी हैं । इसके कवि श्री हरिवंशराय बच्चन जी हैं। ये हालावादी कवि हैं । इस कविता के द्वारा कवि करते हैं कि बीती हुई बातें कभी भी नहीं लौटते । इसलिए उनको भूलकर धीरज के साथ आगे बढने का संदेश देते हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि कहना चाहता है – “कुसुमों के सूखे जाने पर, अनेक कलियों के और लताओं के मुरझाने पर मधुवन नहीं शोर मचाता । क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि समय (मौसम) आने पर वे कलियाँ, फूल; पत्ते फिर खिलेंगे । इस धीरज के कारण मधुवन हमेशा बहार छा जाता है ।

विशेषता : कुसुमों के सूख जाने पर, अनेक कलियों के और लताओं के मुरझाने पर मधुवन शोर नहीं मचाता ।

(4) क्या अंतरिक्ष में गिर गई हैं सारी गेंदें
क्या दीमकों ने खा लिया है
सारी रंग बिरंगी किताबों को
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता से दिया गया है । इस कविता के कवि श्री राजेश जोशी हैं। आप हिंदी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रसिद्ध कवि हैं । कवि ने बाल मजदूरी की समस्या की ओर आकर्षित करने की कोशिश की ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि सोचता है कि क्या बच्चे खेलने के लिए गेंद आकाश (अंतरिक्ष ) में चली गई हैं ? क्या सारी रंग – बिरंग किताबों को दीमक ने खालिया है ? –

विशेषता : कवि इन पंक्तियों में अपने दुःख को व्यक्त करते हैं कि न तो उन्हें पढने का मौका मिलता है और न खेलने का ।

6. निम्नलिखित गद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए । 2 × 3 = 6

(1) यों बुआजी की गृहस्थी जमे पंद्रह वर्ष बीच चुके थे, पर उनके घर का सारा सामान देखकर लगता था, मानों सब कुछ अभी कल ही खरीदा हो ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य हिंदी की सुप्रसिद्ध कहानीकार एवं उपन्यासकार मन्नू भंड़ारी की सफल कहानी, ‘सयानी बुआ’ से उद्धृत है । सयानी बुआ के घर के नीरस और यंत्रचालित कार्यक्रम के बारे में बताते हुए प्रस्तुत वाक्य कहती हैं ।

व्याख्या : कहानीकार कहती हैं कि पंद्रह वर्ष के पहले बुआजी गृहिणी ‘बन गईं। लेकिन तब खरीदी गई घर की सारी सामग्री को देखकर ऐसा अनुभव होता है, मानो वह सारी सामग्री कल ही खरीदी हो । अर्थात् सारा सामन जैसा – का तैसा नवीनता से चमक रहा है ।

विशेषताएँ: यह उद्धरण सयानी बुआ जी की सुव्यवस्थिता, सतर्कता, एवं उनके अनुरक्षण का परिचायक है !

(2) बुढ़ापा बहुधा बचपन का पुनरागमन हुआ करता है । बूढ़ी काकी में जिह्वा – स्वाद के सिवा और कोई चेष्टा शेष न थी और न अपने कष्टों की ओर आकर्षित करने का, रोने के अतिरिक्त कोई दूसरा सहारा ही ।
उत्तर:
संदर्भ : यह कथा-सम्राट एवं उपन्यास सम्राट मुंशी प्रेमचंद की सफल कहानी ‘बूढ़ी काकी’ के आरंभिक उद्धरण है। बुढ़ापा और बचपन में कोई अंतर नहीं, बताते हुए कहानीकार इस कहानी का आरंभ करते हैं ।

व्याख्या : प्रेमचंद कहते हैं कि प्रायः बुढ़ापन और बचपन का कोई अंतर नहीं होता । बुढ़ापन की चेष्टाएँ बचपन की चेष्टाएं जैसी होती हैं । बुढ़ापे में बचपन फिर से आता है। बूढ़ी काकी में जीभ का स्वाद जैसा – का तैसा है, लेकिन बाकी चेष्टाओं में एक भी न बची थी। उसका सहारा सिर्फ रोना ही है, कोई दूसरा नहीं है । वह दीन स्थिति में थी ।

विशेषताएँ : आरंभिक पंक्ति एक सूक्ति जैसी है, जो पाठकों को उत्सुकता पैदा करती है। भाषा सरल और सुगम है ।

(3) वास्तव में तेलंगाना धरती की भीनी
अंग – अंग को सुरभित करती है ।
भीनी सुगंध माँ भारती के
उत्तर:
संदर्भ : यह कथन संपादक – मंडल द्वारा लिखित ‘तेलंगाना के दर्शनीय स्थल’ नामक पाठ के अंतिम वाक्या है । संपादक मंडल कहते हैं कि तेलंगाना राज्य का हर एक प्रांत पर्यटकों को अपनी ओर खीचं लेता है । इस संदर्भ में संपादक मंडल द्वारा यह वाक्य कहा गया

ब्याख्या : वस्तुत : तेलंगाना जमीन की मीठी-मीठी खुशबू भारत-माता के प्रत्येक अंग को सुगंधित करती है । अर्थात् तेलंगाना विशाल भारत की कीर्ति में चार चाँद लगाता है ।

विशेषता : भाषा कवितामय एवंश्तवणा नंदमय है ।

(4) पहाड़ मुझे उतना ऊँचा कभी नही लगा जितना लोग बताते हैं । मनुष्य से ज्यादा ऊँचा कोई नहीं होता ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पाठ्यांश सफल लेखक, संपादक, अनुवादक, सक्रिय सांस्कृतिक विचारक एवं सच्चे सामाजिक कार्यकर्ता सुभाष गाताडे के पाठ ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी से उद्धतृ है ।
दशरथ मांझी की तुलना प्रोमेथियस और भगीरथ से करते हुए उस संदर्भ में, पाठ के अंत में, लेखक ये वाक्य करते हैं ।

व्याख्या : लेखक करते हैं कि दशरथ माँझी ने एक पत्रकार से अपने जीवन के दर्शन का जिक्र किया। उन्होंने बताया कि पहाड़ की ऊँचाई जितनी लोग कहते हैं, मुझे उतनी ऊँचाई कभी नहीं लगी । मनुष्य से अधिक ऊँचाई कोई भी नहीं होती । कर्मशील मनुष्य ही सबसे ऊँचा है ।

विशेषताएँ : यह उद्धरण ‘जहाँ चाह वहाँ राह’ लोकोक्ति की याद दिलाता है और दशरथ का दृढ निश्चय और उनकी आत्मनिर्भरता का परिचायक है । हाँ, कर्मवीर जंगल में भी मंगल मघा देता है । उसे असंभव कार्य नहीं होता ।

7. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर दो वाक्यों में लिखिए । (2 × 3 = 6)

(1) बिहारी का संक्षिप्त परिचय लिखिए |
उत्तर:
कवि का नाम – बिहारीलाल
जीवनकाल – सन् 1603 – 1664
जन्म स्थान – ग्वालियर के बसुआ गोविंदपुर नामक गाँव
पिता का नाम – केशवराय
दोहे के प्रकार – श्रृंगारपरक नीति एवं भक्ति के
रचनाओं के पक्ष – भावपक्ष और कलापक्ष
शास्त्रों में निपुण – ज्योतिष, गणित, वास्तु, चित्रकला एवं शिल्पकला
साहित्यिक भाषा – ब्रज भाषा
रचना काल – रीतिकाल

(2) हरिवंशराय बच्चन का संक्षिप्त परिचय दीजिए ।
उत्तर:
हरिवंशराय बच्चन का जन्म 27 नवंबर सन् 1907 को इलाहाबाद के समीप प्रतापगढ़ जिले के एक छोटे से गाँव बाबूपट्टी में हुआ था । इनके पिता का नाम प्रताप नारायण श्रीवास्तव तथा माता का नाम सरस्वती देवी था ।
उन्होंने प्रयाग विश्वविद्यालय से अंग्रेजी में एम. ए. और कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय से पी.हेच.डी पूरी की। ये हालावादी कवि हैं । 18 जनवरी सन् 2003 को मुंबई में आपका निधन हो गया ।

(3) कवि ” भरत व्यास” के अनुसार प्रकृति की सुंदरता कैसी है ?
उत्तर:
कवि भरत व्यास के अनुसार प्रकृति का सृजन सृष्टिकर्ता ने किया है । ईश्वर को इस सृष्टि का चित्रकार मानते हुए दार्शनिकता दर्शाई है | नीला- नीलगगन, रंगभरी दिशाएँ, पेड पौधों के फूल मनमोहक होते हैं । प्रकृति को निहारने से हमें सृजन की विविधता दिखाई देती है । धरती के पर्वत, घाटियाँ, वृक्ष, सृष्टिकर्ता के चमत्कार बनकर हमारे सामने आते हैं । प्रकृति से मन प्रसन्न हो जाता है। प्रकृति की सुंदरता अद्वितीय है ।

(4) “बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता में कवि किस बात पर दुःखी है?
उत्तर:
‘बच्चे काम पर जा रहे हैं’ कविता में कवि इस बात से दुःखी है कि बहुत सारे बच्चे अपने पेठ भरने के लिए बचपन से ही काम पर लग जाना पडता है । उन्हें पढने और खेलने का मौका नहीं मिलता है । इस तरह से उनका बचपन छीन लिया जाता है ।

8. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर तीन – चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 3 = 6)

(1) उपभोक्तावादी संस्कृति का आपके जीवन पर क्या प्रभाव पड़ रहा है ?
उत्तर:
उपभोक्तावादी संस्कृति का दुष्प्रभाव मेरे जीवन पर अधिक है । इससे समाज में हमारी दूरी बढ़ रही है; सामाजिक परस्पर संबंधों में कमी आ रहा है । जीवन स्तर बढ़ता अंतर हम में आक्रोश एवं अशांति को जन्म दे रहा है । मर्यादएँ टूट रही हैं, नैतिकता घट रही है । स्वार्थ परमार्थ को दबा रहा है ।

(2) दशरथ माँझी ने पहाड़ तोड़ने की बात क्यों सोची ?
उत्तर:
‘मजदूर दशरथ माँझी की अस्वस्थ जीवन संगिनी फागुनी देवी को लौर से 90 कि.मी. दूर पर स्थित नजदीक वजीरगंज अस्पताल ले जाने के दौरान वह दस तोड़ देती है। गेलौर और वजीरगंज के बीच पहाड़ है । यदि पहाड़ नहीं तो दोनों गाँवों के बीच की दूरी 13 कि.मी. ही होती और उनकी पत्नी ठीक हो जाती । इसी कारण, दशरथ माँझी ने पहाड़ तोड़ कर रास्ता बनाने की बात सोची ।

(3) बूढ़े लोगों के प्रति हमारा व्यवहार कैसा होना चाहिए ।
उत्तर:
बुढ़ापा बहुधा बचपन का पुनरागमन हुआ करता है । बूढ़े अपने जीवन काल में अपने परिवार व समाज के लिए अपनी सारी शक्ति खर्च करते हैं और बुढ़ापे में भौद्धिक एवं बौद्धिक शक्ति खो बैठते हैं। इसलिए बूढ़े लोगों के प्रति हमारा व्यवहार अच्छा होना चाहिए | बच्चों की तरह उनकी देख भाल करनी चाहिए । उनकी समस्याएँ सुनकर, जानकर उन्हें दूर करना चाहिए । उन्हें पूरी तरह भरोसा देनी चाहिए ।

(4) तेलंगाना की राजधानी क्या है ? उसके बारे में लिखिए |
उत्तर:
तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद है, जो ऐतिहासिक नगर है । इसे भाग्यनगर, मोती का शहर तथा गंगा-जमुना तहजीब का नगर भी कहते हैं । इसके दर्शनीय स्थल हैं गोलकोंडा, चारमीनार, मक्का मस्जिद, कुतुबशाही गुंबद, पैगांह गुंबद, तारामती बारादरी, फलकनुमा महल और चौंमोहल्ला महल, जिनमें सजीवता एवं उत्कृष्टता दिखाई देती हैं । इनके अलावा, सालारजंग संग्रहालय, नेहरु चिड़ियाघर, हाइटेक सिटी, हुस्सैन झील आदि भी देखने लायक हैं |

9. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) बिहारी की रचना का नाम लिखिए ।
उत्तर:
“सतसई”

(2) “गुलाबी चूडियाँ” कविता के कवि कौन हैं ?
उत्तर:
नागार्जुन

(3) हालावाद के प्रवर्तक कौन थे ?
उत्तर:
श्री. हरिवंशराय बच्चन

(4) देवदार वृक्षों की तुलना किससे की गई है ?
उत्तर:
ध्वज से

(5) “बच्चे काम पर जारहे हैं” कविता के कवि कौन है ?
उत्तर:
राजेश जोशी

10. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) गेलौर से वजीरगंज तक जाने की कितने किलोमीटर की दूरी है ?
उत्तर:
पहाड़ तोड़ने के पहले 90 किलोमीटर

(2) ‘सयानी बुआ’ नामक कहानी की लेखिका कौन हैं ?
उत्तर:
मन्नू भंडारी

(3) हमारा राष्ट्रीय पेशा कौन-सा है ?
उत्तर:
खेती

(4) बूढ़ी काकी ने अपनी संपत्ति किसके नाम कर दी ?
उत्तर:
भतीजे बुद्धिराम के नाम पर

(5) मक्का मस्जिद कहाँ है ?
उत्तर:
हैदराबाद में है ।

खण्ड – ‘ख’ (40 अंक)

11. निम्नलिखित में से एक पत्र लिखिए । (1 × 5 = 5)

(1) समय का महत्व बताते हुए अपने मित्र को पत्र लिखिए ।
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

प्रिय नरेश,
मैं यहाँ कुशल हूँ । तुम्हारी कुशलता की प्रार्थना करता हूँ । तुमने पिछली बार परीक्षा की तैयारी के लिए उपाय पूछे थे। मुझे यह बताते हुए अत्यंत प्रसन्नता हो रही है कि परीक्षा की तैयारी के लिए सबसे पहला नियम समय का पालन होता है । जो व्यक्ति समय का पालन करता है, वह सदैव सफलता प्राप्त करता है। रात को जल्दी सोना और सुबह समय पर उठना एक अच्छे छात्र का लक्षण होता है । मैं भी तुम्हें परीक्षा की तैयारी के लिए समय पालन करते हुए समय सारिणी बनाकर आगे बढ़ने का सुझाव देना चाहता हूँ | आशा करता हूँ कि तुम मेरे सुझाव का अवश्य पालन करोगे ।

तुम्हारा मित्र
अभिनव कुमार,

पता :
सेवा में,
नरेश कुमार,
म. नं. 8.7.69,
गाँधीनगर, महबूबाबाद ।

अथवा

(2) बस में छूटे सामान के बारे में परिवहन अधिकारी के नाम पत्र ।
उत्तर:

दिनांक : 24.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

सेवा में,
श्रीमान प्रबंधक,
तेलंगाना परिवहन निगम,
हैदराबाद |
विषय : बस में छूटे सामान के बारे में ज्ञापित करने हेतु ।
माननीय महोदय,
सविनय निवेदन है कि मैं आपको बस में छूटे अपने सामान के बारे में ध्यान दिलाना चाहता हूँ। मैं 23.07.2019 को बस संख्या टीएस 09 1411 से दिलसुखनगर से कोठी जा रहा था। मैं उस दिन जल्दी में था । इसी कारण बस से उतरते समय अपना बैग भूल गया । उसमें मेरी पुस्तकें रह गयी हैं । आपसे निवेदन है कि यदि आपको मेरी पुस्तकें मिली हैं तो कृपया लौटाने की कृपा करें । आशा है कि आप मेरे निवेदन पर गंभीरता से विचार करेंगे ।
धन्यवाद ।

आपका आज्ञाकारी छात्र
अभिनव कुमार,
क्र. सं. 14,
एम. पी. सी. प्रथम वर्ष |
शामकीय महाविद्यालय,
न्यू मलकपेट ।

12. निम्नलिखित में से किन्हीं आठ शब्दों का संधि विच्छेद कीजिए । (8 × 1 = 8)

(1) विद्यालय
(2) मुनीश
(3) महेंद्र
(4) सदैव
(5) इत्यादि
(6) नाविक
(7) षडानन
(9) संतोष
(8) सज्जन
(10) नरेश
(11) जगदीश
(12) हिमालय
उत्तर:
1) विद्या + आलय = विद्यालय
2) मुनि + ईश = मुनीश
3) महा + इंद्र = महेंद्र
4) सदा + एव = सदैव
5) इति + आदि = इत्यादि
6) नौ + इक = नाविक
7) षट + आनन = षडानन
8) सत् + जन = सज्जन
9) सम् + तोष = संतोष
10) नर + ईश = नरेश
11) जगत् + ईश = जगदीश
12) हिम + आलय = हिमालय

13. निम्नलिखित में से किन्हीं पाँच शब्दों के समास के नाम लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) दहीबड़ा
(2) घर-द्वार
(3) सतसई
(4) देहलता
(5) त्रिलोक
(6) अन्न-जल
(7) मनचाहा
(8) गंगाजल
उत्तर:
(1) दहीबड़ा – कर्मधारय समास
(2) घर-द्वार – द्वन्द्व समास
(3) सतसई – द्विगु समास
(4) देहलता – कर्मधारय समास
(5) त्रिलोक – द्विगु समास
(6) अन्न-जल – द्वन्द्व समास
(7) मनचाहा – तत्पुरुष समास
(8) गंगाजल – संबंध तत्पुरुष समास

14. (अ) निम्नलिखित विज्ञापन पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर लिखिए । (4 × 1 = 4)

प्रश्न – उत्तर :
1) यह विज्ञापन किस मिशन का अंग है ?
उत्तर:
स्वच्छ भारत मिशन |

2) कूड़ा कहाँ डालना चाहिए ?
उत्तर:
कूड़ेदान में डालना चाहिए ।

3) हमें किस बात का ध्यान रखना चाहिए ?
उत्तर:
पेयजल और स्वच्छता के बात का ध्यान रखना चाहिए ।

4) इस अभियान का नाम क्या है ?
उत्तर:
स्वच्छ भारत भारत सरकार ।

(आ) गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए । (4 × 1 = 4)

गोदावरी दक्षिण भारत की एक प्रमुख नदी है । यह नदी दूसरी प्रायद्वीपीय नदियों में से सबसे बड़ी नदी है । इसे दक्षिण गंगा भी कहा जाता है । इसकी उत्पत्ति पश्चिमी घाट में त्रयंबक पहाड़ी से हुई है । यह महाराष्ट्र में नासिक जिले से निकलती है । इसकी लम्बाई प्रायः 1465 किलोमीटर है । इस नदी का पाट बहुत बड़ा है । गोदावरी की उपनदियों में प्रमुख हैं प्राणहिता, इन्द्रावती, मंजिरा । यह महाराष्ट्र, तेलंगाना और आंध्र प्रदेश से बहते हुए राजहमहेन्द्री शहर के समीप बंगाल की खाड़ी मे जाकर मिलती हैं। कुछ विद्वानों के अनुसार, इसका नामकरण तेलुगु भाषा के शब्द ‘गोद’ से हुआ है, जिसका अर्थ मर्यादा होता है। एक बार महर्षि गौतम ने घोर तप किया । इससे रुद्र प्रसन्न हो गए और उन्होंने एक बाल के प्रभाव से गंगा को प्रवाहित किया। गंगाजल के स्पर्श से एक मृत गाय पुनर्जीवित हो उठी। इसी कारण इसका नाम गोदावरी पड़ा । गौतम से संबंध जुड जाने के कारण इसे गौतमी भी कहा जाने लगा । इसमें नहाने से सारे पाप धुल जाते हैं। गोदावरी की सात धारा वसिष्टा, कौशिकी, वृद्ध गौतमी, भारद्वाजी, आत्रेयी और तुल्या अतीव प्रसिद्ध है । पुसणों में इनका वर्णन मिलता हैं ।

प्रश्न – उत्तर :
1) गोदावरी कहाँ की प्रमुख नदी है ?
उत्तर:
गोदावरी दक्षिण भारत की प्रमुख नदी है ।

2) इस नदी की लंबाई कितनी है ?
उत्तर:
इस नदी की लंबाई 1465 किलोमीटर है ।

3) गोदावरी शब्द का नाम करण किस शब्द से हुआ ?
उत्तर:
गोदावरी शब्द का नामकरण तेलुगु भाषा के शब्द “गोद” से हुआ है।

4) गोदावरी का दूसरा नाम क्या है ?
उत्तर:
गोदावरी का दूसरा नाम गौतमी भी है ।

15. (अ) निम्नलिखित में से किन्हीं चार मुहावरों के अर्थ लिखिए । (4 × 1 = 4)

(1) अंधे की लाठी
उत्तर:
एक मात्र सहारा

(2) आँख खुलना
उत्तर:
होश में आना

(3) एक और एक ग्यारह
उत्तर:
एकता में बल

(4) गड़े मुर्दे उखाड़ना
उत्तर:
पुरानी बातें निकालना

(5) हौंसला बढ़ाना
उत्तर:
हिम्मत बढ़ाना

(6) पेड़ में घी डालना
उत्तर:
क्रोध को और भड़काना

(7) ईद का चाँद होना
उत्तर:
बहुत दिनों के बाद दिखाई देना

(8) आँखों में धूल झोंकना
उत्तर:
धोखा देना

(आ) किन्हीं चार लोकोक्तियों के अर्थ लिखिए । (4 × 1 = 4)

(1) अन्धा क्या चाहे दो आँखे
उत्तर:
मनचाही बात हो जाना

(2) अक्ल बड़ी या भैस
उत्तर:
बुद्धि शारीरिक शक्ति से अधिक श्रेष्ठ होती है ।

(3) आ बैल मुझे मार
उत्तर:
स्वयं मुसीबत मोल लेना

(4) उल्टा चोर कोतवाल को डाँटे
उत्तर:
अपराधी निरपराध को डाँटें

(5) बहती गंगा में हाथ धोना
उत्तर:
अवसर का लाभ उठाना

(6) जान है तो जहान है
उत्तर:
संसार में जान सबसे प्यही वस्तु है ।

(7) आग में घी डालना
उत्तर:
पहले से हो रहे झगडे भडकाने की क्रिया ।

(8) एक पंथ दो काज
उत्तर:
एक काम से दूसरा काम हो जाना

16. नीचे दिए गए वाक्यों में से किन्हीं तीन के वाच्य बदलिए । (3 × 2 = 6)

(1) ललिता नहीं सोती है ।
उत्तर:
ललिता से सोया नहीं जाता है ।

(2) राम नदी में तैर रहा है ।
उत्तर:
राम से नदी में तैरा जा रहा है ।

(3) कृष्ण ने केस को मारा ।
उत्तर:
कृष्ण से केस को मारा गया ।

(4) तुमने खाना खाया |
उत्तर:
तुमसे खाना खाया गया ।

(5) वह नही हँसता ।
उत्तर:
उससे हँसा नहीं जाता है ।

(6) वह पत्र देता है ।
उत्तर:
उससे पत्र दिया जाता है ।

Varied difficulty levels in TS Inter 2nd Year Political Science Model Papers and TS Inter 2nd Year Political Science Model Paper May 2022 cater to students with diverse academic strengths and challenges.

TS Inter 2nd Year Political Science Model Paper May 2022

Time: 3 Hours
Max. Marks: 60

Section – A
3 x 10 = 30

Note:

• Answer ANY THREE of the following questions in 40 lines.
• Each Question carries TEN marks.

Question 1.
Explain the salient features of the Indian Constitution.

Question 2.
Explain the Fundamental Rights as incorporated in the Indian Constitution.

Question 3.
What are the differences between Fùndamental Rights and Directive Principles of State Policy?

Question 4.
Describe the powers of the Prime Minister of India.

Question 5.
Explain the powers and functions of the Indian Parliament.

Question 6.
Describe the role of JACs in the Telangana Movement.

Question 7.
Explain the various factors which led to the agitation for a separate Telangana State.

Section – B
8 x 5 = 40

Note:

• Answer ANY EIGHT of the following questions in 20 lines.
• Each Question carries FIVE marks.

Question 8.
Point out the main provisions of the Independence of India Act, 1947.

Question 9.
Explain any four causes for the Indian National Movement.

Question 10.
Explain the functions of Speaker of Lok Sabha.

Question 11.
Write about Judicial Review of Supreme Court?

Question 12.
Write about election of vice President and his functions.

Question 13.
What is impeachment procedure of Indian President?

Question 14.
Write about the powers and functions of the State Governor.

Question 15.
Write a note on the State Legislative Assembly.

Question 16.
Describe the legislative relations between Union and States.

Question 17.
Describe the legislative relations between Union and States.

Question 18.
Point out the administrative relations between Union and states.

Question 19.
Describe the main provisions of the 73rd Constitution Amendment Act, 1992.

Question 20.
Mention the main provisions of the 74th Constitution Amendment Act, 1992.

Question 21.
Describe the various anticorruption laws in India.

Question 22.
Explain the provisions of Gentlemans Agreement.

Question 23.
What is SMART Governance?

Question 24.
Explain any two features of Indian Foreign Policy.

Question 25.
What is the composition of the Security Council? Describe any two powers and functions.

Section – C
15 X 2 = 30

Note:

• Answer ANY FIFTEEN of the following questions in 5 lines.
• Each Question carries TWO marks.

Question 26.
Drafting, Committee.

Question 27.
Methods of Extremists.

Question 28.
Minto Morley Reforms Act.

Question 29.
Gandhian ideas in Directive Principles.

Question 30.
Socialistic Principles in Directive Principles.

Question 31.
Any four Fundamental Duties.

Question 32.
Difference between ordinary bills and money bills.

Question 33.
The composition of Union Council of Ministers.

Question 34.
Constitutional Emergency in a State.

Question 35.
State Executive.

Question 36.
Appointment of the Chief Minister.

Question 37.
Assembly Speaker.

Question 38.
How are the legislative matters divided between the Union and the States?

Question 39.
Write a note on the Union List.

Question 40.
Gram Sabha

Question 41.
Sarpanch

Question 42.
Mayor.

Question 43.
What are Electronic Voting Machines?

Question 44.
Forms of corruption.

Question 45.
Mulki Rules

Question 46.
Hyderabad as common capital.

Question 47.
Sakala Janula Samme.

Question 48.
Lokayukta.

Question 49.
List the main organs of UNO.

Question 50.
What is Panchasheel?

Varied difficulty levels in TS Inter 2nd Year Political Science Model Papers and TS Inter 2nd Year Political Science Model Paper May 2019 cater to students with diverse academic strengths and challenges.

TS Inter 2nd Year Political Science Model Paper May 2019

Time: 3 Hours
Max. Marks:100

Section – A
3 x 10 = 30

Note:

1. Answer any three of the following questions in 40 lines each.
2. Each question carries 10 marks.

Question 1.
Explain any eight salient features of Indian Constitution.
Answer:
Introduction: The Indian Constitution was prepared and Adopted by the Constituent Assembly, which was set up in 1946. the Constituent Assembly took nearly three years From 9th December,1946 to 25th November; 1949 (2 years, 11 months and 18 days) to complete the framing of the Constitution. The Constituent Assembly approved the Indian Constitution 26th November, 1949. The Indian Costitution carne into force on 26th January, 1950, which we have been celebrating as The Republic Day”. The following are the salient or basic features of the Indian Constitution.

1. Written and Detailed Constitution: The Constitution of India is a written document. It consists of 12 Schedules, 22 Parts, and 444 Articles. Many factors have contributed for the bulkiness of the Constitution. All most all matters relating to the composition and organization of union, states as well as Union Territories, provisions regarding protection of interests of Schedules castes, Scheduled Tribes, and other Backward classes, provisions regarding Special Constitutional bodies like the Election Commissions, the UPSC and State Public Service Commissions are made in a very comprehensive manner. Similarly several matters relating to Fundamental Rights, Fundamental Duties, Directive principles of state policy, Union – State Relations, Official Language and Regional Languages were clearly mentioned in the Costitution.

2. India is a Sovereign, Socialist, Secular, Democratic, Republic: The constitution deliberately designed India to be a Sovereign, Socialist, Secular, Democratic, Republic. Each of these concepts has wide-ranging dimensions.

Sovereign State: India is a Sovereign State. It is clear that India is internally Supreme and externally independent of any
foreign control. India is not a sub-ordinate State.

Socialist State: According to the preamble India is committed to Socialism assuring the establishment of a socialist State. It strives to provide social and economic Justice to all its people and end all forms of exploitation. We follow mixed economy. The State is free to bring the key industries and the private enterprises Under the state ownership and management.

Secular State: Secularism means that the State protects all religions equally and does not itself subscribe to any other religion as official.

Democratic State: Democracy is the formidable foundation of Indian political system. It states that the people of India are the chief source of the Political Authority they can make and unmake the government. The people are both the Rulers and the ruled. India adopted Indirect or Representative Democracy.

Republican State: India is a Républic with an elected Head of the State i.e., the President of India. No public office in the
country is hereditary. Any Indian citizen can contest to any office of the government subject to certain limitations.

3. Noble Aims and Objectives: Indian constitution has noble aims and objectives. The Indian constitution secures to all its citizens, Justice – Social, Economic and Political matters. It also provides all its citizens, liberty of thought, expression, belief, faith and worship. Further the consititution of India promotes among all people the equality of status and opportunity Likewise It strives for fraternity by assuring the dignity of the individual and the unity and integrity of the Nation.

4. Combination of Rigidity and Flexibility: The Constitution of India can be amended with Rigid and Flexible methods. Article 368 provides the details of the amendment procedure. It can be amended by three methods.

Firstly: The Union Parliament can amend some parts of the constitution by a simple majority. Ex: The formation of new States (Ex: Telangana), changing the boundaries of states, provisions relating to citizenship, etc. It is said to be Flexible.

Secondly: Some provisions can be. amended by a special majority i.e., not less than Two-thirds (2/3) of the members of the House present and voting. Ex: Fundamental Rights, Directive principles of state policy etc. it is said to be half rigid and half flexible.

Thirdly: Some provisions can be amended by a Two-thirds (2/3) majority of the parliament and with the concurrence of half of the states. Ex: Election of the president, Executive powers of the union and the states, Distribution of Legislative powers between the union and the states it is said to be Rigid. Hence the Constitution has a combination of regaid and Flexible methods to amend the Constitution.

5. Unitary and Federal Features: India is a union of states according to the constitution. Our onstitution contains both the features of unitary aild Federal Governménts. It prescribed unitary system in emergencies and federal system õñ ðÑinary occussions.

Provisions of unitary staté such as Single Citizenship, Single Integrated Judiciary, Single election Commission, Roll of AU India Services personnel etc., are found in our constitution. At the same time certain federal features like written, Rigid constitution, Dual Government, Bicameralism etc., are profoundly seen in our constitution. Thus it is a quasi – federal policy like Canada.

6. Parliamentary government: The makers of our consti tution adopted the Irish precedent of an elected president instead of a hereditary Monarch. They retained all other essential features of Parliamentary sysem like two types of executive heads, Prime Ministers leadership, collectjve responsibility, nominal position of the President, Parliament’s control over the Union Executive etc. They prescribed the same type of political system for the states.

7. Independent Judiciary: The coñstitutiofl of India granted independent and integrated judiciary for Indians. Hence the
Supreme Court and High Courts in India act independently without subject to the control of the executive and legislative organs.

Judiciary enjoys independence in the matters of appointment of judges, their tenure, salaries and allowances, service conditions, promotion etc. Our constitution clearly states that the executive and legislative authorities should refrain from interfering in the functioning of the judiciary. It conferred the power of judicial review on the judges of the Supreme Court and High Courts. It is due to the independent position that the Supreme Court and High Court judges will decide the priority and constitutional validity of the acts and policies of the legislative and executive authorities in the country.

8. Directive Principles of State Policy: Our constitution hinted out certain directive principles as the policy of the state in Part IV from Articles 36 to 51. The makers of our constitution derived these principles from Irish constitution. They pointed out that these principles would transform india into a welfare, gandhian and liberal-oriented state. These principles must be implemented by all the parties which hold authority without political considerations. These principles enable the state to provide a new social order based on economic, political and social justice.

These principles include certain programmes like provision of employment opportunities, fair distribution of wealth, equal pay for equal work, educational and child care for those children below fourteen years etc. Similarly, unemployment relief, old age pension, protection against ill health, provision of leisure for workers, conservation of wild life etc are included in these principles.

9. Fundamental Rights: Our constitution mentioned fundamental rights on American model for the complete realization of the personality of Indian citizens. They are incorporated under Part III from Articles 12 to 35 of our constitution. Indian citizens can utilize these rights subject to certain rational restraints. Nobody including the government is allowed to interfere in these rights.

The higher judicial organizations in the country help the citizens in safeguarding these rights. At first, there were seven fundamental rights in the Constitution. But at present there are only six fundamental rights.

They are

1. Right to Equality
2. Right to Freedom
3. Right against Exploitation
4. Right to Religion
5. Cultural and Educational Rights and
6. Right to Constitutional Remedies.

10. Fundamental Duties :
Our constitution incorporated fundamental duties in Article 51 A under Part 4A. At first there were 10 fundamental duties inserted through the Constitution (Forty-second) Amendment Act, 1976. Later one more duty was added through the Constitution (Eighty-sixth) Amendment Act, 2002. Altogether there are Eleven Rmdamental Duties in our constitution. Respecting the constitution, National Flag, National Anthem, Safeguarding public property, etc are some of the Fundamental duties.

11. Single Citizenship: Our Constitution provides for single citizenship for all persons who are born in India and who resided in India for a specific period. It enables the citizens to possess and enjoy identical rights and privileges. It also promotes unity; integrity and fraternity among the people.

12. Universal Adult Franchise: The makers of the Indian Constitution provided for the Universal. Adult Franchise for all
citizens without any discrimination based on caste, colour, creed, community; language, religion, region, sex, property, etc. At the beginning, Adult Franchise was given to all the citizens who attained the age of 21 years. Later voting age was reduced to 18 years through the 61st Constitution Amendment Act in 1988.

13. Bicameralism: The Constitution of India introduced Bicameralism at the Nationa1 level. Accordingly, the Indian Parliament consists of two houses namely the Rajya Sabha (upper house) and the Lok Sabha (Lower house). While the Rajya Sahba represents the states, the Lok Sabha represents the people.

14. Panchayatl Raj and Nagar Palika Acts: The Panchayati Raj and Nagar Palikas Acts are recent features of our constitution.’ The 73rd and 74th constitutional recognition to the rural and urban local governments which came into force in 1993 and 1994 respectively had become operative all over the territory of India.

The ideas of democratic decentralization or the grassroof democracy are realised by these acts. These Acts provides for adequate representation for women, Scheduled Castes, Scheduled tribes and other Weaker Sections in the policy-making bodies of the Local governments.

15. Special Provisions Relating to Scheduled Castes and Scheduled Tribes: Indian Constitution hinted out certain specific
directives for the development of scheduled castes and scheduled tribes in India. It enabled the union and state governments to review the steps taken for the improvement of backward classes through setting up of independent commissions. In this regard the union government was authorised to act as a coordinator between various state governments.

Question 2.
Explain the Fundamental Rights as incorporated in the Indian Constitution.
Answer:
Fundamental Rights are one of the salient features of the Indian Constitution. They were borrowed from American Constitution. They are incorporated in our constitution under Part-III Articles from 12 to 35. They are six in number, which can be explained as follows.

1. Right to Equality (Articles 14-18)
2. Right to Freedom (Articles 19-22)
3. Right to Against Exploitation (Articles 23 and 24)
4. Right to Freedom of Religion (Articles 25, and 28)
5. Cultural and Educational Rights (Articles 29 and 30)
6. Right to Constitutional Remedies (Article 32)

The Constitutional Amendment passed by the Parliament in 1978, has excluded the Right to Property from the list of Fundamental Rights. Hence, we have at present, only six Fundamental Rights.

They are:
1. Right to Equality (Articles 14-18): Article 14 guarantees equality before law to all persons. There can be no special privilege to any individual. All those who violate laws are given the same punishment. Artide l5prohlbits discrimination on grounds of religion, race, caste, sex, place of birth or any of them Article 16 próvides equality of opportunity in the matter of public employment. Article 17 abolishes untouchability and makes its practice in any form an offence. Article 18 prohibits the State from conferring any title except a military or academic distinction.

2. Right to Freedom (Articles 19-22): Article 19 is the most important part of the Constitution. It guarantees 6 freedoms to the citizens.
They are:

• Freedom of speech and expression.
• Freedom to assemble peacefully and without arms.
• Freedom to form associations or unions.
• Freedom to move freely throughout the temtoly of India.
• Freedom to reside and settle in any part of the territory of India.
• Freedom to practice, any profession or to carry on any occuption.

Article 20 says that a person shall be convicted only for violating an existing law.
Article 21 says that no person shall be deprived of his life Sand liberty except according to the procedure established by law.’’
Article 22 provides that every person should be informed the cause of his arrest.

3. Right to Against Exploitation (Articles 23 and 24): Article 23 prohibits traffic in human beings and forced labout Article 24 says that no child below the age of 14 years, shall be employed in any factory, mine or engaged in any other dangerous work.

4. Right to Freedom of Religion: Article 25 gives all people freedom of conscience, and right to profess, practise and
propagate any religion.

Article 26 permits religious denominations or organisations to manage their own affairs in matters of religion.
Article 27 lays down that no person shall be compelled to pay any tax for promotion or maintenance of any religion.
Article 28 says that no religious instruction shall be provided in any educational institution wholly maintained out of State funds.

5. Cultural and Educational Rights(Articles 29 and 30): Article 29 guarantees to every citizen to conserve his own language, script or culture. Article 30 provides that all minorities whether based on religion or language shall have the right to establish and administer educational institutions of their choice.

6. Right to Constitutional Remedies(Article 32): Article 32 deals with the right to Constitutional remedies. The citizens
of India can protect their Fundamental Rights through this right only. This right enables the individuals to approach a High Court under Article 226 or the Supreme Court under Article 32 to get any of the Fundamental Rights Restored in case of their ‘violation. The Supreme Court and the State High Courts issue various writs for the implementation of Fundamental Rights. Dr.Ambedkar described this right as the Heart and Soul of the Constitution.

Question 3.
Describe the ordinary and emergency powers of President of India.
Answer:
The President of India is the Constitutional Head of the State. He preserves the Nation’s identity and upholds the Constitution and its values. He is the caretaker of the Nation as a whole and even a citizen in particular.

Qualifications: To become eligible for the office of the President of India a person must possess the following qualifications.

• He shall be a citizen of India.
• He shall have completed 35 years of age.
• He shall be qualified for election as a member of the House of the People i.e. Lok Sabha.
• He shall not hold any office of profit under union, State, and local governments.

Election: The President of India is elected by an Electoral college which consists of elected members of

• Both Houses of Parliament.
• State Legislative Assemblies.
• The Elected members of Legislative Assemblies of Delhi and Pondicheri.
• The Election is conducted in the system of proportional representation by Single Transferable Vote.

Term of office: The President hoiçis the office for a term of Five years from the date of assumption of office. He is eligible for re-election to the office.

Salary and Allowances: The President receives ₹ 1,50,000 as monthly salary. He gets ₹ 9,00,000 per annum as pension after retirement. He is provided accommodation at Rashtrapathi Bhavan’ at Delhi. He has two other accommodations i.e., Rashtrapathi Nilayam at Secunderabad and at Simla.

Removal or Impeachment: The President may be removed from the office for violation of the constitution by a process of impeachment adopted by the Parliament.

Powers and Functions: The powers and functions of the President are studied under two heads – Ordinary powers and Emergency powers.

Ordinary Powers:
1. Legislative powers: The President is an integral part of the Indian Parliament. In that capacity, he performs the following legislative functions.

• He summons and prorogues the meetings of the Parliament.
• He dissolves the Lok Sabha.
• He inaugurates the first session and annual session of the Parliament.
• He nominates two (2) Anglo-Indian members to the Lok Sabha and twelve (12) members to the Rajya Sabha.
• He convenes of joint sitting of the two houses in case of a disagreement on a bill.
• He proclaims ordinances during the interval of Parliament.

2. Executive powers: The President enjoys all executive powers of the Union Government. He appoints.

• The Prime Minister.
• Members of the Union Council of Ministers on the advice of the Prime Minister.
• State governors, Lieutenant governors, and Administrators of Union Territories.
• Chief Election Commissioner and other Election Commissioners.
• Chairman and Members of Union Public Service Commission etc. The President can also remove them.

3. Financial powers: The President ensures that the budget of the union Government is laid before the Parliament. He accords permission to the members for introducing money bills in Parliament. He appoints Chairman and Members of Finance Commission for every five years. He appoints the comptroller and Auditor General of India. He receives the reports from finance commission and comptroller and auditor general. He operates the contingency fund of India.

4. Judicial powers:

• The President appoints the Attorney General of India.
• He appoints the Chief Justice and other Judges of the Supreme Court and High Courts.
• He is empowered to grant pardon, reprieves, respites or remission of punishments.
• The President can seek Judicial Advice on National Importance according to Article 143.
• Military powers: The President is the Supreme Commander of the armed forces in India. He apprintš the chief of the staff and other officers of armed forces. He can declare war and conclude peace.
•  Diplomatic powers: The President. appoints the Ambassadors and other diplomatic personnel abroad. He receives the credentials of Ambassadors of other countries appointed in India. He represents the Nation in International Forums. He concludes treaties and agreements with the nations of the world.

Emergency Powers: The Constitution of India empowers the President to proclaim three kinds of emergencies.
1. National Emergency, Article 352
2. Constitútional Emergency, Article 356
3. Financial Emergency, Article 360.

1. National Emergency: If the President is satisfied that a grave emergency exists in the country or any part of its territory and is threatened by war or external aggressions or armed rebellion, he may impose National Emergency on the written advice of the Union Council of Ministers. Such proclamation has to be approved by the Parliament with a majority of not less than 2/3rd’’ members present and voting in each House within a month. Then the Proclamation shall be in force for six months. It can be extended with approval of Parliament for another six months. During this emergency Union Government can issue any direction to the states and the Parliament can make Legislation on any matters included in state list.

Except Article 20, 21 all or any of the fundamental rights can be suspended. This type of emergency was imposed in 1962, 1965, 1971 and 1975.

2. Constitutional Emergency (President Rule): On the receipt of a report from the Governor of a State that a situation has
arrived in which the Government of that State cannot function according to the Constitutional provisions, the President may proclaim emergency in that State It is ‘also called as President Rule or Constitutional emergency. The effects of such a proclamation may be as follows.

• The President may assume to himself all or any of the functions of the State Government.
• The powers of State Legislature may be exercised by the Parliament.

This emergency proclamation shall be approved by the Parliament within two months. It will be in force for a period of six months. It can be extended for another six months by the approval of the Parliament. so far, President’s Rule has been imposed more than 100 times in different states in India.

3. Financial Emergency: Article 360, deals with Financial emergency. The President can proclaim a such emergency if he is satisfied that a situation has arisen whereby the financial stability or credit of India is threateneded.
The effects of this emergency are:

• The President can reduce the salaries and allowances of all.
• All money bills passed by any State Legislature can be reserved for the consideration of the President. So far this kind of emergency has not been proclaimed in our country.

Question 4.
Discuss the formation of Telangana as the 29th state in Indian Union.
Answer:
The emergence of Telangana state in 2014 is the result of long drown struggle. It has a history of sixty years of struggle and movements marked by agitations, negotiations, formation and merger of parties, agreement and violation of agreement.

Constitutional Process -A.P. Reorganisation Act, 2014:
The Parliament is empowered to create a new state by following a certain procedure prešcribed under Article 3 of the Indain constitution. The Union Government followed the required steps prescribed by Article 3 of the Constitution. The President of India referred the A.P. Reorganisation Bill, 2014 to the state legislature for its consideration. The A.P. state legislature rejected the Bill.

However, the Parliament had the power either to accept (or) reject the opinion of the state legislature. Finally, the Bill was referred to parliament by President.

Both Rajya Sabha and Lok Sabha passed the Bill and President Pranab Mukerjee had signed the AP Reorganisation Bill 2014 which become an Act on 15th March 2014. The Government of India declared than on 2nd June, 2014 the Act would come into force. By this the Telangana state was formed on 2nd June, 2014 as the 29th” State in the Union of India.

Emergence and formation of Telangana State: The AP Reorganisation Act 2014 has the following sailent features.
A State of Telangana: A new Telangana state with 10 districts has emerged as the 29th State of the Indian Union.

A State of Andhra Pradesh: The State of Andhra Pradesh has 13 districts after the division of the state. Hyderabad as a common capital Hyderabad remains as the common capital for the states of Telangana and Andhra Pradesh for a period not exceeding 10 years.

Common Governor: There shall be a common Governor for both the states of Telangana and Andhra Pradesh. The Governor is vested with same special duties.

Members of Rajya Sabha: According to the Act there are 17 members from the state of Telangana in Lok Sabha while the state of Andhra Pradesh will have 25 members.

Legislative Assembly: The following is the composition of members in the State Legislative Assembly.
a) Telangana – 119
b) Andhra Pradesh – 175

Legislative Council: According to the Act the Telangana State shall have 40 members and Andhra Pradesh shall have 50
members respectively.

Other provisions: The AP Reorganisation Act 2014 has provided various other provisions like Separate High Courts, provisions for SC’s and STs, distribution of revenues, etc. The long cherished demand for a separate statehood for Telangana was achieved after a long.

Struggle 2nd June 2014 is a memorable day for the people of Telangana who always maintain self-respect and cultural identity. Several leaders in the post struggled for more than six decades and contributed significantly to the cause. The dynamic role of K. Chandra Sekhar Rao in the Telangana Movement and the emergence of Telangana State altered the course of Telanganites. The relentless efforts of Mrs. Sonia Gandhi and the support given by BJP and other Political parties cannot be ignored in this regard.

Let us hope that the newly created Telangana State would become a model state in Indian Federation. May the dream of
Telangana people to realise Bangaru Telangana become a reality. For this, the people of Telangana have to travel many miles to translate their aim into a reality.

Question 5.
Describe the role of TRS in Separate Telangana State Movement.
Answer:
Telangana Rashtra Samithi (TRS) was formed by Shri K.Chandra sekharRao on April 27th 2001 with a single-point agenda to carry out a political movement for the creation of separate Telangana State. TRS galvanized people’s support for the movement by highlighting various injustices meted out to Telangana region. TRS spearheaded the Telangana State movement with various master strategies and protest programmes. The Telangana ideologue Late Sir. Prof. K. Jaya Shanker extended intellectual support to the Telangana Movement led by TRS. The Telangana Rashtra Samithi succeeded in many of its strategies and claimed itself as a genuine party of the Telangana Movement.

The strategies employed by (TRS) to achieve statehood for Telangana can be understood in two phases.
These are

• first phase (2001-2009) and
• second phase (2009-2014).

During the first phase of the movement, TRS employed both electoral strategy and protest programmes strategy. The leader of TRS, K. Chandra Sekhar Rao known for tenacity, perseverance and sense of timing, attained admiration even from his critics by employing various strategies of coalition alliances and electoral understanding with other political parties.

This has compelled the other parties to favour for the creation, of separate Telangana State. He has influenced the leadership of the Indian National. Congress as a coalition partner of United Progressive Alliance (UPA) and made the issue of Telangana as part of its Common Minimum Programme (CMP).

During the second phase of its movement from 2009-2014, TRS has resurrected the movement from its lapses. The “Fast-Unto Death indefinite strike by TRS leader K. Chandra Sekhar Rao from 29th November 2009 to 9th December 2009 culminated in a successful declaration by the Home Minister that process for the formation of Telangana would be initiated.

Mass Mobilization Strategy: The Telangana Rashtra Samithi has undertaken various mass mobilisation programmes such as Jana Chaitanya Yatra, Palle baata, Poru baata and.so on. During the course of these programmes, the leaders and workers of the TRS party made direct contact with different sections of people and vigorously explained the need for the creation of separate Telangana State. TRS has also utiised the culture and cultural symbols to propagate ideals of Telangana. The literary prowess of writers, artists and critics were unleashed to detail the dignity and self-respect of the people in cultural programmes like Dhoom Dham and Vanta Vaarpu (Cultural Congregations and Community dining). On the sidelines of this strategy, TRS has strongly built its organizational structure to carry out its programmes at ail levels from village to state.

Unique Methods of Movement: The Telangana Rashtra Sainithi has employed certain unique methods of protest in the
separate state movement which were unprecedented in the history. The methods of the movement are aimed at widening the social base of the movement. These methods include

• Spreading Telangana sentiment by making an urge for self-rule.
• Using Dhoom-Dham, Vantaa-Vaarpu, Bathukamma and so on in the movement to gorily the cultural values, customs and traditions, social cohesion and others.
• Opposing the injustices meted out to Telangana by demanding fairly with presentation of flowers to officials, keeping flowers on ear tops etc.
• Mobilising youth against suicides by conducting mass orientation programmes, community oaths against suicides and glorify the Martyrs who laid down their life for Telangana.
• Alerting the Telangana Resources centre and sensitive citizens (including NRIs) to lend helping hand to farmers, handloom workers, beedi leaf workers who committed suicide.
• Mobilising public opinion at the national level by constantly interacting with UPA coalition partners, NDA coalition partners, print and electronic media to bring pressure on the national Government to take a favourable decision for Telangana and
• Closely associating with political JAC and obediently followed the protest programmes such as Manavaharam, Sagara Haaram, Million March, Sakala Janula Samme and Non-cooperation.

Capabilities to Garner support the National level: The Telangana Rashtra Samithi showed its full-scale capabilities to demonstrate the Telangana issue at the National level. Firstly, it has evolved protest programmes at the national level at Jantar Mantar in Delhi to draw attention of the Central Government for the cause of Telangana. Secondly, the TRS leaders have maintained continuous contacts with powerful national and regional leaders who can influence the decision making processes at the Central Government and pleaded for support on Telangana. Thirdly, the TRS leaders have also widely interacted with both print and electronic media at the national level to create space for debate on Telangana issue. In the process, the concerted efforts of all these resulted in the declaration of separate State of Telangana.

Successes of Telangana Rashtra Samithi: Telangana Rashtra Samithi met with resounding successes in its determined fight to achieve separate statehood to Telangana. The successes of TRS (Telangana Rashtra Samithi) emanate from the unflinching support from the masses to the cause of Telangana. With all its efforts bearing fruit, Telangana emerged as a separate state in the Indian Union. Further, during the General Elections held for Telangana State Assembly in 2014, TRS won a decisive number of seats and formed the First Government in Telangana. The TRS leader and Chief Minister Sri K. Chandra Shekar Rao declared his noble objective of establishing a Golden Telangana and actively initiated its reconstruction.

Section – B
8 x 5 = 40

Note:

• Answer any eight of the following questions in 20 lines each.
• Each question carries 5 marks.

Question 6.
What are the various programmes adopted during the Non-Co-operative movement?
Answer:
Gandhiji started the Non-cooperation Movement on 1st August, 1920. The Nagpur session of the Congress in 1920 ratified it. The programme of the Movement was as follows.

1. Boycott of foreign goods and use of Swadeshi goods.
2. Surrender of titles and honorary offices and resignation from nominated seats in local bodies.
3. Boycott of Government and State-aided schools and colleges and establishment of National schools and colleges.
4. Boycott of elections to the new Councils and refusal by the voters to vote at the elections.
5. Refusal to attend official Durbars.
6. Gradual boycott of British courts by lawyers and citizens.
7. Refusal by soldiers, clerks and working people to serve in Mesopotamia.

The Non-cooperation Movement, in short, aimed at the boycott of colleges, courts, councils and Government jobs. Besides the boycott measures, the Congress also adopted a constructive programme. It included the opening of national educational institutions, the setting up of panchayats as a substitute of British courts, the popularisation of chakra palying etc.

Question 7.
Write about Functions of Supreme Court of India?
Answer:
The Jurisdiction of the Supreme Court may be categorised as original, appellate and advisoiy
i) Original Jurisdiction: Under this jurisdiction the Supreme Court can seffle disputes

• Between the centre and one or more states.
• Between the centre and any State or states on the one side and or other states on the other or
• Between two or more states.

ii) Appellate Jurisdiction: Under the appellate jurisdiction the Supreme Court can hear appeals on the following cases.

• Constitutional Cases: An appeal can be made to the Supreme Court in cases which relate to the interpretation of the Constitution.
• Civil Cases: In a civil case also, an appeal can be made to the Supreme Court against a decision of a High Court. In these cases, the High Court must certify that the case involves a substantial question of law as to the interpretation of the Constitution.
• Criminal Cases: An appeal can be made in the Supreme Court against any Judgement, final order. or sentence is given by a High court In criminal matters ordinarily, the High Courts are the final courts of appeal. But the Supreme Court has been given the special power by the Parliament to hear appeal against the decisions of high courts in criminal matters.

iii) Advisory Jurisdiction: The Supreme Court has some advisory powers also. The President of India can seek the opinion
of the Court if there is a question of law or fact where the interpretation of the Constitution is involved. The Supreme Court may give its opinion on the President’s question but It is not binding on any party.

iv) Miscellaneous Cases:

• Court of Record: The Supreme Court also acts as the Court of records. The judgements of the Supreme Court are recorded and considered as authoritative and serves as cases, laws and proceedings. There records have great evidence value for future cases.
• udicial Review: The Supreme Court has been given the power to decide whether a law passed by the Parliament or the State. Legislatures and the executive decisions taken by the Central or State Governments is constitutional or not. If such a law or executive decision is found unconstitutional, then it can be declared as invalid.

Question 8.
Write a note on the state Legislative Assembly.
Answer:
Legislative Assembly is the popular; democratic, powerful and directly elected House of the State Legislature.
Composition: There will be a Legislative Assembly for every state. The Legislative Assembly represents the people of the state. Its membership varies between 60 and 500. The members are directly elected by the voters of various constituencies in the state. The membership of the House is proportionate to the population of the state. some of the seats are reserved for scheduled castes and Scheduled tribes. The Governor has the power to nominated a member of the Anglo-Indian community in case he finds that the community has inadequate representation in the Legislative Assembly.

Qualifications: A person who wishes to contest for the membership of the State Legislative Assembly must possess the
following qualifications.

• He must be a citizen of India
• He must have completed the age of 25 years
• He must not hold any office of profit
• He must possess such other qualifications as prescribed by an Act of the Parliament.

Tenure: The Nonnal tenure of Legislative Assembly is 5 years. It can be dissolved by the Governor at any time. It can be suspended or dissolved by the President under Article 356. The tenure of the Legislative Assembly may be extended for a period not exceeding six months by an Act of Parliament during the emergency. Later elections must be held without delay within six months duration.

Presiding Officers: The Presiding Officer of Assembly is known as Speaker. He is elected by the members of the Assembly. The Assembly also elects a Deputy Speaker to conduct the business of the House in the absence of the Speaker.

Quorum: According to Article 188, The quorum for conducting the State Legislative Assembly meeting was fixed at 1/10th of the total membership.

Question 9.
Any two legislative powers of the Governor.
Answer:
The President of India performs the following Legislative powers.

1. He summons and prorogues the meetings of the Parliament.
2. He dissolves the Lok Sabha.
3. He inaugurates the first session and annual session of the Parliament.
4. He nominates two (2) Anglo-Indian members to the Lok Sabha and twelve (12) members to the Rajya Sabba.
5. He convenes of joint sitting of the two houses in case of a disagreement on a bill.
6. He proclaims ordinances during the interval of Parliament.

Question 10.
Discuss the powers and functions of District Collector.
Answer:
The District Collector is the Head of the district administration. He occupies a predominant position in the district. He
belongs to the ¡AS cadre and plays an unparalleled role in the administration of the district.
i) Powers and functions of District Collector: The District Collector enjoys vast powers and performs multifarious functions in the district. Some of them are:

• Revenue Functions: The most important function of the District Collector is to look after the collection and recovery of land revenue and other dues of the Government. He is responsible for the matters of survey and land records. He is assisted by Joint Collector, M.R.Os, Revenue Inspectors etc., to carry on these activities.
• Magisterial Functions: The District Collector has magisterial functions. He is responsible for the maintenance of law and order in the district.
• Electoral Functions: The District Collector acts as the Chief Electoral Officer of the district. He is responsible fot
  conducting the elections in fair and impartial manner.
• Coordinating Functions: The District Collector is the Chief Coordinator of various departments in the district, such as agriculture, irrigation, labour affairs etc. The Head of the departments in the district are answerable to him.
• Functions of Census Operation: The District Collector takes steps for holding census operations in the district for every ten years on behalf of the Union and the State Governments.
• Miscellaneous Functions: The District Collector has many more functions like attending the meetings of the Panchayat Raj Institutions and Urban local body institutions, looking after the development activities of the district, mobilising the human, material, and financial resources in the district, and implementing the directives of the Union and the State Governments.

Question 11.
Write an essay on Nirbhaya Act.
Answer:
The Criminal Law (Amendment) Act 2013, popularly known as the Nirbhaya Act had increased the quantum of punishment for crimes against women. The Criminal Law (Amendment) Act, 2013 enacted by the Indian Parliament which camera into existence on 3rd April 2013 provides for amendment of Indian Penal Code (IPC), Indian Evidence Act, and Criminal Procedure Code on laws related to sexual offences.

Background: A Female para-medical student Nirbhaya (Name Changed) of Delhi was beaten and gang raped Delhi on 16th December 2012 who died 13 days later although she received treatment in India and Singapore.

The incident was covered by National and International media and was condemned by the international organizations such as UNO and UNHRC. Public protests took place in Delhi and throughout India where thousands of protesters clashed with security forces. Six days after the incident, central government appointed a judicial Committee headed by J.S. Verma, a former Chief Justice of India, to suggest Amendments to Criminal Law particularly to deal with sexual assault cases. The Committee included justice Leila Seth, a retired judge and Gopal Subramanyam a popular advocate.

The Committee submitted its report on 23rd” January 2013. The Committee considered the suggestions and petitions received from jurists, lawyers, NGO’s and women associations. The union government issued an Ordinance, for giving effect to the changes in law as suggested by the Verma Committee report.

The Ordinance was subsequently replaced by a Bill, which was passed by the Parliament and came into force on 3rd” April 2013.

Offences/Punishments: The new Act explicitly recognised certain acts as offences which were dealt under related laws. The offences like acid attacks, sexual harassment, voyeurism, stalking, etc have been incorporated into the WC, CrPC, and Indian Evidence Acts.

The Act provides severe punishments for the above offences which range as follows.
Acid Attack: Imprisonment not less than ten years but may extend to imprisonment for life and with fine.
Attempt to Acid Attack: Imprisonment not less than five years, which my extend to seven years, and shall also be liable to fine.

Sexual harassment: Imprisonment up to three years and fine.
Voyeurism: In case of first conviction, imprisonment not less than one year, but which may extend to three years and shall also be liable to fine. In case of second conviction, imprisonment not less than three years which may extend to seven years.

Stalking: Imprisonment Act less than the year; which may extended to three years. and shall also be liable to fine.
Rape/Gang Rape: Seven imprisonment not lees than 2 years and also fine.

The Criminal Law (Amendment) Act 2013 has been criticized by several human rights and women’s rights organizations for riot including certain suggestions recommended by the Verma Committee report like marital rape, reduction of age of consent, amending Armed Forces (Special Powers) Act; so that no sanction is reeded for prosecuting Armed Force personnel accused of a crime against women. The Government of India replied that it has not rejected the report completely but made changes after proper discussion. Any how this Act is a good step towards the protection of Women against assaults/victimization.

Question 12.
Explain in brief the Industrial Pollution in Patancheru (Telangana).
Answer:
Patancheru in Medak District of Telangana is one of the largest industrial areas of the state. Industrialisation process in
patancheru area has begun in early 1970s and within a span of two decades it emerged as the thickest industrial zones in the state.

Several hundreds of industries particularly some of the biggest bulk drug and pharmaœutical industries sprung up in the area without proper waste disposal facility or effluent treatment plants until recently This had adversely affected the surrounding land, irrigation fields and surface water bodies.

The Environmental destruction has the direct pad on human health in the area. A study brought out by the Indian. Institute of Chemical Technology (IICT), Hyderabad states that people residing in the contaminated areas are exposed to high levels of arsenic pollution that has resulted in various unknown diseases in the area.

The formation of civil society groups such as the Citizens Against Pollution (CAP) and the Patancheru Anti-Pollution Committee (PAPC) took the issues of pollution to the state and national level. A number of petitions were filed by the in the Local State and nation-level judiciaries. All these have finally resulted in the Supreme Court of India giving direction to solve the problems of pollution in the area this compelled the authorities to initiate pollution control measures, regulate the industrialization process, establish proper waste disposal and effluent treatment mechanisms in the area, and provide compensation for the farmers and supply drinking water to the affected villages.

Question 13.
Write a note on Tribal Movement in Telangana.
Answer:
The total Scheduled Tribe (Si) population in 10 districts of Telangana is 27,50,000 comprising 9% of the entire Telangana
population. The original Adivasi inhabitants of the forests- The Andh, Koyas, Nayakpodu, Konda Reddy, Kollam, Chenchu, Thoti, Mannevar, and Pardhan – have become a minority since 1977, when the Lambadas, who were historically a nomadic pastoral community were notified as a ST in A.P. This led to a large influx of Lambadas from Maharastra to Telangana area.

Ramji Gond Revolt 1857 -1860: Ramji Gond was an autonomous ruler who ruled Asifabad area with Nirmal and Adilabad as its important areas. This area was popularly known as Jangoan. Since the princely state of Hyderabad viewed this as a strategically important area, the Nizani made plans to annex this area into his princely state.

Meanwhile, in 1853, a Treaty was concluded between the Nizam and East India Company in which Nizam transferred Berar to British. As a result the British soldiers intruded into this area and forced the people into bonded labour. They have also assaulted Tribals who challenged it and violated a number of women. These developments angered Ramji Gond and made him to challenge their dominance. British suppressed the Ramji Gond rebellion which consisted cf Rohilla, Maratha and Gond Soldiers.

Ramji Gond- and his followers employed traditional weapons and courageously fought the British on one side and Nizam on the other side. However, the violent assault held on April 9th, 1857 by Nizam witnessed the killing of hundreds of Gonds. Ultimately, Ramji Gond was caught as a captive and was awarded with hanging punishment. Though he succumbed to heinous assaults of British, Marsukola Ramji Gonds rebellion signifies the self-respect of Gonds. Though the magnitude and extent of Ramji Gond Rebellion was construed as limited, its significant influence on prospective generations in terms of self-respect is undeniable.

Komaram Bheem Revolt 1940 -1950: Komaram Bheem is a prominent Tribal leader who organised the Tribal communities, mostly the Gonds the Adilabad against the Nizam and his Jagirdari rule. The Gonds of Adilabad witnessed some problems during the early part of the 20th century which included the problem of land alienation, high rates of taxation, vetti or the bonded labour, socio-cultural suppression, economic exploitation, and others. The local Muttedars and Jagirdars forced the Gonds to pay heavy taxes failing, whicht heir lands were confiscated. The people who challenge these trends are met with severe punishments. Women members of the families faced atrocities and sexual assaults. The nexus between Nizam-Muttedar Jagirdarinch landed gently angered Komaram Bheem. He organised the Gonds against the misrule and atrocities of Jagirdars and their henchmen. Ultimately, there was an armed assault on Komaram Bheem led by Talukdar Abdul Sattar and his 90 Policemen.

Komaram Bheem and his followers encountered the assault with traditional arms such as bows, arrows, swords, and spears. In the ensuring revolt Komaram Bheem succumbed to Nizam Police and secured a place in the history as a veritable deity of Gonds. Komaram Bheem gave the slogan of Jal, Jungle, and Jameen. It means, people who live in forests should have rights on all resources of the forest, especially; water and forest Land.

morder to identify the pathetic problems of Tribals in Adilabad regarding violation of their land rights, etc, the Nizam VII appointed Prof. C.F. Haimendorf to look into their issues. On account of Haimendorf taking up the issues of Tribals in general, and that of Gonds in particular; he is regarded as the Father of Tribals among the Gonds.

Further, the Tribal communities inhabiting in plain areas are demanding the extension of all safeguards ad facilities. They
are also demanding the protection of environment and are opposed to the construction of big dams that would create ecological imbalance and large-scale displacement. As a result, the Tribal movements are also expressing concern for ecological issues.

Thus, the Tribal land right were violated under the Nizams rule in Telangana region. However, at the sametime, the Tribals were given legal pattas for their lands. The non-tribals from coastal Andhra encroached several acres of Tribal land in Adilabad and some parts of. Karimnagar Warangal, and Khammam including banks of Godavari. The coastal Andhra settlers were very much attracted to the black cotton soil in these areas, which was fertile for cultivation of cotton, chilly, tobacco and other cash crops.

Since these settlers had a vast experience in cultivating the mentioned crops, along with a ready commercial market, they were keen in encroaching the Tribal lands in Telangana. Due to the heavy influx of coastal Andhra people into Telangana, the Supreme Court of India passed the Samatha Judgment in 1995. With the intervention of Supreme Court, all legal controversies regarding the protection of Tribal lands and the ambiguity that the previous governments have exploited earlier were removed.

The government of Andhra Pradesh set up a Commission by J.M.Girglani, IAS (Retd), to study the issues of Tribal land rights. Girgiani submitted his first report on 16 August 1995. Later, this commission observed and analyzed the injustice faced by the Tribals for the last 53 years and decided to submit a detailed report to the President of India annually. The report dealt exclusively with the violation of Tribal rights in Telangana and advised that this kind of violations need to be shunned immediately.

Question 14.
Explain the provisions of Gentlemen’s Agreement.
Answer:
In order to clear the doubts among the people of Telangana that the visalandhra may obstruct their interests, the Gentlemen’s Agreement took place on 20th February; 1956 at Delhi basing on the recommendations of Fazal Mi Commission. It was attended by Sri Bezawada Gopala Reddy the then chief minister of Andhra State, and his Colleagues Sarvasi Neelam, Sanjeeva Reddy, Gouthu lanchana, Alui Satyanarayan Raju from Andhra Region.

Sri Burgula Ramkrishna Rao the then chief minister of Hyderabad state and his colleagues savaging K.VRanga Reddy, Mari Channa Reddy, J.V. Narsinga Rao from Telangana Region. They had signed on the Agreement which contains the following aspects.
1. The administrative expenditure of the state shall be contributed in proportion of both Andhra and Telangana should be confined for its development up to five years and it may be extended for another five years at the request of Telangana legislators.

2. The educational opportunities which are in Telangana shall be provided for them only more development is to be extended. Technical education and seats in Universities shall be allocated up 1/3 for Telangana students.

3. The vacancies arise in Future shall be allocated to both regions in proportion to their population.

4. 12 Years of Residency is must for Andhra people to get job in Telangana.

5. Regional Development council shall be constituted for overall development of Telangana.

6. In Council of ministers there shall be 60% from Andhra and 40% from Telangana respectively there must be one Muslim from Telangana part.

7. If the Chief Minister is belongs to Andhra region, the deputy chief minister must be from Telangana region and vice versa. At least 2 poof folios must be given to Telangana oút of Home, Finance, Revenue, Planning, Devélopment, Commerce and Industry.

Question 15.
Elucidate various types of Terrorism in Indian context.
Answer:
Terrorism is the systematic use of force or threat of use of force (Violence) to achieving political religious or ideological goals. Terrorism posed the greatest danger and threat to many countries in the world and created law and Order problem. The temples, mosques, churches, markets, railway stations, multistoried buildings and other places where people densely move, are the targets of terrorism.

Types of Terrorisms: The Second Administrative Reforms Commission in India, in its report in 2008 classified Terrorism into 5 types based on different goals and objectives of Terrorist groups.
They are

• Ethno-Nationalist Terrorism
• Religious Terrorism
• Ideology-oriented Terrorism
• State-sponsored Terrorism
• Narco Terrorism.

On the basis of the methods used by terrorists the other type also emerged such as

• Environmental Terrorism (bio Terrorism)
• Cyber Terrorism
• Suicide Terrorism and so on.

i) Ethno – Nationalist Terrorism: Terrorist groups resort to violence demanding secession from Indian Union or the
creation of a new state in the Indian Federation. Demands for Khalistan, Jammu, and Kashmir, and Greater Nagaland are some of the examples. The insurgent tribal groups in North East India also indulge in this sort of terror.

ii) Religious Terrorism: This terrorism is perpetuated in the name of religious fundamentalism. The terrorist attacks n
Mumbai on 26 November 2008 and other attacks in different parts of the country by ISI of Pakistan are acts of Religious
Terrorism. This is popularly known as Jehadi Terrorism.

iii) Ideology-oriented Terrorism (Left wing extremism): This form of Terrorišm is also known as Left wing extremism
which condemns the economically exploitative and socially suppressive nature of the society. It aims at revolutionary change through violence and terror. The ideology of Karl Marx, Mao Zedong, Lenin and others are considered as the basis for this type of extremism.

iv) State-sponsored Terrorism (cross-border Terrorism): This type of Terrorism is a type of warfare by proxy emanating
from neighbouring countries. The terrorist groups are allowed to make frontal attacks on nations across the border to create insecurity in neighbouring countries. India has been facing this problem from Pakistan since independence. Terrorist groups in India are supported by Pakisthan ISI and other agencies.

v) Narco Terrorism and Sandalwood Terrorism: This form of Terrorism focuses on indulging in prohibited trade of narcotics and sandalwood. The attempts to make illegal traffic zones in North, West India and Jammu & Kashmir and ensuring Terrorism by illegal traders on officials is an example. Similarly, the sandalwood smugglers in reserve forest areas of Tamilnadu, Andhra Pradesh and Karnataka resort to Terrorism against forest officials and police.

Based on means employed by terrorists, terrorism can be further classified as:
a) Environmental Terrorism (Bio-terrorism): Environmental terrorism is a premeditated damage caused to the nature and natural resources. Using weapons of mass destruction, chemical weapons, and biological weapons to create insecurity and massacre in the society Sometimes, the deliberate use of viruses, bacteria, or other germs (agents) to kill people, animals, and plants and destroy natural resources is called bioterrorism. There are instances of Terrorists using these techniques unsuccessfully.

b) Cyber Terrorism: The criminal activities perpetuated by the use of computers and telecommunications capabilities resulting in violence, destruction, and disruption of services to create fear and confusion among people. Spreading misinformation and lies, harassing women, posting sensitive comments on individuals, and incidents with Facebook, Twitter e-mail and so on (social media) come under their purview.

c) Suicide Terrorism: Terrorist groups resort to this type of Terrorism by employing suicide bombers to create large-scale
massacre in the society. The first suicide attack by the Fedayeen was on July 13, 1991 on Border Security Post. The attacks on Jammu and Kashmir Assembly complex in October 2001, Indian Parliament in Dec 2001 and storming of Akshardham Temple in Gujarat in 2002 are some of the examples. In fact, the former Prime Minister of India, Rajiv Gandhi along with 18 others was assassinated in May 1991 by a suicide bomber employed by LTTE.

Though the aims and objectives, means and methods differ, all the Terrorist groups have a unanimous intention of creating fear, violence, insecurity, and confusion among Indians.

Terrorism and Insurgency: There is a very little thin layer of difference between Terrorism and Insurgency. While Insurgency is confined within the National boundary and directed against ones own Government, Terrorism an transcend the National boundary and ‘may be directed against one’s own country as well as Other countries.

Question 16.
What is E-Governonce? Explain maturity.
Answer:
E-Governance means Electronic Governance. It can also be called as Paperless Governance. Under this, the government
functions on the basis of utilization of Information Technology.

Definition: According to the former President of India, Late Dr. A.P.J. Abdul Kalam, E-Governance in the Indian context means, “A transparent Smart E-Governance with sëamless access, the secure and authentic flow of information crossing the inter-departmental barrier and providing a fair and unbiased service to the citizen”.

Merits of E.Governance:

1. Informing consulting the citizen
2. Reforming the process of Governance
3. Access to information
4. To improve quality services for citizens
5. Simple rules
6. Efficiency
7. Accountability
8. Transparency
9. Quality service for more citizens.

Demerits of F-Governance:

1. High cost of implementation and maintenance
2. Lack of integrated services
3. Poor infrastructure
4. A weak legal framework and poor laws
5. Need to reform legal, administrative, police, and judiciary
6. Difficulty in understanding the citizen’s needs and linguistic barriers
7. Poor Public Financial Management System
8. Denial of role and participation by the civil society in public decision-making.

Question 17.
Explain any two Features of Indian Foreign policy.
Answer:
Opposes Colonialism and Imperialism: India’s foreign policy mainly opposes colonialism and imperialism. India expressed her solidarity with the people living in the colonies of Asia, Africa, and Latin America. It strongly condemned the policy of suppression of the people in colonies. It rendered all types of assistance-political, diplomatic, and economic for achieving independence of these colonies. It also opposed the imperialist, strategy adopted by the superpowers.

Opposes Racial Discrimination: India since a long time has opposed all kinds of discrimination based on race, culture, etc. It has aptly highlighted the problem of racial discrimination at international level. It has severely criticized the policy of racial segregation of the Governments of South Africa and Rhodesia (now Zimbabwe).

Section – C
15 x 2 = 30

Note:

• Answer any fifteen of the following questions in 5 lines each.
• Each question carries 2 marks.

Question 18.
Moderates.
Answer:
The moderate stage is also described as reforms era Eminent National leaders like Gopala Krishna Gokhale, Dadabhai Nauroji played an important role in this stage. They expressed complete faith in liberalist policies of the Britishers. The Moderates appealed the British Government to introduce certain reforms. i.e.., Extension of powers of the Indian Legislative Councils, separating judiciary from executive, and more representation to Indians in Legislative Councils.

Question 19.
Any two differences between Fundamental Rights and Directive Principles.
Answer:

Fundamental Rights	Directive Principles
1) The concept was borrowed from the American Constitution.	1) The concept was borrowed from Irish Constitution.
2) These aim at establishing a political democracy in the country.	2) These aim at establishing a social and economical democracy in the society.
3) These are justicable and then enforced by the consits.	3) These are non-justicable and cannot be enforced by the courts.
4) These are personal and individualistic in nature.	4) These are societarian and socialistic in nature.

Question 20.
Any four Fundamental Duties.
Answer:

1. To Abide by the Constitution, Respect its ideals and Institutions, the National Flag and the National Anthem.
2. To cherish and follow the noble ideals which inspired our national movement.
3. To uphold and protect the sovereignty, unity and integrity of India.
4. To defend the country and render National Service when called upon to do so.

Question 21.
Mention any four powers of Lok Sabha Speaker.
Answer:

• The Speaker presides over the meetings of the Lok Sabha.
• He exercises his vote in case of a tie over a bill.
• He presides over the joint session of the Parliament.
• He has a privilege of determining whether a bill is Money Bill or Not.

Question 22.
National Emergency.
Answer:
If the President is satisfied that a grave emergency exists in the country or any part of its territory and threatened by war or external aggression or armed rebellion, he may impose National Emergency as per Article 352 of the constitution on the written advice of the Union Council of Ministers. This type of emergency was imposed in 1962, 1965, 1971 and 1975.

Question 23.
Discretionary Powers of the Governor.
Answer:
The Governor exercises these powers without the aid and advice of the State Council of Ministers headed by the Chief
Minister. The discretion any powers are listed as follows:

• Selection of the Chief Minister.
• Dismissal of the Ministry.
• Dissolution of the Legislative Assembly.
• Advising the President to impose President’s Rule in the State.
• Seeking instructions from the President before promulgating ordinances on some matters.

Question 24.
State Executive.
Answer:
Article 153 to 167 of Indian Constitution deal with the matters relating to the State Executive. The State Executive consists of the Governor and the Council of Ministers headed by a Chief Minister. Besides, there are some administrative personnel who assist the ministers in the functioning of state government.

The Governor is the constitutional head of the State Government where as the council of ministers is the real executive. The Council of Ministers is collectively responsible to the State Legislature.

Question 25.
Grama Sabha.
Answer:
There will be a Grama Sabha in every Panchayat. It comprises all the adult citizens who have been entitled to vote. It meets at
least twice a year usually after Rabi and Kharif crops are harvested. It discusses and approves the administrative and audit reports. It identifies the beneficiaries of development schemes. It takes steps for mobilizing voluntary labour for community welfare programmes.

Question 26.
Municipal Corporation.
Answer:
Municipal Corporation is an important category of urban local government. It is the highest local government institution working in each large urban area. It is constituted by a special Act of the State Government. The State Government can declare the transformation of a Municipality into a Municipal Corporation when the population is at least three lakhs and annual income is four crore rupees.

Composition:
The Number of member of each Municipal Corporation is determined on the basis of the population of the city concerned by the law passed state legislature. Every Municipal Corporation consists of four organs, namely

• Corporation Council,
• Mayor,
• Commissioner and
• Standing Committees.

Question 27.
Who are Minorities?
Answer:
The government of India Notified Six Religious Communities as minorities. They are Muslims, Christians, Sikhs, Buddhists, Parsis and Jains.

Question 28.
Rajender Singh Sachar Committee.
Answer:
The U.P.A government led by Prime Minister Dr.Manmohan Singh appointed a Seveñ Member Committee headed by Justice Rajender Singh Sachar in 2005. The main aim of the Committee was to plug the information gap on the social, economic and educational status of Muslims. The Committee submitted its report in 2006.

Question 29.
Who were the Razakars in Telangana?
Answer:
The Ittehad-ul-muslimeen developed a cadre of volunteers who were called Razakars who began to rouse the feelings of Muslims against Hindus. The growing militancy and power of the Majlis Ittehad were. evident in the activities of the Razakars, a parliamentary voluntary force organized by Kasim Razvi, the leader of the Ittehad. As the peasant resurrection spread in Rural Telangana, The Nizam government sent batches of Razakars. The Razakars resorted to large-scale terrorism and even took violent methods such as murder, arson and rapes.

Question 30.
Write about Chakali Ailamma’s Incident in Telangana.
Answer:
Vishnu Ramachandra Reddy, a Deshmukh of Jangaon in Warangal district tried to forcibly take possession of land belonging to Chakali Mamma. She was physically, tortured along with her husband and children. However, with the support of the sangham, she fought relentlessly and acquired her land.

Question 31.
Jai Andhra Movement in 1971.
Answer:
In 1972-73 when Mr PV. Narasimha Rao was the Chief Minister, Andhra Pradesh witnessed another agitation. It emerged
from the Andhra region. The aim of Jai Andhra agitation was that the Mulki rules and Telangana regional committee be scrapped.

An unconditional Andhra Pradesh or a Separate Andhra State was clearly stated in all their pronouncements. On December 5th 1972 students observed an Andhra Bandh and from December 7, 1972, the Andhra Non-Gazetted officers resorted to an indefinite strike.

Large-scale destruction of public property and arson was reported from Andhra districts to bring political normalcy, the Chief Minister inducted 8 Ministers into his cabinet on January 7th, 1973, but soon president rule was imposed in the state. Gradually the movement lost its vigour on March 5th 1973, NGO’s called off their strike.

Question 32.
Hyderabad as common capital.
Answer:
According to the AR Reorganization Ac, 2014, Hyderabad remains as the common capital Ior the states of Telangana and Andhra Pradesh for a period not exceeding 10 years.

Question 33.
Kulasanghala JAC.
Answer:
The emergence of Kula Sanghas (Caste associations) and forming in the Joint Action Committee (JAC) in a novel phenomenon in the Telangana Movement. All the subaltern caste groups and occupational groups such as dalit bahujans, other backward classes (OBCs) minorities and so on come together as a Joint Action Committee to actively participate in the movement.

Question 34.
Powers of corruption.
Answer:
The World Bank defines corruption as using “Public office for private profit”. There are different forms of corruption which include bribery; extortion, embezzlement, favouritism, nepotism, communalizes, undue influence etc. The Prevention of Corruption Act 1988 declares the act of bribery, misappropriation, obtaining pecuniary advantages, abasing official position, possessing assets disproportionate to known sources of income etc, are corruption practices and punishable under law. The most recent phenomenon in the forms of corruption in India is “quid pro quo corruption”.

This means political leaders and high-ranking officials take decisions in favour of corporate houses and high-profile business people who inturn make inflated investments into the industrial units, business undertaking and NGO’s owned and managed by the family members of concerned leaders and officials. In other words, it is an exchange of benefits by both the leaders officials combine and corporations. The Central Bureau of Investigation (CBI) is investigating many cases of quid pro quo corruption scandals.

Question 35.
What is Accountability?
Answer:
Accountability means the officials (public servants or civil servants) are accountability for their decision and actions to the public. Henceforth, they are subjected to public scrutiny. In a wider sense, it includes the bodies/civil society organisation! stakeholders/ organisations as well. Rule of law and transparency can ensure accountability.

Question 36.
Characteristics of Terrorism.
Answer:
Many studies on Terrorism pointed out ce1ta)L similarities or patterns in the acts of terrorism. They are:

1. Terrorism in an organised, planned, and deliberate act If violence carried out by a handful of people.
2. Terrorism is directed against innocent civilians or a particular community, police officials, armed personnel or government employees of state or central.
3. Terrorism is a motivated violence to challenge the social and political order of the society.
4. Terrorism engages itself in an unofficial war with the Government and political system.
5. Terrorism is a weapon of blackmail and coercion. It aims to highlight its demands with violence.
6. Terrorism is always unlawful, inhuman, and anti-democratic.

Question 37.
List the main organs of UNO.
Answer:
The United Nations Organization functions through six principal organs. They are:

1. General Assembly
2. Security Council
3. Economic and Social Council
4. Trusteeship Council
5. International Court of Justice and
6. Secretariate

Access to a variety of TS Inter 2nd Year Telugu Model Papers Set 4 allows students to familiarize themselves with different question patterns.

TS Inter 2nd Year Telugu Model Paper Set 4 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks : 100

సూచనలు :

1. ప్రశ్నపత్రం ప్రకారం వరుసక్రమంలో సమాధానాలు రాయాలి.
2. ఒక్క మార్కు ప్రశ్నల జవాబులను కేటాయించిన ప్రశ్న క్రింద వరుస క్రమంలో రాయాలి.

I. కింది పద్యాలలో ఒక పద్యానికి ప్రతిపదార్థ తాత్పర్యాలను రాయండి. (1 × 8 = 8)

1. అని యీ సభ్యులకుం జెప్పుమనిరి; నీవును సభాసదులైన రాజులు నేమనియెద రనుం; డేను ధర్మంబును నీయుఁ జుట్టఱికంబును మున్నిడుకొని మనోవాక్ప ప్రకారంబు లేక రూపంబైన సత్యంబకాఁజెప్పితి, నిత్తెఱంగు మీకు మేలు క్రోధమాన మత్సరంబులు విడిచి యిట్లు సేయుండు
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం :

అని = చెప్పి
ఈ సభ్యులకున్ = సభలోని పెద్దలకు
చెప్పుము + అనిరి = చెప్పవలసినదిగా పాండవులు నన్ను కోరారు
నీవును = నీవు
సభాసదులు + ఐనరాజులు = సభలో ఉన్న దొరలు
ఏమి+అనియెదరు+అనుండు = ఏమిచెపుతారో చెప్పండి
ఏను = నేను
ధర్మంబును = న్యాయమును
నీతియును = రాజనీతిని
చుట్టరికంబును = బాంధవ్యమును
మున్ను + ఇడుకొని = ముందుంచుకొని
మనఃవాక్ + ప్రకారంబులు = మనసు యొక్క వాక్కు యొక్క వైఖరులు
ఏకరూపంబున = ఒకే విధముగ ఉండునట్లు
సత్యంబకాన్ = సత్యమునే
చెప్పితిన్ = చెప్పాను
ఈ తెఱంగుల = ఈ పద్ధతి
మీకున్ = మీకు
మేలు = మంచిని కలిగిస్తుంది.
క్రోధమానమత్సరంబులు = కోపం, గర్వం, ద్వేషం
విడిచి = వదిలి
ఇట్లు + చేయుండు = నేను చెప్పిన రీతిని ఆచరించండి

తాత్పర్యం : పాండవులు సభలోని పెద్దలకు నన్ను చెప్పుమని కోరిన మాటలు చెప్పాను. మహారాజా ! నీవూ, సభలోని రాజులూ ఇందుకు బదులేమి చెపుతారో చెప్పండి. నేను నీతి, ధర్మాలనూ, బాంధవ్యాన్ని ముందుంచుకొని మనో వాక్కులు ఏకరూపంగా (త్రికణ శుద్ధిగా) ఉన్న సత్యమునే చెప్పాను. నేను చెప్పిన పద్ధతి మీకు మేలు గలిగిస్తుంది. కోపం, గర్వం, ద్వేషం వదలి నేను చెప్పినట్లు చేయండి.

2. తే.గీ॥ ఆర్ష జీవిత పద్ధతులంతరింప
నవనవోన్మేష పాశ్చాత్య నాగరకత
పెల్లుగ గమించి తుది కొక పొల్లునైతి
భారతాంబ సహింపని బరువుగానొ.
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం:

ఆర్ష = ఋషుల ద్వారా తెలుపబడిన
జీవిత పద్ధతులు = జీవన విలువలు
అంతరింప = నశించగా
నవనవ + ఉన్మేష = కొత్తగా వికసించిన
పాశ్చాత్య = పశ్చిమ దేశాల
నాగరకత = నాగరికతను
పెల్లుగన్ = ఎక్కువగా
గమించి = వెంట నడిచి, ఆచరించి
తుదికి + ఒక = చివరికి ఒక
పొల్లును + ఐతి = పొల్లు గింజగా పనికి రాకుండా పోతిని
భారత + అంబ = భారతమాతకు
సహింపని = భరించలేని
బరువుగానో = బరువుగా మారాను కదా

తాత్పర్యం : ఋషుల ద్వారా (వేదాల ద్వారా) తెలుపబడిన జీవన విలువలను పాటించక కొత్తగా వచ్చిన పాశ్చాత్య నాగరికతను ఆచరించి చివరికి ఒక పొల్లు గింజలాగా ఎందుకు పనికి రాకుండా పోయాను. భారతమాత భరించలేని భారంగా మారాను కదా !

II. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘గంగా ప్రవాహం’ ఎలా కొనసాగిందో తెలుపండి..
జవాబు:
భగీరథుడు ఘోరమైన తపస్సు చేసి బ్రహ్మను, శివున్ని ప్రసన్నం చేసుకున్నాడు. గంగను తన తలపై భరిస్తానని శివుడు ఇచ్చిన మాట గంగకు కోపం తెప్పించింది. తన ప్రవాహ వేగంతో శివున్ని పాతాళానికి తొక్కి వేస్తానని గంగ భావించింది. గంగ గర్వాన్ని తొలగించాలని శివుడు అనుకున్నాడు. ఆ సమయంలో దేవలోకంలో ప్రవహించే గంగానది సహింపరాని వేగంతో, గెలవాలనే కోరికతో, పెద్ద శబ్దంచేస్తూ, మూడులోకాలకు భయాన్ని కలిగించే విధంగా మ్రోగుతూ హిమాలయ పర్వతంలాగా ప్రకాశిస్తున్న శివుని తలపై పడింది.

ఈ విధంగా శివుని తలపై పడి శివుని జడలనే అడవిలో ఎన్నో సంవత్సరాలు మబ్బులలో కదులుతున్న ‘మెరుపులాగా తిరుగుతూ ఉంది. దేవతలందరూ శంకరుని వద్దకు వచ్చి, నమస్కరించి, కీర్తించి మూడు లోకాలకు పాలకుడా! నీ గొప్ప మహిమ తెలియక దేవనది అయిన గంగ ప్రదర్శించిన గర్వము నీ మాయచేత నశించింది. నిజభక్తుడైన భగీరథునిపై గల కరుణతో అయినా దేవనదిని విడుదల చేయవలెను. తమరు అనుగ్రహిస్తే ఈ గంగా జలముతో సగరపుత్రుల ప్రేతాత్మలు శాంతిని పొందుతాయి.

మానవ లోకానికి, పాతాళ లోకానికి గొప్ప మేలు కలుగుతుంది అని దేవతలు వేడుకొనగా పరమశివుడు గంగానదిని సముద్రంలోకి వదిలాడు; శివుని జడలనుండి విడువబడిన గంగానది భాసురహ్లాడినీ, పావనీ, నందినీ, సీతా, సుచక్షు, సింధు, అనే ఆరుపాయలు తూర్పు, పడమరలకు వెళ్ళాయి. ఏడవదైన ఒక ప్రవాహం ఎంతో అందంగా ఆ భగీరథుని వద్దకు బయలుదేరింది. అలా గంగానది తనవెంట రావడం గమనించిన భగీరథుడు గొప్ప రథంపై ఎక్కి పాతాళానికి కదిలాడు.

అనేక ప్రదేశాలలో నివసించే ప్రజలు ఆనందం ఉట్టిపడగా దేవనదీ జలాలలో సంతోషంగా స్నానాలు చేశారు. వారంతా భయాన్ని కలిగించే ప్రేత స్వభావాన్ని వదిలి శాశ్వతమైన వైభవాన్ని కలిగించే స్వర్గానికి చేరుకున్నారు. శివుని శరీరాన్ని తాకినందున మరింత పవిత్రంగా మారిన దేవనది జలములు అనుకుంటూ ఇంద్రుడు మొదలైన దేవతలు, యక్షులు, గంధర్వులు, మునుల సమూహాలు వారి కోరికలు తీరేలాగా అనేక సార్లు ఆనదిలో స్నానం చేశారు.

జహ్నువు అనే మహారాజు యజ్ఞం చేస్తుండగా గంగానది అతని యాగశాలను ముంచి వేసింది. దానికి కోపించిన జహ్నువు సముద్రాన్ని మింగిన అగస్త్యుని లాగా ఆనదిని మింగినాడు. దేవతలందరూ ఆశ్చర్యచకితులై రాజర్షులలో శ్రేష్ఠుడైన జహ్నువుతో ఓ మహానుభావా నీ తపస్సు అద్భుతము.

నీ మహిమతో సముద్రాన్ని తాగిన అగస్త్యున్ని మరిపింప చేశావు. గంగాదేవి పొగరు (గర్వం) అణిగింది. ఇకపై ఈ భూమిపై గంగ నీకూతురుగా గుర్తించబడుతుంది. కావున నీవు గంగను విడువవలెను అని అనగానే జహ్నుమహర్షి దేవతలందరూ ఆశ్చర్యపడగా తన చెవుల నుండి గంగను వదిలిపెట్టాడు. గంగ భగీరథుని రథం వెంబడి సముద్రం వైపు వెళ్ళింది.

ఎండిపోయిన సముద్రంలో, సాగరులు తవ్విన రంధ్రం ద్వారా, భగీరథుని వెంట పాతాళానికి వెళ్ళి, సగరపుత్రుల బూడిదకుప్పలు తడిసేవిధంగా ప్రవహించింది. దానితో సాగరులకు పాపములు పోయి దివ్యరూపాలు వచ్చాయి. వారు దేవతలలాగా విమానాలలో పట్టరాని ఆనందంతో భగీరథుడు చూస్తుండగా గొప్పదైన స్వర్గాన్ని అధిరోహించారు. అప్పటి నుండి గంగానది జహ్ను మహర్షి కూతురు కాబట్టి జాహ్నవి అని; భగీరథుని కూతురు కాబట్టి భాగీరథి అనే పేర్లతో ఈ భూమిపై ప్రవహిస్తుంది.

ప్రశ్న 2.
కోకిలకు సమాజానికి ఉన్న సంబంధాన్ని వివరించండి.
జవాబు:
కోకిల భగవద్గీతలా ఆనందాన్ని, జాతీయగీతమైన జనగణమన లాగ ఉత్సాహాన్ని సమాజానికి కలిగిస్తుంది. పట్టపగలు, మండుటెండలో కోకిల పాడుతున్న పాటతో కవి గుండెను కరిగించింది. ఎంతో హడావిడిగా ఉండే ఈ కోరీ సెంటర్ లో ఎవరో కోటిమందిలో ఒకడు తప్ప పాట వినే అంత ఖాళీ సమయం ఎవరికి ఉంది ?. ఆర్థిక సంపాదనపైన ఉన్న శ్రద్ధ మనసులకు ఆనందాన్ని కలిగించే కళలను ఆస్వాదించడంపై లేదని భావం, ఈ నగర జనాల్లో ఎవరి తొందర వారికి ఉంది. ఎవరి పనులు వారికి ఉన్నాయి.

ఇష్టం ఉన్నా లేకున్నా వేగంగా వెళ్ళాల్సిన స్థితిలో ఉన్నారు. అందరూ ఒకరిని తొక్కి పైకి రావాలని ఆశిస్తున్నవారే. అందరూ తమ అభివృద్ధికి ఆటంకంగా ఉన్న వారిని అడ్డు తొలగించుకోవాలని చూస్తున్నవారే. కోకిల ఎవరో వన్స్ మోర్ అని అన్నట్లు పాడిన పాటనే మళ్ళీ మళ్ళీ పాడుతున్నావు. ఆహా ఓహో అనే పొగడ్తల మాటలే తప్ప డబ్బు ఎవరూ ఇవ్వరే అని చెప్తున్నాడు కవి. కళాకారులకు చప్పట్లు తప్ప నగదు బహుమతులు, ప్రోత్సాహాలు ఉండడం లేదని భావం.

కోకిల నువ్వు కుహు కుహు అని పాడినప్పుడల్లా ఒక మినీ కవిత వెలువడ్డట్లు అనిపిస్తుంది. కోకిల శబ్దంలో ఒక కొత్త అర్థం స్ఫురిస్తుందని భావం. కోకిల గొంతు ఒక మధురమైన కవితల క్యాసెట్ లాగ అనిపిస్తుందని కవి చెప్పాడు. కొత్తగా వృత్తిలోకి వచ్చిన బిచ్చగాడు సమయ సందర్భాలు తెలియకుండా అడుక్కున్నట్లు ఇందుకోసం ఈ సమయంలో సంవత్సరకాలం పాటు పాటించిన మౌనవ్రతానికి ఈ రోజు ముగింపు పలుకుతున్నట్లు కోకిలను అడిగాడు. నిజమే నోరు మూసుకొని కూర్చొంటే ఎవరూ గుర్తించరు.

కవులు మాత్రమె కోకిల గానంలోని మాధుర్యాన్ని తమ కవితల్లో నింపుకోవాలని చూస్తారు. చిలకల్లా, హంసల్లా, నెమలిలాగా అందంగా ఉంటే ఏ దేవుడైన వాహనంగా ఉపయోగించుకుంటాడు కాని నల్లగా ఉన్న నిన్ను సమాజం గుర్తించదు అని కవి అన్నాడు.

కోకిలకు ఎవరో వచ్చి సన్మానాలు చేయాలనే కోరిక లేదనే విషయం నాకు తెలుసు. కోకిలకు సూర్యుడు చూపిన మార్గం మాత్రమె తెలుసు కాని పైరవీలు చేసి సన్మానాలు పొందే దారీ తెలియదు అని కవి అన్నాడు. కోకిల చేదుగా ఉండే మామిడి లేత చిగుళ్లను తిన్నందుకే నువ్వు ఇంతమందికి ఆనందాన్ని కలిగించే విధంగా మధురంగా పాడుతున్నది.

మానవులు మాత్రం తియ్యని మామిడి పళ్ళను తిని కూడా మనసులకు బాధకలిగించే మాటలనే మాట్లాడుతున్నారు. తినే తిండిలో కాకుండా నేర్చుకునే సంస్కారంలోనే మానవుల మాట తీరు ఉంటుందని కవి చెప్పాడు. కోకిలకు ఇల్లు వాకిలి వంటి ఆస్తులు లేవు, బరువు బాధ్యతలు అసలే లేవు. మనుషుల లాగ బస్సులకోసం ఎదురు చూడాల్సిన అవసరం లేదు. ఆకులు అలములు ఇలా ఏది దొరికితే అదే తినుకుంటూ సంతృప్తిగా జీవిస్తుంది.

కోకిల చార్మినార్ పైనా, నౌబత్ పహాడ్ పైన గల బిర్లామందిర్ పైనా స్వేచ్ఛగా వాలగలదు. మత విద్వేషాల రక్తాలు పారే ప్రదేశంలో కూడా రాగాలతో అనురాగాలను పంచుతావు. కుల మతాల భేదం పాటించని సామాజిక సమానతను ఎవరూ అర్థం చేసుకోరు.

అందరూ సమానము అని చెప్పే కోకిల మంచి మాటలు ఎవరికీ నచ్చవు. దాని కారణంగా కోకిలను పెంచి పోషించిన వారి ద్వారానే దూరం కొట్టబడ్డ పేదరాలివి అని కవి అంటున్నాడు. పెద్దకోకిలకు నీ మీద ఎంత ద్వేషం ఉందో కోకిలతో పోటీ పెట్టుకున్నట్లు నువ్వు ఎలా కూస్తే అది కూడా అలాగే కూస్తుంది. తెలివితేటలకు కులభేదాలు లేనట్టే ఈర్ష్యాద్వేషాలకు వయస్సు భేదం లేదు అని కవి చెప్పాడు. ఒక స్థాయిలో ఉన్న కళాకారులు వెనుక వస్తున్న కొత్త తరం కళాకారులను ఎదగనివ్వడం లేదని కవి భావన.

నీ కళకు గుర్తింపు లేని ఈ పట్నంలో ఎందుకు ఉండటం ? నాతో మా పల్లెకు పోదాం రా. అక్కడ ప్రతీచెట్టు నీకు కట్టని వేదికలాగా, పైరగాలి పెట్టని మైకులాగా అబద్ధాలు, మోసాలు తెలియని పల్లెజనం నీ కళను ఆస్వాదించే శ్రోతలుగా ఉంటారని కవి చెప్పాడు. అంటే పట్నాలలో భారీ వేదికలు, మైకులు, హంగులు, ఆర్భాటాలు అన్నీ ఉన్నా ఆ కళను ఆస్వాదించే శ్రోతలు లేరని, ఆ లోటు పల్లెటూరిలో తీరుతుందని భావం.

ఆ పల్లెటూరికి వెళ్లి ప్రతీకొమ్మను తన గానమాధుర్యంతో పరవశించే విధంగా, ప్రతీ చెట్టు తన కమ్మని గానంతో నిండిపోవాలని, ప్రతీ హృదయం, ప్రతీ ఇల్లు తన మధురమైన పాటలతో నిండాలని కవి సూచించాడు. అంటే కళకు గుర్తింపు ఉన్న దగ్గరే కళాకారుడు ఉండాలని కవి సూచన. ఇలా కోకిలకు సమాజానికి సంబంధం ఉందని కనపర్తి రామచంద్రాచార్యులు వివరించాడు.

III. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
ముసలి గద్ద, మార్జాల వృత్తాంతాన్ని రాయండి.
జవాబు:
భాగీరథీ నదీ తీరంలో పెద్ద జువ్విచెట్టు ఉంది. దాని తొర్రలో జరద్గవము అనే గుడ్డి ముసలిగద్ద నివసించేది. ఆ చెట్టు మీఁద ఉండే పక్షులు తాము తెచ్చుకున్న ఆహారం నుండి కొంత కొంత ఇచ్చిన ఆహారంతో జీవించేది. ఒకనాఁడు దీర్ఘకర్ణం అనే పిల్లి పక్షిపిల్లలను తినడానికి ఆ చెట్టు దగ్గరికి చప్పుడు చేయకుండా వచ్చింది. దానిని చూసి,పక్షిపిల్లలు భయపడి అరిచాయి.

ఆ అల్లరిని విని ఎవరో వచ్చారని గ్రహించిన గద్ద హెచ్చరించింది. అప్పుడు పిల్లి గద్దను చూసి భయపడి అయ్యో ! చాలా దగ్గరికి వచ్చాను ఇప్పుడు వెనుదిరిగి వెళ్ళలేను. ఎలా తప్పించుకోవాలని ఆలోచించి, అయ్యేదేదో అవుతుంది రోటిలో తలపెట్టి రోకటి పోటుకు ఎందుకు భయపడాలని అనుకున్నది. ఇప్పుడు మంచితనం నటించి దీనికి నమ్మకం కలిగిస్తానని నిశ్చయించుకుంది. గద్ద దగ్గరికి వెళ్లి అయ్యా! నమస్కారము అనగానే గద్ద నీవెవరని అడిగింది. నేను పిల్లిని, నన్ను దీర్ఘకర్ణమని పిలుస్తారు అన్నది.

అలా అనగానే గద్ద కోపంతో నువ్వు తొందరగా ఇక్కడ నుండి వెళ్ళు, లేదంటే నీ ప్రాణాలు తీస్తానని అన్నది. ముందు నామాట వినండి. ఆ తరువాత నేను చంపదగిన వాడనా, కాదా నిర్ణయించండి. లక్షణాలను పరిశీలించి వీడు గౌరవించదగినవాడు వీడు శిక్షించదగిన వాడు అని నిర్ణయించాలి కాని పుట్టిన జాతిని చూసి కాదు అని పిల్లి చెప్పింది.

ఇంతకు నీవు ఇక్కడికి ఎందుకు వచ్చావని గడ్డ అడగగా పిల్లి తనగురించి చెప్పింది. ఇక్కడ గంగలో ప్రతిరోజూ స్నానం చేస్తూ, మాంసాహారము మాని,

బ్రహ్మచారిగా ఉంటూ చాంద్రాయణ వ్రతము చేస్తున్నాను. మిమ్మల్ని ధర్మజ్ఞులని, మంచివారని యిక్కడి పక్షులు అప్పుడప్పుడు మెచ్చుకుంటుంటే విన్నాను. చాలా రోజుల నుండి మిమ్మల్ని చూడాలని అనుకుంటున్నాను. అది ఇన్ని రోజులకు ఫలించింది. మీరు విద్యలో, వయస్సులో పెద్దవారు. కాబట్టి మీ నుండి ధర్మసూక్ష్మాలు తెలుసుకోవాలని అనుకుంటున్నాను. ధర్మజ్ఞులయిన మీరే వచ్చినవాన్ని చంపాలని చూశారు.

గృహస్థులు ఇలా చేయవచ్చా ? శత్రువులకు కూడా ఆతిథ్యమియ్యాలని అంటారు. ఇంటికి వచ్చిన వారు నిరాశతో పోకూడదు. అది మహా పాపం కదా అని పిల్లి అనగానే, పిల్లులు మాంసాహారులు. ఇక్కడ నా పక్షిపిల్లలున్నాయి.

అందువల్ల నేను అలా అన్నానని గద్ద చెప్పగానే పిల్లి రెండు చెవులు మూసికొని కృష్ణ కృష్ణ! ఎంతపాపముచేసి ఈ పిల్లిజన్మ -ఎత్తానో ? అది చాలదని ఈపాపం కూడా చేయాలా ? ఎంత మాట వినవలసివచ్చింది. ధర్మశాస్త్రము విని, నిష్కాముఁడనై చాంద్రాయణ వ్రతము చేస్తున్న నేను ఈ పాపం. చేస్తానా? ధర్మశాస్త్రములు అన్ని అహింసా పరమో ధర్మః అని ఏక కంఠంతో బోధిస్తున్నాయి. ఏ హింస చేయకుండా అన్ని ప్రాణులను దయతో చూసేవారికి స్వర్గము సులభంగా అందుతుంది.

భూతదయ గలవాఁడు అన్ని ధర్మాలు చేసిన వాడితో సమానం. అది లేనివాఁడు ఎన్ని దానధర్మాలు చేసినా చేయనివాడితో సమానం. చివరకు తాను చేసిన ధర్మాలే తనకు సహాయం చేస్తాయి. కాని మిగిలినవేవి తోడురావు. తెలియక చెడిపోయిన కాలము పోని, తెలిసి ఇంకా ఎందుకు చెడిపోవాలి ? అడవిలో స్వచ్ఛందంగా మొలచిన ఏ ఆకులతోనో, దుంపలతోనో ఆకలి తీర్చుకోవచ్చు. కాని ఈపాడు పొట్టకోసం ఇంత పాపం ఎవరైనా చేస్తారా ? ఆహా ! యెంతమాట అన్నారు. అని అనగా గద్దవిని కోపం తెచ్చుకోకండి. కొత్తగా వచ్చిన వారిస్వభావం ఎలా తెలుస్తుంది ? అప్పుడు తెలియక అన్న మాటను తప్పుగా అనుకోకు.

పోయినమాట పోని, నీవు ఇకపై ఇష్టం వచ్చినట్లు రావచ్చు, పోవచ్చు, ఇక్కడ ఉండవచ్చు. నీకు ఎటువంటి ఆటంకం లేదని చెప్పింది. . తరువాత పిల్లి గద్దతో చాలా స్నేహంగా ఉంటూ, ఆ చెట్టు తొర్రలో నివసించేది. ఇలా కొన్ని రోజులు గడచిన తర్వాత పిల్లి ప్రతి రోజు అర్థరాత్రి చప్పుడు చేయకుండా చెట్టు ఎక్కి పక్షి పిల్లల గొంతు కొరికితెచ్చి తొర్రలో పెట్టుకొని తినేది.

అక్కడి పక్షులు తమపిల్లలు కనిపించకపోవడంతో చాలా బాధ పడి వెతకడం ప్రారంభించాయి. ‘అది తెలుసుకున్న పిల్లి అక్కడి నుండి వెళ్ళిపోయింది. ఆపక్షులు వెతుకుతూ ఆ ముసలి గద్ద ఉండే తొర్రలో తమ పిల్లల ఎముకలు, ఈకలు ఉండటం చూసి ఈ గద్దయే తమ పిల్లలను తిన్నదని భావించి దానిని గోళ్లతో రక్కి, ముక్కులతో పొడిచి చంపాయి.

ప్రశ్న 2.
జానపద గేయాలు సేకరించడంలో బిరుదురాజు అనుభవాలు ఎలాంటివి ?
జవాబు:
జానపద గేయాలు సేకరించినప్పటి అనుభవాలు : బిరుదురాజు రామరాజు సాహిత్యలోకానికి క్రొత్త విషయాలు చెప్పాలనే నిశ్చయంతో పరిశోధన రంగంలో అడుగు పెట్టారు. జానపద విజ్ఞానంలో విశ్వవిద్యాలయ స్థాయి పరిశోధనలో తెలుగులోనే కాదు దక్షిణ భారతదేశ భాషలన్నిటిలో తెలుగు జానపదగేయ సాహిత్యము అనే వీరి పరిశోధనా గ్రంథమే మొదటి సిద్ధాంత గ్రంథమైనది.

ఆ రంగంలో అనేక జానపదగేయ సంకలనాలు ప్రకటించారు. తెలుగులోను ఇంగ్లీషులోను జాతీయ అంతర్జాతీయ సదస్సుల్లో పదుల సంఖ్యలో పరిశోధనాత్మక పత్రాలు సమర్పించారు. ఇంగ్లీషులో ఫోక్ టేల్స్ ఆఫ్ ఏ.పి., ఫోక్లోర్ ఆఫ్ ఏ.పి., సౌత్ ఇండియన్ ఫోక్సాంగ్స్, గ్లింప్సెన్ ఇన్ టూ తెలుగు ఫోక్లోర్ గ్రంథాలు ప్రకటించారు.

జానపద గేయాలు సేకరించిన రామరాజు అనుభవాలు కూడా ఆసక్తిదాయంగా ఉన్నాయి. తెలంగాణ అంతటా తిరిగి 1953-1955 సంవత్సరాల మధ్య జానపద గేయాలు తాళపత్ర గ్రంథాలు, శిలాశాసనాలు సేకరించారు. ఆ రోజుల్లో పల్లెటూళ్ళకు బస్సులు లేవు, జిల్లా, తాలూకా కేంద్రాల నుండి కొన్ని చోట్లకు నడచి కొన్ని చోట్లకు సైకిల్ పైన, కొన్నిచోట్లకు ఎడ్లబండి పైన పోయి గేయాలు సేకరించారు.

స్త్రీలకు రవిక ముక్కలు, పురుషులకు బీడీలు, చుట్టలు, కల్లుకు పైసలు ఇచ్చి గేయాలు పాడించి రాసుకున్నారు. ఆ నల్గొండ జిల్లా నకిరేకల్లు గ్రామంలో కోలాటం పాటలు పాడేవారున్నారని విని అక్కడకు పోతే అక్కడి యువకులు సహకరించలేదు. రామరాజుకు తెలిసిన పోలీస్ ఆఫీసర్ చేత బలవంతాన పట్టి తెప్పించి రాత్రి 11 గంటల నుండి ఒంటిగంట దాకా కోలాటాలు వేయించారు. ఇద్దరు యువకులు ఎదురు తిరిగితే పోలీసు సి.ఐ. వాళ్ళను కొట్టాడు కూడా. ఆ తెల్లవారి వారి ఇంటికి వెళ్ళి క్షమార్పణ చెప్పి డబ్బులిచ్చాడు.

అట్లా బలవంతాన పాడించటం తప్పే అని తెలిసి కూడా చేసినందుకు బాధపడ్డాడు. గాయక భిక్షుకులు డబ్బులు, పాతబట్టలిస్తే సంతోషంగా గేయగాథలు పాడేవాళ్ళు. కాని ఫోటోలు తీయనిచ్చేవారు కాదు. ఫోటోలు తీస్తే వాళ్ళ కంఠమాధుర్యం పోతుందని వారి భావన.

వారికి నచ్చచెప్పి డబ్బులిచ్చి గాయక భిక్షుకుల ఫొటోలు తీసుకున్నారు. తాళపత్రాలకోసం ఒక వేసవిలో కరీంనగరం జిల్లా ఎల్లారెడ్డి పేటకు నడచిపోయి ఎండ తీవ్రతకు తట్టుకోలేక సొమ్మసిల్లి ఊరి బయట కొట్టం వద్ద, మూర్చపోయారు. కొట్టం యజమాని బలిజాయన మంచినీళ్ళు, పాలు ఇచ్చాడు.

రెండు రూపాయలిస్తే బండి కట్టాడు. ఆ బండిలో నారాయణపురం పోయి మురళీధరశర్మ అనే ఆయన దగ్గర బస్తా (సంచి) నిండా తాళపత్ర గ్రంథాలు తీసుకున్నాడు. తిరుగు ప్రయాణంలో వీరమ్మ-శివరాజం అనే ఆ బలిజ దంపతులే నీళ్ళచారు అన్నం పెట్టి బస్సెక్కించారు.

IV. కింది వాటిలో రెండు ప్రశ్నలకు 15 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (2 × 4 = 8)

ప్రశ్న 1.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య విదేశయాత్ర కోసం విద్యాశాఖ అనుమతి గురించి రాయండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య విదేశాలకు వెళ్ళాలనుకున్న రోజుల్లో సగం జీతంతో ఇంగ్లాండ్ వెళ్లి చదువుకుంటే వచ్చాక పది సంవత్సరాలు ఉద్యోగం చేస్తానని, అలా చేయకుంటే తీసుకున్న జీతం వాపసు ఇస్తానని బాండ్ రాసి ఇవ్వాలి. అలా ఇవ్వకుంటే మేము ఇస్తామని వంద కంటే ఎక్కువ జీతం ఉన్న ఇద్దరు ఉపాధ్యాయులు జమానత్ (పూచీ కత్తు) ఇవ్వాలని నిబంధనలు ఉండేవి. అప్పుడు వందపైన జీతం ఉన్న వారు నలుగురు మాత్రమె ఉండేవారు. అందులో ఒకరు జామీను సులభంగానే ఇచ్చారు.

ఇంకో జామీను కోసం చాల ప్రయత్నం చేయాల్సి వచ్చింది. ఐదు రూపాయల బియ్యం ఇప్పించి ఇంకో జామీను తీసుకున్నాడు. రెండు జామీనులు, సెలవు పత్రం, ఎకరారు నామాలతో ప్రధానోపాధ్యాయునికి దరఖాస్తు చేశాడు. ఆయన డివిజనల్ ఇన్స్పెక్టర్ ఆఫ్ స్కూల్కు పంపాడు. వారికి ఒక ప్రైవేటు లేఖ రాసి పని త్వరగా అయ్యేలా చూడాలని అభ్యర్థించాడు. వారు అలానే త్వరగా దానిని డి పి ఐ కి పంపారు కాని వారు ఆరు నెలల ముందు అనుమతి కోరలేదు కాబట్టి సెలవు దొరకదని చెప్పారు.

అక్కడి వారిని ఎంత బతిమిలాడినా పని కాలేదు చివరికి సీనియర్ డిప్యుటీ ఇన్స్పెక్టర్ ఆఫ్ డి.పి.ఐ. హక్కాని ని కలిశారు. ఆయన రామకృష్ణయ్యను చూడగానే మీ హిందువులు నీకు సహకరించడం లేదా అని అడిగారు. ముస్లిం కమ్మంటే కాకపోతివి ఇప్పుడు ఇబ్బందులు పడవడితివి అని అన్నాడు.

ఒక బ్రాహ్మణ ఉపాధ్యాయుని దగ్గర భోజనం పెట్టించాడు. ఆయనకు రామకృష్ణయ్య విషయాన్ని వివరించి సహకరించాలని వేడుకున్నాడు. ప్రభుత్వం సెలవు ఇవ్వకున్నా సొంత ఖర్చులతో ఇంగ్లాండ్ వెళ్తానని రాసివ్వు అంటే అలా రాసిచ్చాడు. ఇతను ఇప్పుడు ఇంగ్లాండ్ వెళ్ళకపోతే ఇంకెప్పుడూ వెళ్ళలేడు. అలా వెళ్ళకపోతే అతని భవిష్యత్ పాడవుతుంది కావున వెంటనే అనుమతించి రిలీవ్ చేయాలని ప్రధానోపాధ్యాయునికి రాశారు. అలా విద్యాశాఖ అనుమతి లభించింది.

ప్రశ్న 2.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య విదేశయాత్రకు పాస్పోర్టు ఎలా లభించింది ?
జవాబు:
పాస్పోర్ట్ దరఖాస్తుకు పెట్టడానికి ఫోటోలు కావాలి. ఫోటోలు దిగడానికి మంచి డ్రెస్ కూడా లేదు. లాతూర్ పోలీస్గా మంచి కాలర్ ఉన్న డ్రెస్తో ఫోటోలు దిగాడు. పాస్పోర్ట్ దరఖాస్తుకు పది రూపాయాల ఫీజు చెల్లించాలి. ఆ డబ్బులను స్కూల్ ఫీ నుండి వాడుకొని జీతం వచ్చాక స్కూల్ వారికి ఇచ్చాడు.

ఆ దరఖాస్తును డిప్యూటి కలెక్టర్ ద్వారా ఉస్మానాబాద్ కలెక్టర్కు పంపాడు. తన పరిస్థితి వివరిస్తూ ఒక ప్రయివేటు లెటర్ రాసి ఒక విద్యార్థి ఇచ్చిన కవర్లో పెట్టి పోస్ట్ చేశారు. ఆ కవర్లో అనుకోకుండా ఒక రూపాయి ఉండిపోయింది. అది తెలిసి కలెక్టర్ శిక్షిస్తాడేమో అని రామకృష్ణయ్య భయపడ్డాడు. సిగ్గుతో ఆ విషయాన్ని ఎవరికీ చెప్పలేదు.

హమీద్ పాస్పోర్ట్ రావడం అంతసులభం కాదని చెప్పేవారు. స్కూల్లో సెలవు తీసుకొని పాస్పోర్ట్ పని మీద హైదరాబాదు వెళ్ళాడు. అక్కడ మున్సిపల్ సత్రంలో సామాను పెట్టి కార్యాలయాలన్నీ తిరిగేవాడు. మొదట బ్రిటీష్ రెసిడెన్సీకి వెళ్ళాడు. అక్కడికి ఫైల్ రాలేదని తెలిసి పొలిటికల్ డిపార్ట్మెంటుకు వెళ్ళాడు.

అక్కడ కూడా లేదని తెలిసి అక్కడి నుండి చీఫ్ సూపరింటెండెంట్ కార్యాలయానికి వెళ్ళాడు. అక్కడ. మీ దరఖాస్తు లేదని చెప్పారు కాని వెతకమని అడిగితే అక్కడే ఉంది. అయ్యా దానిని త్వరగా పూర్తి చేయండి చాల త్వరగా నేను వెళ్ళాల్సి ఉంది అని అడిగితే చాలా పెద్ద పని ఉంది కనీసం సంవత్సరం అయినా పడుతుంది అని చెప్పారు.

వారిని బతిమిలాడితే శివలాల్ అనే వారు సి.ఐ.డి. సెక్షన్లో పని చేస్తున్నారు. వారిని కలిస్తే పని త్వరగా కావచ్చు అని సలహా ఇచ్చారు. దేవునికి నమస్కరించి శివకుమార్ లాలు దగ్గరికి వెళ్ళాడు. వారితో కలిసి పోలీస్ ఇన్స్పెక్టర్ జనరల్ దగ్గరికి వెళ్లి రామకృష్ణయ్య పరిస్థితిని వివరించి పోలీసు రిపోర్ట్ త్వరగా హోం డిపార్ట్మెంట్కు పంపాలని అభ్యర్థించాడు.

దానికి అంగీకరించి తన క్లార్క్తో బ్రిటీష్ రెసిడెంట్ కార్యాలయానికి సిఫారసు లేఖను పంపాడు. అక్కడికి వెళ్లి అడిగితే ఇంగ్లాండులో ఏదైనా యూనివర్సిటీలో సీటు వచ్చినట్లు కాగితం చూపమన్నారు. దానితో అతనిపై బాంబు పడ్డట్లయింది. మీర్ రజా అలీ సహకారంతో రిప్లయ్ పెయిడ్ ఎక్స్ప్రెస్ టెలిగ్రాం పంపాడు. 48 గంటలు వేచి చూసి తన మిత్రునికి అప్పగించి లాతూరు చేరుకున్నాడు. 72 గంటల తరువాత రిప్లయ్ వచ్చిందని దానిని పాస్పోర్ట్ ఆఫీసులో చూపిస్తే పాస్పోర్ట్ ఇవ్వలేమన్నారని ఉత్తరం వచ్చింది.

చివరి ప్రయత్నంగా హైదరాబాదు వెళ్లి షరతులతో అడ్మిషన్ ఉన్నట్లు వచ్చిన టెలిగ్రాంను,. థామస్ కుక్ కంపెనీ వారి లేఖను చూపించి పాస్పోర్ట్ ఇవ్వాలని అభ్యర్థించాడు. రెండు సంవత్సరాలు ఇంగ్లాండులో ఉండడానికి సరిపడా పదివేల రూపాయలను లేదా బ్యాంకు బాలన్స్ను చూపించాలని వారు షరతు విధించారు. `మీర్ రజా సహకారంతో ఫస్ట్ క్లాస్ మేజిస్ట్రేట్ గారి సర్టిఫికేట్ చూపించి పాస్పోర్ట్ పొందాడు.

ప్రశ్న 3.
ముద్దు రామకృష్ణయ్యకు విదేశాల్లో ఉన్నత విద్యాభ్యాసం కోసం డబ్బు సమస్య ఎలా తీరింది ?
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య పట్టువదలని విక్రమార్కునిగా ప్రయత్నం చేసి శాఖాపరమైన అనుమతి, యూనివర్సిటిలో అడ్మిషన్, పాస్పోర్ట్ పొందాడు. కాని డబ్బు సమస్య మాత్రం తీరలేదు. తన ఇన్సురెన్స్ పాలసీలు తాకట్టు పెట్టుకొని ఎవరైనా తక్కువ వడ్డీకి అప్పు ఇస్తారేమో అని ప్రయత్నం చేశాడు కాని ఫలించలేదు. తాలూక్ దార్ హమీద్ ఒక మార్వాడి సేట్ అయిన విష్ణుదాస్ ను పిలిచి తక్కువ వడ్డీతో పదివేల అప్పు ఇప్పించమన్నాడు. అంత కాకుంటే ఐదువేలు అదీ కాకుంటే పన్నెండు వందలు పడవ కిరాయి ఇప్పించమన్నాడు. కాని ఆయన ఐదు వందలు మాత్రమే జమ అయినాయని

అంతకంటే కావని చెప్పాడు. ఆ ఐదు వందలతో నేనేం చేసుకోవాలి అని డబ్బు వాపసు చేస్తే అతను తీసుకోలేదు. రామకృష్ణయ్య లాతూర్ వెళ్లి విష్ణుదాస్ అకౌంట్లో డబ్బు వేశాడు. దానికి హమీద్ సంతోషించాడు. కాని నా సొమ్ము కాని దాన్ని నా. అకౌంటులో ఎందుకు వేశారని విష్ణుదాస్ చిరాకుపడ్డాడు.

నాకు పాస్పోర్ట్ దొరికింది పడవ ఎప్పుడు బయలు దేరుతుంది అని థామస్ కుక్ కంపెనీకి టెలిగ్రాం ఇస్తే సెప్టెంబర్ 22న అని జవాబు వచ్చింది. కాని డబ్బు సమస్య తీరలేదు. ఈ విషయాన్ని హామీద్కు చెప్తే అతను సర్కిల్ ఇన్స్పెక్టర్, సబ్ ఇన్స్పెక్టర్లను వెంట తీసుకొని వెళ్లి విష్ణుదాస్ గోదాములను తనిఖీ చేయించాడు. దానిలో బ్లాక్ మార్క్ ధాన్యం, చెక్కర సంచులను గుర్తించి పంచనామా చేయమన్నారు.

దానితో విష్ణుదాస్ భయపడి చందా రూపంలో వచ్చిన ఐదువందలకు తాను ఒక వెయ్యి రూపాయలు కలిపి పదిహేను వందలకు హుండీ రాసిచ్చాడు. అలా మొదటి స్టేజి డబ్బు సమస్య తీరింది. రామకృష్ణయ్య ఇంగ్లాండ్ వెళ్ళడానికి 18 రోజుల పని దినాలు ఉన్నాయి. రోజుకు నాలుగు రూపాయల చొప్పున 72 రూపాయలు వస్తాయి. వాటిని తాకట్టు పెట్టి ఆ డబ్బుతో మంథెనకు వెళ్ళాలి అని ఆలోచించాడు. వెంకట రామారావు దగ్గర తాకట్టు పెట్టి 72 రూపాయలు తీసుకొని లాతూరు నుండి మంథెనకు, మంథెన నుండి బొంబాయికి వెళ్ళాడు. అలా సోదరునిలాగా భావించే హామీద్ సహకారంతో ముద్దు రామకృష్ణయ్య డబ్బు సమస్య తీరింది.

ప్రశ్న 4.
ఇంగ్లండులో ముద్దు రామకృష్ణయ్య విద్యాభ్యాసం ఎలా ప్రారంభమైంది ?
జవాబు:
గ్రేట్ బ్రిటన్ స్కాట్లాండ్లో దిగి అక్కడనుండి ఎడింబరో యూనివర్సిటీ ఉన్న నగరానికి రైలులో వెళ్ళారు. ఆంగ్ల ఉపాధ్యాయునిగా పదకొండు సంవత్సరాల అనుభవం ఉన్నప్పటికీ ఆంగ్లం మాతృభాషగా ఉన్నవారితో మాట్లాడిన అనుభవం లేదు. రిజిస్ట్రార్ దగ్గరకు వెళ్లి టెలిగ్రాఫ్ను చూపించాడు. ఆయన డిపార్ట్మెంట్ ఆఫ్ ఎడ్యుకేషన్తో మాట్లాడుతా అన్నాడు. ఉండడానికి ఒక హోటల్లో రూమ్ బుక్ చేశాడు.

కొన్ని రోజులకు ఆలస్యంగా వచ్చిన కారణంగా అడ్మిషన్ దొరకదు అని చెప్పారు. అక్కడి నుండి లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ప్రయత్నం చేయడానికి లీడ్స్ వెళ్ళాడు. 1939లో చేసిన దరఖాస్తు చేస్తే మీరు రమ్మన్నారు. యుద్ధం కారణంగా ఆలస్యంగా వచ్చాను అని చెప్పాడు. దానికి ఇండియా హౌస్ నుండి దరఖాస్తు చేసుకొమ్మని సలహా ఇచ్చారు. మాది హైదరాబాదు రాజ్యం ఇండియా హౌసుకు సంబంధం ఉండదు అని చెప్తే అడ్మిషన్ అయిన తరువాత వారికి చెప్పొచ్చు అని ఎం.ఇడిలో చేర్చుకున్నారు.

ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ ఫీ కట్టడానికి రిజిస్ట్రార్ ఆఫీసుకు వెళ్ళమన్నారు. వారు ఇరవై పౌండ్ల ఫీ కట్టవు అంతడబ్బు లేదని చెప్పకుండా పది పౌన్లు ఇప్పుడు కట్టి తరువాత
పది పౌన్లు చెల్లిస్తామన్నారు. దానిని వారు అంగీకరించలేదు. వారం రోజులు గడువు ఇచ్చారు. పడవలో పరిచయమైన సురేశ్ చందర్కు లేఖ రాశారు. చివరి తేది ఉదయం పది పౌన్ల పోస్టల్ ఆర్డర్ను సురేశ్ చందర్ పంపాడు. పోస్ట్ ఆఫీసుకు వెళ్లి పది పౌన్లు తీసుకొని మొత్తం ఇరవై పౌన్లు యూనివర్సిటీ అకౌంట్ సెక్షన్ ఇచ్చి రసీదు తీసుకున్నాడు. అలా ఇంగ్లాండ్ లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ఎం. ఇడి. లో అడ్మిషన్ దొరకడంతో ఇంగ్లాండులో ముద్దు రామకృష్ణయ్య విద్యాభ్యాసం ప్రారంభమైనది.

V. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్శసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి. (2 × 3 = 6)

ప్రశ్న 1.
దురితంబొనరించిట్ల తుదిఁ గీడు సుమీ
జవాబు:
కవి పరిచయం : ఈ వాక్యం తిక్కన రాసిన మహాభారతం ఉద్యోగ పర్వం తృతీయాశ్వాసం నుండి తీసుకున్న శ్రీకృష్ణ రాయబారం అనే పాఠ్యాంశంలోనిది. తిక్కనకు ఉభయకవి మిత్రుడు అనే బిరుదు ఉంది. పదమూడవ శతాబ్దికి చెందిన నెల్లూరు పాలకుడు మనుమసిద్ధి ఆస్థానంలో ఉండేవాడు.
సందర్భం : శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునికి తన బాధ్యతను గుర్తుచేస్తున్న సందర్భంలోనిది.
అర్థం : జనులందరికీ పాపం చేసినట్లే ఔతుంది. చివరకు మీకే కీడు కలుగుతుంది.
వివరణ : రాజా ! నీవు కురుపాండవుల విషయంలో శ్రద్ధ వహించకుంటే ఈ ఉభయ వర్గాలకే కాదు, పుడమిలోని జనులందరికీ పాపం చేసినట్లే ఔతుంది. చివరకు నీకే హాని కలుగుతుంది అని శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునితో అన్నాడు.

ప్రశ్న 2.
విమలభాస్వద్రూప శైవాలినీ
జవాబు:
కవి పరిచయం : గంగాపురం హనుమచ్ఛర్మ రాసిన దుందుభి కావ్యం నుండి గ్రహించిన దుందుభి అనే పాఠం నుండి తీసుకున్నది ఈ వాక్యం. హనుమచ్ఛర్మ ఉమ్మడి పాలమూరు జిల్లాకు చెందిన కవి.
సందర్భం : పరిశుద్ధమైన, ప్రకాశవంతమైన, ఓ దుందుభి నదీ ! నిన్ను బంధించారు. ఇదెక్కడి పిచ్చి తెలివి? పవిత్రమైన భావాలను ఆపడం సాధ్యమా ? మిక్కిలి తీవ్రమైన అగ్నిని తీసుకొని మూటలో బంధించడం, నీటిని ఆపడం స్వేచ్ఛయే జీవితంగా కలదానివైన నీ విషయంలో సాధ్యమవుతుందా ? అని కవి ప్రశించిన సందర్భం లోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : పరిశుద్ధమైన, ప్రకాశవంతమైన, ఓ దుందుభి నదీ అని అర్థం.
వివరణ : పవిత్రమైన భావాలను ఆపడం సాధ్యం కానట్టే పవిత్రమైన దుందుభిని ఆపడం సాధ్యం కాదని భావం.

ప్రశ్న 3.
ఎవరికుందే నీ పాట వినే తీరిక
జవాబు:
కవి పరిచయం : వచన కవితా ప్రవీణ బిరుదాంకితుడైన కనపర్తి రామచంద్రాచార్యులు రాసిన వైమిశారణ్యం అనే కవితా సంపుటి నుండి తీసుకున్న కోకిలా ! ఓ కోకిలా !! అనే పాఠ్యభాగం లోనిది ఈ వాక్యం. రామచంద్రాచార్యులు 48 కావ్యాలు రాశాడు.
సందర్భం : పట్టపగలు, మండుటెండలో నీవు పాడుతున్న పాటతో నా గుండెను కరిగించావు. ఎంతో హడావిడిగా ఉండే ఈ కోరీ సెంటర్లో ఎవరో కోటిమందిలో ఒకడు నా వంటి వాడికి తప్ప నీ పాట వినే అంత ఖాళీ సమయం ఎవరికి ఉంది ? అని కవి కోకిలను అడిగిన సందర్భం లోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : నీ కమ్మని పాట వినే తీరిక ఎవరికి ఉంది ? అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : ఆర్థిక సంపాదనపైన ఉన్న శ్రద్ధ మనసులకు ఆనందాన్ని కలిగించే కళలను ఆస్వాదించడంపై లేదని భావం.

ప్రశ్న 4.
కట్నకానుకల పంటవయి నిండాలె
జవాబు:
కవి పరిచయం : ఉద్యమకవి నిసార్ రాసిన “నిసార్ పాట” అనే ఉద్యమ గీతాల సంపుటి నుండి స్వీకరించిన “ఆడపిల్లలంటెనే” అనే పాఠ్యభాగం నుండి తీసుకున్నది ఈ వాక్యం. నిసార్ ఉమ్మడి నల్లగొండ జిల్లాకు చెందిన కవి.
సందర్భం : కొత్తగా పెండ్లి కాగానే అత్తగారి ఇంటికి వరకట్నం, కానుకలు తెచ్చే పంటలగామారి వారి ఇల్లు నింపాలని అనుకుంటారు. నువ్వు కట్నంగా తెచ్చిన డబ్బుతో, బంగారంతో, వాహనంతో, వంట పాత్రలతో ఇల్లు నింపినా ఇంకా సరిపోలేదని అంటారని కవి చెప్పిన సందర్భం లోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : కట్నం అనే పంటతో ఇల్లంతా నింపాలని అర్థం.
వ్యాఖ్య : ఆడపిల్లలు ఎంత కట్నం తెచ్చినా ఇంకా కావాలని వేధిస్తారని భావం.

VI. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్భసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి. (2 × 3 = 6)

ప్రశ్న 1.
వారి పాదాలపైన నెత్తిపెట్టి వారికి మొక్కితిని
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం..
సందర్భం : రామకృష్ణయ్య తాత సనాతన సంప్రదాయవాది. సముద్ర ప్రయాణం చేస్తే భ్రష్టుడవుతాడని ఆయన నమ్మకం. తనను చంపి విదేశాలకు వెళ్ళమని అన్నాడు. దానికి మన సంప్రదాయాలు పాటిస్తూ మీరు గీచిన గీత దాటకుండా ఉంటాను. దానికి నువ్వు అనుమతి ఇస్తేనే వెళ్త లేదంటే ఇక్కడే చస్తా అని రామకృష్ణయ్య అన్నాడు. అప్పుడు నా నోరు మూయించావురా అని అనుమతించారు. దానికి కృతజ్ఞతా పూర్వకంగా వారికి పాద నమస్కారం చేశానని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం. అర్థం : ఆయన పాదాలపై తలపెట్టి మొక్కాడు అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : పాద నమస్కారం అత్యంత గౌరవ సూచకం అని భావం.

ప్రశ్న 2.
వారి ఉచ్ఛారణ, నిత్య వ్యవహారిక శబ్దాలు తెలియవు
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య గ్రేట్ బ్రిటన్ స్కాట్లాండ్లో దిగారు. ఎడింబరో యూనివర్సిటీ రిజిస్ట్రార్ కార్యాలయం వెళ్ళాడు. పదకొండు సంవత్సరాల ఆంగ్ల ఉపాధ్యాయ అనుభవం ఉన్నప్పటికీ అక్కడి వారితో ఎప్పుడూ మాట్లాడని కారణంగా వారి భాష, యాస రామకృష్ణయ్యకు కొత్తగా అనిపించిందని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : ఆంగ్లేయుల ఉచ్ఛారణ వారి వాడుక పదాలు తెలియవు అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : ప్రతీ భాషకు స్వంత యాస ఉంటుంది అలానే పలుకుబళ్ళు ఉంటాయి. వాటిని మాతృభాష అయిన వారి లాగా మాట్లాడటం కష్టం అని భావం.

ప్రశ్న 3.
నా జాతికి నావలన పాడుమాట రానివ్వను
జవాబు:
రచయిత పరిచయం: పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : యుద్ధ కాలంలో తిండికి బట్టలకు రేషన్ ఉండేది. ఆ సమయంలో ఇంగ్లాండుకు కొత్తగా వెళ్ళాడు కాబట్టి రామకృష్ణయ్యకు బట్టల కూపన్లు ఎక్కువ అందినాయి. కాని కొనుక్కోవడానికి డబ్బు లేదు. ఆ సమయంలో ఒక మిత్రుడు ఆ కూపన్లను బ్లాక్ మార్కెట్లో అమ్మితే ఎక్కువ డబ్బు వస్తుందని చెప్పాడు. అలా చేయడం వల్ల భారతీయులు కూపన్లను బ్లాక్ మార్కెట్ లో అమ్ముతారనే చెడ్డపేరు వస్తుందని, అలా దేశానికి చెడ్డపేరు తెచ్చే ఏ పని తాను చేయనని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : నా భారత జాతికి నా ప్రవర్తన వల్ల చెడ్డపేరు రానివ్వను అని అర్థం
వ్యాఖ్య : బట్టలకోసం దొరికిన కూపన్లను బ్లాక్ మార్కెట్లో అమ్మడం తప్పు అని అలా అమ్మితే దేశ వాసులందరికి చెడ్డ పేరు వస్తుందని, అలాంటి పని తాను చేయడని భావం.

ప్రశ్న 4.
తన సజెషన్స్ ప్రేమతో ఇచ్చేవారు
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : చదువుకోసం ఇంగ్లాండు వచ్చి లీడ్స్ యూనివర్సిటీలో ఎం.ఎడ్. లో చేరాడు. చదువుతో పాటు వివిధ పార్ట్ టైం ఉద్యోగాలు చేశారు. చివరికి ‘లండన్ బిబిసిలో అసిస్టెంట్ డైరెక్టర్గా ఉద్యోగం చేశాడు. అలా ఉద్యోగం చేస్తూ లీడ్స్కు రోజు వెళ్ళడం సాధ్యం కాదని, వారంలో ఒకరోజు వచ్చి పది గంటలు వింటానని, తన కోసం కొంత శ్రమ తీసుకోవాలని వారి ప్రొఫెసర్ను కోరాడు. దానికి ప్రొఫెసర్ ఫ్రాంక్ అంగీకరించాడని, ప్రేమతో సలహాలు ఇచ్చేవాడని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : ప్రొఫెసర్ ప్రేమగా సలహాలు ఇచ్చారని అర్థం.
వ్యాఖ్య : కష్టపడి చదివే వారికి అందరూ సహకరిస్తారని, అలానే తన ప్రొఫెసర్ కూడా ప్రేమగా సలహాలు ఇచ్చారని భావం.

VII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి. (2 × 2 = 4)

ప్రశ్న 1.
దుందుభిని తలచుకొని కవి పొందిన అనుభూతి ఏమిటి ?
జవాబు:
తొలకరి వాన కురవగానే పెద్ద అలలతో స్నేహం చేసి, గట్లతో యుద్ధంచేసి వాటిని తాకుతూ, గ్రామాల్లోని భూముల బాధ పోగొట్టడానికి వచ్చిందని గంగాపురం హనుమచ్ఛర్మ భావించాడు. తమ కోరికలు తీర్చే విధంగా పైరు పంటలతో మనసులను ఆనందపరిచిందని, గోదావరి కృష్ణా నదులు మాకు అందడం లేదనే బాధను తీర్చడమే నిజమైన ప్రసిద్ధి అవుతుందని అనుకున్నాడు.

ఇంకా బంగారు రంగులు నిండిన సంధ్యా సమయాలు, మామిడి పూతను తిని ఎక్కువగా సంతోషించి కోకిలలు చేస్తున్న శబ్దాలు, తొలకరి వర్షానికి ముందు కనిపించే నల్లని మేఘాలు, ఆ మబ్బుల్లోంచి తొంగి చూసే మెరుపులు నాకు ఒక ఆలోచనను కలిగించి కొత్త గీతాలతో నిన్ను ఆనంద పరచుమన్నవని గంగాపురం హనుమచ్ఛర్మ అనుభూతిని పొందాడు.

ప్రశ్న 2.
కోకిల మార్గము, సంస్కారము ఎలాంటిది ?
జవాబు:
కోకిలకు ఎవరో వచ్చి సన్మానాలు చేయాలనే కోరిక లేడు. కోకిలకు పైన ఉన్న సూర్యుడు చూపిన మార్గం మాత్రమె తెలుసు కాని పైరవీలు చేసి సన్మానాలు పొందే దారి తెలియదు. అంటే కొంతమంది కళాకారులు పైరవీల ద్వారా గుర్తింపును పొందుతున్నారని ఆ గుర్తింపు కోసమే ప్రదర్శనలు చేస్తారని కనపర్తి రామ చంద్రాచార్యులు చెప్తున్నాడు. కోకిల అలా కాకుండా తనకు దేవుడు ఇచ్చిన కళను నిస్వార్థంగా ప్రదర్శిస్తుందని తెలిపాడు.

కోకిల చేదుగా ఉండే మామిడి లేత చిగుళ్లను తిన్నందుకే ఇంతమందికి ఆనందాన్ని కలిగించే విధంగా మధురంగా పాడుతున్నది. మానవులు మాత్రం తియ్యని మామిడి పళ్ళను తిని కూడా మనసులకు బాధకలిగించే మాటలనే మాట్లాడుతున్నారు. తినే తిండిలో కాకుండా నేర్చుకునే సంస్కారంలోనే మానవుల మాట తీరు ఉంటుందని కవి చెప్పాడు.

ప్రశ్న 3.
“కోపమంత చేదు ఫలము లేదు” వివరించండి ?
జవాబు:
కోపంతో మానవులు మానవత్వాన్ని కోల్పోతారు. కోపం మానవులను నష్టపరుస్తుంది. వల్ల పాపం పెరుగుతుంది. కోపం వల్ల నిందలు వస్తాయి. కోపం ఎలా పోతుందో ఎవరికీ తెలియదు. కోపం స్నేహితులను తగ్గిస్తుంది అవమానపరుస్తుంది. కోపంతో శాపాలు వస్తాయి. చూస్తుండగానే కొరివిగా మారి మానవులను నాశనం చేస్తుంది. ‘కాబట్టి కోపానికి దూరం ఉండాలని భావం.

ప్రశ్న 4.
సమాజంలో స్త్రీలు ఎదుర్కొంటున్న వివక్షను తెలియజేయండి.
జవాబు:
పిల్లలు పుట్టాలని పూజలు, వ్రతాలు చేస్తారు. కాని ఆడపిల్ల పుట్టిందని తెలియగానే వెక్కిరిస్తారు. ఆడపిల్ల పడుకుంటే లేపి అంట్లు శుభ్రం చేయిస్తారు. మగపిల్లలను బడికి పంపి చదివిస్తారు. ఆడపిల్లలను పనికి మగపిల్లలను చదువుకు పంపడం అనే భేద భావాలు ఎందుకుండాలి ? ఆడ మగ ఇద్దరూ పరస్పరం సహకరించుకుంటూ ఉండాలి అలా ఉండకుంటే జీవితం సఫలం కాదు అని నిసార్ స్త్రీలపట్ల ఉన్న వివక్షను ఎత్తి చూపాడు.

VIII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి.

ప్రశ్న 1.
గృహస్థుని ధర్మమేమిటి?
జవాబు:
భాగీరథి తీరంలోని జువ్వి చెట్టుపై ఉన్న గద్దతో కపట స్నేహం చేయాలని వచ్చిన పిల్లిని ఇంతకు నీవు ఇక్కడికి ఎందుకు వచ్చావని గద్ద అడిగింది. పిల్లి తనగురించి చెప్తూ ఇక్కడ గంగలో ప్రతిరోజూ స్నానం చేస్తూ, మాంసాహారము మాని, బ్రహ్మచారిగా ఉంటూ చాంద్రాయణ వ్రతము చేస్తున్నానని అన్నది.

మీరు విద్యలో, వయస్సులో పెద్దవారు. కాబట్టి మీనుండి ధర్మసూక్ష్మాలు తెలుసుకోవాలని అనుకుంటున్నాను. ధర్మజ్ఞులయిన మీరే వచ్చినవాన్ని చంపాలని చూశారు. గృహస్థులు ఇలా చేయవచ్చా ? అని ప్రశ్నించింది. అంటే గృహస్థులు ఇంటికి వచ్చిన వారిని చంపకూడదని చెప్పింది. ఇంకా శత్రువులకు కూడా ఆతిథ్యమియ్యాలని ఆతిథ్యమిచ్చే శక్తి, ధనము లేకపోతే కనీసం మంచి మాటలతో అయినా తృప్తిపరచాలని అన్నది. ఇంటికి వచ్చిన వారిని నిరాశతో పంపకూడదని అలాపంపడం మహా పాపం అని పిల్లి గద్దకు చెప్పింది.

ప్రశ్న 2.
సురవరం ప్రతాపరెడ్డి సాహిత్యసేవను తెలుపండి.
జవాబు:
సురవరం ప్రతాపరెడ్డి సంపన్న కుటుంబీకులు. బి.ఏ. బి.ఎల్ పట్టభద్రులు. న్యాయవాద వృత్తి చేపట్టడానికి ఎన్నో అవకాశాలు ఉన్నప్పటికి, ప్రభుత్వ ఉద్యోగం కూడా చేయకుండా, జీవితాంతం తెలుగు భాషాభివృద్ధికి కృషి చేసిన త్యాగమూర్తి సురవరం ప్రతాపరెడ్డి. ఈయన బహుభాషావేత్త, అనేక గ్రంథాలు రాశారు. ఉత్తమశ్రేణి పరిశోధకులు, నిర్భయంగా పత్రికను నడిపిన సంపాదకులు. ఆయన గోలకొండ పత్రిక ద్వారా తెలంగాణా ప్రజలను అన్ని రంగాలలో మేలుకొల్పినారు. గోలకొండ పత్రికా సంపాదకునిగా వీరు వ్రాసిన సంపాదకీయాలు అనేక విషయాలకు విజ్ఞాన నిక్షేపాలవంటివి.

రామాయణ రహస్యాలు, హిందువుల పండుగలు, ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్ర మొదలైన గొప్ప పరిశోధనాత్మకమైన గ్రంథాలను రాశారు. ప్రతాపరెడ్డి మంచికవులు, కథకులు, విమర్శకులు, వ్యాసకర్తలు, బహుముఖ ప్రతిభాసంపన్నులు. వారు రాసిన నిరీక్షణము వంటి కథలు కథానికా వాఙ్మయంలో మొదటి శ్రేణికి చెందిన కథలు. తమ రచనల ద్వారా తెలంగాణా సమాజాన్ని చైతన్యవంతం చేశారు. గోలకొండ కవుల సంచిక ద్వారా తెలంగాణలో మరుగున పడిన శతాధిక కవులను వెలుగులోకి తెచ్చారు.

ప్రశ్న 3.
భాగోతం ఆడిన తరువాత వాటాలు ఎలా పంచుకునేవారు ?
జవాబు:
భాగోతం ఆడిన తరువాత హారతి పళ్ళెంలో వేసిన డబ్బును వాటాలు వేసుకొని పంచుకుంటారు. ప్రదర్శనలో పాల్గొన్న భార్యాభర్తలకు ఒక వాటా, పెళ్లి కాని పిల్లలుంటే, వాళ్లు ఆడితే, ఒక వాటాలో ఐదు భాగాలు చేసి ఆడపిల్లలకు రెండు భాగాలు, మగ పిల్లలయితే మూడు భాగాలు ఇస్తారు.

ఇద్దరు భార్యాభర్తలు ఉంటే ఒక పాలు ఇస్తారు కాని ఎల్లమ్మకు భర్తలేడు. అయినా ప్రధాన పాత్రలు ధరిస్తుంది కాబట్టి ఒక వాటా ఇచ్చేవారు. పెండ్లయి ఒక్కడే భాగోతంలో ప్రధాన వేషం వేస్తే కూడా ఒక భాగం ఇస్తారు. అతనికి భార్యతో విడాకులైనా, ఆమె చనిపోయినా ఆయనకు వాటా ఇస్తారు. మరి పెండ్లయినా చిన్న వేషం ధరిస్తే పాలు ఇవ్వరు. మూడు భాగాలే ఇస్తారు. ఈ పంపకాలు గురించి అప్పుడప్పుడు గొడవలు కూడా అవుతాయి. మళ్ళీ వారిలో వారే పరిష్కరించుకుంటారు.

ప్రశ్న 4.
ఆర్ద్రకృష్ణ ఊహించిందేమిటి ?
జవాబు:
పదమూడేళ్ల ఆర్ద్రకృష్ణ తన ఆలోచన అనే ఆకాశంలో స్వేచ్ఛగా విహారించింది. క్రీ.శ. 3000 సంవత్సరంలో ఈ భూమి ఎలా ఉంటుందో ఊహించే ప్రయత్నం చేసింది. అప్పుడు ఈ ప్రపంచ పౌరులు, అంగారక గ్రహానికి వలసపోయి అక్కడొక కొత్త నాగరికతను నిర్మించుకుంటారనీ, అంతలో బృహస్పతి గ్రహంనుండి అంగారకుడి మీదికి రాబోయే ఒక ఏస్టరాయడ్ వల్ల మొత్తం మానవాళి నశించే ప్రమాదమేర్పడుతుందనీ ఆమె ఊహించింది. అప్పుడు అంగారక గ్రహంమీద ఉండే శాస్త్రవేత్తలు తమ మీద విరుచుకుపడబోతున్న ఏస్టరాయడును అణు శర పరంపర ద్వారా విచ్ఛేదపరుస్తారని ఆమె చెప్పింది. ఆవిధంగా క్రీ.శ. 3000 లలో అంగారక నాగరికత ప్రాకృతిక ఆగ్రహానికి ఎదురునిలిచి జీవించగలుగుతుందనీ ఆమె విశ్వాసం ప్రకటిస్తుంది. ఆర్ద్రకృష్ణ శాస్త్రీయ ఆలోచన ఎంత సుందరంగా కొత్తగా ఉంది అని అబ్దుల్ కలాం గుర్తు చేసుకున్నారు.

IX. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
ఆకు రాల్చినట్లు కష్టాలు మరిచేది ఎవరు ?
జవాబు:
ఆడవారు, స్త్రీలు

ప్రశ్న 2.
విజయపురిని ఏలిన వారెవరు ?
జవాబు:
ఇక్ష్వాకులు

ప్రశ్న 3.
ఎవరి కోపం వల్ల సగరపుత్రులు భస్మం అయ్యారు ?
జవాబు:
కపిల మహర్షి

ప్రశ్న 4.
ప్రతిభకు ఏది ఉండదు ?
జవాబు:
వర్ణ భేదం

ప్రశ్న 5.
కుండలను చేసేది ఎవరు ?
జవాబు:
కుమ్మరి

ప్రశ్న 6.
తిక్కన ఎవరి ఆస్థాన కవి ?
జవాబు:
తిక్కన నెల్లూరు మండలాన్ని పరిపాలించిన మనుమసిద్ధి యొక్క ఆస్థానకవి.

ప్రశ్న 7.
తొలి పంటగా దుందుభి ఏ ఫలాలనిస్తుంది ?
జవాబు:
సీతాఫలాలను

ప్రశ్న 8.
‘ఆడపిల్లలంటేనే’ పాఠ్యభాగం ఏ సంపుటి లోనిది ?
జవాబు:
నిసార్ పాట అనే ఉద్యమ గీతాల సంపుటి నుండి

X. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
ఎక్కడినుండి ఎక్కడి వరకు ఎల్లమ్మ రహదారి అని పిలుస్తారు ?
జవాబు:
నిజామాబాద్ నుండి బోధన్ వరకు ఉన్న రహదారిని.

ప్రశ్న 2.
బిరుదురాజు సాహిత్య వ్యాసంగం ఏ గేయంతో ప్రారంభమైంది ?
జవాబు:
ఆంధ్రుడా ! ఓ ఆంధ్రుడా !

ప్రశ్న 3.
ధర్మశాస్త్రములు ఏమని బోధిస్తున్నవి ?
జవాబు:
అహింసా పరమోధర్మః

ప్రశ్న 4.
“అనారోగ్యం గురించి ఆలోచించకు” కవిత రాసిందెవరు ?
జవాబు:
రష్యాకు చెందిన పన్నెండేళ్ళ అన్నా సిన్య కోవ.

ప్రశ్న 5.
‘డబుల్ డోల పద్ధతి’లో ఎవరి సమాధి నిర్మించారు ?
జవాబు:
అబ్దుల్లా కుతుబ్షా

ప్రశ్న 6.
‘మీజాన్’ పత్రిక ఎవరి సంపాదకత్వంలో వెలువడింది ?
జవాబు:
అడవి బాపిరాజు.

ప్రశ్న 7.
దయాళువులకు కరస్థమైనది ఏది ?
జవాబు:
స్వర్గం

ప్రశ్న 8.
తెలుగుజాతికి గర్వకారణమైన తొలి మహామహోపాధ్యాయుడు ఎవరు ?
జవాబు:
శ్రీ కోలాచలం మల్లినాథ సూరి.

XI. కింది ప్రశ్నలలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

1. శార్దూలం
జవాబు:

1. ప్రతి పాదానికి 19 అక్షరాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి వరుసగా మ, స, జ, స, త, త, గ అనే గణాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదంలో 13వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గి ఉంటుంది.
4. అన్ని పాదాలలో ‘ప్రాసనియమం’ ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకు లక్షణాలు సమానము.

ఉదా :

2. కందం
జవాబు:

1. ఈ పద్యంలో నాలుగు పాదాలుంటాయి.
2. ఒకటి మూడు పాదాలకు మూడేసి గణాలు, రెండు నాలుగు పాదాలకు అయిదేసి గణాల చొప్పున ఉంటాయి. మొదటి రెండు పాదాలను ఒక భాగంగాను, చివరి రెండు పాదాలను ఒక భాగంగాను చెప్తారు.
3. కంద పద్యంలో, నల, గగ, భ, జ, స అనే చతుర్మాత్రా గణాలు మాత్రమే ఉపయోగించాలి.
4. బేసి గణాలలో మాత్రం (1, 3, 5, 7), ‘జ’ గణం ఉండకూడదు.
5. ఆరవ గణం, ‘నల’ లేదా ‘జ’ గణం ఉండాలి.
6. 2, 4 పాదాల్లో చివరి అక్షరం, విధిగా గురువు అయి ఉండాలి.
7. రెండు, నాలుగు పాదాల్లో, 1-4 గణాల మొదటి అక్షరానికి, యతిమైత్రి ఉంటుంది.
8. ప్రాసనియమం ఉండాలి.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 2వ పాదములోని 1-4 గణాల మొదటి అక్షరాలైన ‘ప-బ’ లకు యతిమైత్రి చెల్లింది.

3.ఉత్పలమాల
జవాబు:

1. ప్రతి పాదానికి వరుసగా భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి ‘20′ అక్షరాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదంలో, 10వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గివుంటుంది.
4. నాలుగు పాదాల్లో ప్రాస నియమం ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకు లక్షణాలు సమానం.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 1-10 అక్షరాలైన ‘డ, టా‘ లకు యతిమైత్రి చెల్లుతుంది.

XII. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘లఘువు’ అనగానేమి ?
జవాబు:
ఒక మాత్ర కాలములో పలుకబడేది, ‘లఘువు’. లఘువును (I). గుర్తుతో సూచిస్తారు.

ప్రశ్న 2.
‘ఆటవెలది’ పద్యంలో ప్రతి పాదంలో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
ఆటవెలది పద్యంలో ప్రతి పాదంలోనూ వచ్చే గణాలు, ఒకే రకంగా ఉండవు. ఈ పద్యంలో 1–3 పాదాల్లో మూడు సూర్యగణాలు, రెండు ఇంద్రగణాలూ ఉంటాయి. 2-4 పాదాల్లో ఐదునూ సూర్యగణాలే ఉంటాయి.

ప్రశ్న 3.
ప్రాస అనగానేమి ?
జవాబు:
పద్య పాదంలోని రెండవ అక్షరాన్ని ‘ప్రాస’ అంటారు.

ప్రశ్న 4.
‘ఉత్పలమాల’లో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
ఉత్పలమాలలో ప్రతి పాదములోనూ వరుసగా భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలు ఉంటాయి.

ప్రశ్న 5.
‘శార్దూలం’లో ఎన్నవ అక్షరం యతిస్థానం ?
జవాబు:
శార్దూలంలో, 13వ అక్షరం యతిస్థానం.

ప్రశ్న 6.
‘మత్తేభం’ ఎన్నవ అక్షరం యతి స్థానం ?
జవాబు:
మత్తేభం, 14వ అక్షరం, యతిస్థానం.

ప్రశ్న 7.
‘ఇంద్రగణాలు’ ఎన్ని ?
జవాబు:
ఇంద్రగణాలు ‘ఆరు’, అవి : నల, నగ, సల, భ, ర, త అనేవి.

ప్రశ్న 8.
‘సూర్యగణాలు’ ఎన్ని ?
జవాబు:
సూర్యగణాలు రెండు. అవి :

1. హ గణము (గలము)
2. న గణము అనేవి.

XIII. కింది వాటిలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

1. అంత్యానుప్రాస
జవాబు:
అంత్యానుప్రాస : ఒకే హల్లుగానీ, ఒకే పదంగానీ పాదం యొక్క అంతంలో గాని, పదం యొక్క అంతంలో గానీ, వాక్యం చివరలో గానీ వచ్చినట్లయితే దాన్ని ‘అంత్యానుప్రాస’ అంటారు.

ఉదాహరణలు :

1) బురద నవ్వింది కమలాలుగా
పువ్వు నవ్వింది భ్రమరాలుగా
పుడమి కదిలింది చరణాలుగా
జడిమ కదిలింది హరిణాలుగా
వివరణ : ఇందులో ‘గా’ అనే హల్లు, నాలుగు పాదాల చివర వచ్చింది. కాబట్టి, ఇది ‘అంత్యానుప్రాస.

2) భూగోళం పుట్టుక కోసం రాలిన సురగోళాలెన్నో
ఈ మానవరూపం కోసం జరిగిన పరిణామాలెన్నో
ఇందులో, పై పాదాల చివరలో ‘న్నో’ అనే పదం, పునరావృతమయింది.. (తిరిగి వచ్చింది)

2. స్వభావోక్తి
జవాబు:
స్వభావోక్తి లక్షణము : జాతి, గుణ, క్రియాదులచేత వస్తువు యొక్క స్వరూప స్వభావాలను ఉన్నవి ఉన్నట్లుగా వర్ణించడమే, “స్వభావోక్తి”.
ఉదాహరణ : ‘ఆ లేళ్ళు బెదురు చూపులతో నిక్క పొడుచుకున్న చెవులతో భయభ్రాంత చిత్తములతో అటు ఇటు చూస్తున్నాయి’. ఇక్కడ లేళ్ళ సహజ ప్రవృత్తి ఉన్నది ఉన్నట్లుగా, కళ్ళకు కట్టినట్లుగా వర్ణించడంవల్ల స్వభావోక్తి అలంకారం.

3. ఉపమ
జవాబు:
ఉపమాలంకార లక్షణము : ఉపమాన ఉపమేయాలకు చక్కని సాదృశ్యాన్ని చెప్పడం “ఉపమాలంకారం”. ఇందులో

1. “ఉపమేయం” (వర్ణించే వస్తువు),
2. “ఉపమానం” (పోల్చు వస్తువు),
3. సమాన ధర్మం,
4. ఉపమావాచకం అనే నాలుగు ప్రధాన భాగాలుగా ఉంటాయి.

ఉదాహరణ : ఓ రాజా ! నీ కీర్తి హంసవలె ఆకాశ గంగలో ఓలలాడుతున్నది. దీనిలో,

1. ఉపమేయం : “రాజుకీర్తి”
2. ఉపమానం : ‘హంస’
3. సమాన ధర్మం : “ఓలలాడటం”
4. ఉపమావాచకం : ‘వలె’

XIV. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6).

ప్రశ్న 1.
‘ఉపమేయం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
ఉపమేయం అనగా, వర్ణించు వస్తువు. (ఉదా : ‘రాజు కీర్తి’)

ప్రశ్న 2.
‘అతిశయోక్తి’ అనగానేమి ?
జవాబు:
గోరంతను కొండంతలుగా వర్ణించడం, ‘అతిశయోక్తి’.

ప్రశ్న 3.
‘స్వభావోక్తి’ అలంకారం అనగానేమి ?
జవాబు:
జాతి, గుణ, క్రియాదుల చేత, వస్తువు యొక్క స్వరూప స్వభావాలను, ఉన్నవి ఉన్నట్లుగా వర్ణించడమే “స్వభావోక్తి”.

ప్రశ్న 4.
‘దుఃఖపుటగ్ని’ ఇందులోని అలంకారాన్ని గుర్తించండి.
జవాబు:
‘దుఃఖపుటగ్ని’ అనే పదములో ‘రూపకాలంకారము’ ఉంది.

ప్రశ్న 5.
శబ్దాలంకారాలు అనగానేమి ?
జవాబు:
శబ్దాన్ని ఆశ్రయించుకొని ఉండేవి ‘శబ్దాలంకారాలు’.

ప్రశ్న 6.
‘పాప సంహరుడు హరుడు’ ఏ అలంకారం ?
జవాబు:
ఇది ‘ఛేకానుప్రాస అలంకారము.

ప్రశ్న 7.
ఒకే పదం ప్రతి పాదం యొక్క అంతంలో వచ్చినట్లయితే దాన్ని ఏ అలంకారం అంటారు ?
జవాబు:
దీనిని ‘అంత్యానుప్రాస’ అలంకారం అంటారు.

ప్రశ్న 8.
‘ఉపమానం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
‘ఉపమానం’ అనగా, పోల్చు వస్తువు. (ఉదా : ‘హంస’)

XV. ఈ కింది విషయాన్ని 1/3 వంతు సంక్షిప్తీకరించండి. (1 × 6 = 6)

తెలంగాణా ప్రాంతంలో ఊరూర ఉద్ధండులైన సంస్కృతాంధ్ర పండితులు న్నప్పటికిని వారు సభలలో సమావేశమై పరస్పర అవగాహన చేసుకునే అవకాశాలు బొత్తిగా లేకుండెను. రాజభాషయైన ఉర్దూ, ప్రాథమిక దశ నుంచి విశ్వవిద్యాలయ దశవరకు బోధనాభాష కావడంవల్ల తెలుగు భాషాభివృద్ధికి గొప్ప సంకట పరిస్థితి యేర్పడినది. ఆ రోజులలో హైదరాబాదు రాష్ట్రం ఒక ప్రత్యేకమైన ద్వీపకల్పముగా సిద్ధమై అక్కడ నివసించే ప్రజలను ఇతర ప్రపంచము నుండి వేరు చేసినది. అందుచేత గత శతాబ్దమునుంచి భారత స్వాతంత్ర్య ప్రాప్తివరకు అక్షరాస్యులైన ప్రజల సంఖ్య మిక్కిలి తక్కువగా ఉండెను. సంస్కృతాంధ్ర పండితులు కవులు గ్రాసవాసోదైన్యానికి గురియై పల్లెటూళ్ళలో కృశించిరి. కొద్దిమంది ఉర్దూ, ఫారసీ భాషలతో పరిచయం చేసుకొని ప్రభుత్వ ఆశ్రయముతో తమ పనులను నెరవేర్చుకొనిరి. ఈ విధంగా తెలుగు భాషా వికాసానికి తెలంగాణా ప్రాంతంలో గ్రహణము పట్టినది.
జవాబు:
సంక్షిప్తరూపం : తెలంగాణ ప్రాంతంలో సంస్కృతాంధ్ర పండితులున్నప్పటికి సభలకు అవకాశాలు లేకుండేది. ఉర్దూ రాజభాషగా, బోధనాభాషగా ఉండటం వల్ల తెలుగు భాషాభివృద్ధికి సంకట స్థితి ఏర్పడింది. ఆ రోజులలో హైదరాబాదు రాష్ట్రంలో భారత స్వాతంత్ర్యప్రాప్తి వరకు అక్షరాస్యత తక్కువగా ఉండేది. కొందరు సంస్కృతాంధ్ర పండితులు, కవులు పల్లెటూళ్ళలో కృశించిపోతే, మరికొందరు రాజభాషను నేర్చుకొని తమ పనులు నెరవేర్చుకొన్నారు.

XVI.

(అ) కింద పేర్కొన్న పదాల ఆధారంగా చేసుకుని విద్యార్థి ప్రిన్సిపాల్ల మధ్య సంభాషణను రాయండి. (1 × 5 = 5)

పత్రికా విలేకరితో కళాశాల ఉత్సవం గురించి ఫోన్లో వివరించే సంభాషణ. (కళాశాల వార్షికోత్సవం – కలం, కాగితం – ముఖ్య అతిథి ఉపన్యాసం – ఉత్తేజకరం – బహుమతులు – పాటలు – నృత్యాలు.)
జవాబు:
వందన : నమస్తే రమణ సర్ ! నా పేరు వందన నేను ప్రభుత్వ బాలికల జూనియర్ కళాశాల విద్యార్థినిని మాట్లాడుతున్నాను.
రమణ : నమస్తే వందనా ! నిన్న మీ కళాశాలలో వార్షికోత్సవం జరిగిందట కదా ?
వందన : అవును సర్ ! ఆ విషయమే మీకు వివరిద్దామని ఫోన్ చేశాను సర్.
రమణ : ఒక నిముషం ఆగమ్మా ! కాగితం, కలం తీసుకుంటాను…. ఇంక చెప్పమ్మా!
వందన : నిన్న మా కళాశాల వార్షికోత్సవం వైభవంగా జరిగింది. జూనియర్ కళాశాలల జిల్లా అధికారి ముఖ్య అతిథిగా వచ్చాడు.
రమణ : అవునా ! ముఖ్య అతిథి ఏమని ఉపన్యసించాడో చెప్పగలవా ?
వందన : మా జిల్లా అధికారి సత్యనారాయణ రెడ్డి ఉపన్యాసం చాలా ఉత్తేజకరంగా సాగింది. జీవితలక్ష్యం కొరకు కృషి, సాధన, ఏకాగ్రత గురించి వివరించాడు.
రమణ : బాగుంది వందనా ! ఇంకా వివరాలు చెప్పమ్మా !
వందన : వార్షికోత్సవం సందర్భంగా ఆటలపోటీలు, సాంస్కృతిక పోటీలు నిర్వహించి గెలుపొందిన వారికి బహుమతులు అందజేశారు.
రమణ : ఏయే సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలు జరిగినవి ?
వందన : ఒక నాటిక, నృత్యాలు, పాటలు, హాస్యసంభాషణలు, ధ్వన్యనుకరణ, అనుకరణ మొదలైన అంశాలతో రెండు గంటలపాటు కార్యక్రమాలు జరిగాయి. అందరికీ బాగా నచ్చాయి. ఫోటోలు ఈమెయిల్ చేస్తాను
సర్ ! రేపటి మీ పత్రికలో ఫోటోలు వివరాలు ప్రచురిస్తారా ?
రమణ : తప్పకుండానమ్మా ! మంచిదమ్మా !
వందన : ధన్యవాదాలు సర్ !

(ఆ) కింది ప్రశ్నలకు ఒక్క వాక్యంలో సమాధానాలు రాయండి. (5 × 1 = 5)

ప్రశ్న 1.
‘సర్వనామం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
నామవాచకానికి బదులు వాడబడే శబ్దాన్ని ‘సర్వనామం’ అంటారు.

ప్రశ్న 2.
‘అతడు శ్రీరాముడు’ వాక్యంలో ‘అతడు’ అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
‘అతడు’ అనేది, ‘సర్వనామము’.

ప్రశ్న 3.
‘స్వాతి అందమైన అమ్మాయి’ వాక్యంలో అందమైన అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
ఈ వాక్యంలోని ‘అందమైన’ అనే శబ్దము, ‘విశేషణం’ అనే భాషాభాగం అవుతుంది.

ప్రశ్న 4.
‘వీడు అబద్ధాల కోరు’ వాక్యంలోని ‘వీడు’ అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
ఈ వాక్యంలోని ‘వీడు’ అనేది సర్వనామం.

ప్రశ్న 5.
‘రాము గ్రంథాలయానికి వెళ్ళాడు’ వాక్యంలోని క్రియ ఏమిటి ?
జవాబు:
ఈ వాక్యంలోని క్రియ ‘వెళ్ళాడు’ అనే శబ్దము.

Self-assessment with TS Inter 2nd Year Hindi Model Papers Set 4 allows students to take charge of their own learning.

TS Inter 2nd Year Hindi Model Paper Set 4 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks: 100

सूचनाएँ :
1. सभी प्रश्न अनिवार्य हैं ।
2. जिस क्रम में प्रश्न दिये गये हैं, उसी क्रम से उत्तर लिखना अनिवार्य है ।

खण्ड – ‘क’ (60 अंक)

1. निम्नलिखित किसी एक पद्य का भावार्थ लिखिए | (1 × 6 = 6)

1. रहिमन धागा प्रेम का, मत तोरो चटकाय ।
टूटे से फिर ना जुरै, जुरै गांठ पर जाय ||
उत्तर:
भावार्थ : इस दोहे में रहीम उपदेश देते हैं कि “प्रेम का धागा (संबंध) बडा ही नाजुक होता है । इसलिए इसे टूटने नहीं देना चाहिए । क्यों कि, तरह टूटे धागों को जोडने पर गाँठ पड जाती है वैसे ही संबंधों में भी गाँठ पड जाती है” ।

భావార్థము : రహీమ్ ఈ దోహాలో ప్రేమ అనే దారము (సంబంధం) చాలా నాజూకైనది. ఇందువల్ల దీనిని తెగనీయకూడదు. ఎందుకంటే ఏవిధంగానైతే తెగిన దారాలను కలిపినపుడు ముడిపడుతుందో అదే విధంగా సంబంధాల్లో కూడా ముడి (కణుపు) పడుతుందని ఉపదేశించారు.

अथवा

2. समै – समै सुंदर सबै रूप कुरुप न कोय |
मन की रुचि जेती जितै, तित तेती रुचि होय ॥
उत्तर:
भावार्थ : बिहारी इस दोहे में वस्तु की सुंदर या असुंदर की स्थिति के बारे में बताते हुए कहते हैं – “इस दुनिया में कोई भी वस्तु सुंदर या असुंदर नहीं है । वरन् अपने – अपने समय पर सभी वस्तुएँ सुंदर बन जाती हैं। मनुष्य की जिस वस्तु के प्रति जितनी अधिक प्रीति होती है, वह उसे उतना ही अधिक सुंदर दिखाई देगी ।

భావార్థము : బిహారీ ఈ దోహాలో వస్తువు యొక్క అందం అంద విహీనం అనే దాని గురించి ప్రస్తావిస్తూ ఇలా చెబుతున్నారు. “ఈ ప్రపంచంలో ఏ వస్తువుకూడా అందమైనది – అంద విహీనమైనది అంటూ ఉండదు. కాకపోతే వారి వారి కాలాల్లో (సమయాల్లో) అన్ని వస్తువులు అందంగా తయారైనవే. మనిషికి ఏ వస్తువు ఎడల ఎక్కువ ప్రేమ ఉంటుందో అది అతనికి అంతే ఎక్కువ అందంగా కన్పిస్తుంది.

2. निम्नलिखित किसी एक कविता का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखए । (1 × 6 = 6)

(1) “गुलाबी चूडियाँ” पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
कवि परिचय : नागार्जुन का असली नाम वैद्यनाथ मिश्र था इनका जन्म सन् 1911 में वर्तमान मधुबनी जिले के सतलखा में हुआ था । इनके पिता गोकुल मिश्र और माता उमादेवी हैं। उनकी शिक्षा संस्कृत में हुई । उनकी मृत्यु ता 05-11-1988 को हुई ।

सारांश : नागार्जुन की कविता संवेदना और ममत्व से भरी है । प्रस्तुत कविता में बेटी के प्रति पिता का वात्सल्य दिखाई देता है। विशेषकर एक ऐसे पिता का वात्सल्य जो परदेश में रहता है। अधिकतर पिता रोजगार की चिंता में अपना परिवार को पीछे छोड़ आते हैं ।

एक प्राइवेट बस का ड्राइवर है । उसे सात साल की बच्ची रहती है । ड्राइवर बस आराम से चला रहा है और बस स्टाप में रोकता ह । तभी नागार्जुन (कवि ) बस चढते हैं और देखते हैं कि सामने गियर से ऊपर काँच की चार गुलाबी चूडियाँ हुक से लटका रक्खी हैं। वे बस की रफ्तार के अनुसार हिलती रहती हैं । कवि को संदेह होता है, तुरंत ड्राइवर से पूछता है ये चूडियाँ क्यों लटका रक्खी हैं। ढलती उम्र के बडी मूँछ के चेहरा ड्राइवर आहिस्ते से कहता है कि हाँ साहब ! यह एक तोफा है । एक बेटी ने अपने पिता को दिया है यह तोफा । लाखों बार कहने पर भी बेटी उन्हें नहीं निकालती । यहाँ अब्बा की नजरों के सामने कई दिनों से अपनी अमानत टाँगे हुए हैं।

मैं भी (कवि) सोचता हूँ कि चूडियाँ क्या बिगाडती हैं, इनको यहाँ से किस कारण से हटा दूँ । ड्राइवर ने एक नजर मुझ पर डाला । मैं भी (कवि) एक नजर ड्राइवर पर डाला । दूध जैसा वात्सल्य ( स्वच्छ प्रेम) बडी – बडी आँखों में गिरा दे रहा था । उनकी नजर चंचलता घेरनेवाला सीधे – साधे प्रश्न पर और फिर से सड़क की ओर होगई । मैं ने (कवि ) झुककर कहा- हाँ भाई ! आखिर मैं भी एक पिता हूँ । बस यूँही आपसे पूछ लिया । वरना कौन नहीं पसंद करते छोटी – छोटी कलाइयों की गुलाबी चूडियाँ ?

(2) बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता मे कवि किस बात पर दुःखी है ?
उत्तर:
कवि राजेश जोशी इस कविता के द्वारा बाल बच्चों की स्थित को देखकर विचलित मन से अपना क्रोध व्यक्त करते हैं । कवि यह प्रश्न पूछ रहा है कि सुबह – सुबह ठंड का मौसम चारों तरफ फैला हुआ है और सडकें भी कोहरे से ढँकी हुई है । इतने ठंड़ में बच्चे अपने – अपने काम पर जाने के लिए मजबूर हैं । पढने और खेलने की उम्र में बच्चों को अपने पेट पालने के लिए काम पर क्यों जाना पड रहा है ? क्या बच्चों को खेलने के गेंद, मैदान, बगीचे और घरों के आँगन खत्म हो चुके हैं ? पढाने के लिए विद्यालय, पढने के लिए किताबें सब चले गये हैं ? अगर सच में एसा हैं तो इस दुनिया में बचा ही क्या ? हमेशा की तरह इन सारी चीजें मौजूद होने पर भी आखिर क्यों छोटे-छोटे बच्चे सडकों से अपने- अपने काम पर जाने केलिए विवष हैं ?

3. निम्नलिखित किसी एक पाठ का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखिए । (1 × 6 = 6)

(1) ‘उपभोक्तावाद की संस्कृति’ पाठ का सारांश पाँच – छः वाक्यों में लिखिए |
उत्तर:
हम लोग विविध विज्ञापनों की चमक दमक से सम्मोहित होकर वस्तुओं के पीछे भाग रहे हैं, चाहे वे घटिया भी क्यों न हों। हमारी दृष्टि वस्तु की गुणवत्ता पर नहीं है । संपन्न – वर्ग प्रदर्शनपूर्ण जीवनशैली को अपना रहा है, जिस पर साधारण निर्धन वर्ग भी मोहितदृष्टि लगाता है । यह, सभ्यता एवं संस्कृति के विकास का चिंताजनक विषय है, जिसे उपभोक्तावाद ने सजाया । यह उपभोक्ता संस्कृति; यह दिखावे की संस्कृति हमारी सामाजिक जड़ को उखाड़ती है और सामाजिक अशांति को फैलाती है । हमारी सांस्कृतिक अभिमान का भी हास होता है । यह संस्कृति भविष्य के लिए एक बड़ी चुनौती हैं।

(2) ‘धरती’ पाठ का ‘सारांश पाँच- छह वाक्यों में लिखिए |
उत्तर:
भारतदेश की आशा उसकी धरती और उसके किसान हैं । भारतीय किसान आत्मविर्भर एवं परिश्रमी होते हैं । उन्हें धरती तथा गृह – गृहस्थी से प्रेम होता है । किसान की जिंदगी में परस्पर सहयोग एवं सादगी की भावना, हर काम में कई कहानियाँ, लोकगीत, हजारों कहावतों का स्मरण हो आता हैं । वास्तव में किसान अन्नदाता सुखदाता एवं जीवनदाता हैं । इमारी सहानुभूति और सहयोगिता से किसान फलेंगे फूलेंगे और चहूँ और सुख- समृद्धि लहराएगी | हमारी पढ़ाई लिखाई तथा रहन – सहन का आदर्श यही बनना चाहिए कि किसानों की श्रेणी में हमारी गिनती हो ।

4. निम्नलिखित प्रश्नों में से किन्हीं दो के उत्तर तीन – चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 4 = 8)

(1) “अंधेर नगरी” एकांकी के अंत में फाँसी पर कौन चढ़ा ? और क्यों ?
उत्तर:
“अंधेर नगरी’ एकांकी के अंत में चौपट राजा खुद फाँसी पर चढता है और मरजाता है । क्यों कि गुरू महंत ने गोबरधनदास को बचाने के लिए कहा कि इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा। सीधे स्वर्ग जाने की लालच में राजा फाँसी पर चढा । गोबर धनदास मोटा आदमी होने के वजह से सिपाही उसको पकड लेते हैं ।

(2) ‘गाँव का ईश्वर’ प्रकांकी का उद्देश्य क्या है ?
उत्तर:
‘अशिक्षा से ग्रामीण प्रांतों में कई दुष्परिणाम होते रहते हैं । उनमें बेमेल विवाह, बाल्यविवाह, लडकियों को समान अधिकार न देना, शिक्षित संतान की भावनाओं को प्राथमिकता न देना, बडों की पसंद को छोटों की पसंद बनाकर थोपना, बड़ा आदमी चाहे कैसे भी हो, गाँव का ईश्वर समझना आदि हैं। इन बिंदुओं की ओर पाठकों की दृष्टि आकृष्ट कर इन दुष्परिणामों को दूर कराने की कोशिश करना ही इस एकांकी का मुख्य उद्देश्य है ।

(3) अशोक ने शस्त्रों का त्याग क्यों किया ?
उत्तर:
अशोक स्वयं अपनी सेना का संचालन करते समय शत्रु- कलिंग की सभी सेना महिलाएँ हैं । उसकी संचालन करनेवाली राजकुमारी पद्मा भी स्त्री है। स्त्रियों पर शस्त्र चलाना शास्त्र – विरुद्ध है । इसे दृष्टि में रखने और स्त्री – सेना को देखकर अपना हृदय परिवर्तित होने के कारण अशोक ने शस्त्रों का त्याग किया ।

5. निम्नलिखित पद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए ।

(1) प्राइवेट बस का ड्राइवर है तो क्या हुआ,
सात साल की बच्ची का पिता तो है !
सामने गियर से ऊपर
हुक से लटका रक्खी हैं
काँच की चार चूडियाँ गुलाबी
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पद्यांश “गुलाबी चूडियाँ” नामक कविता से दिया गया है । इसके कवि श्री. नागार्जुन हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रमुख कवि हैं । प्रस्तुत कविता में आप बेटी के प्रति पिता का प्रेम और बात्सल्य को दिखाते हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ “गुलाबी चूडियाँ ” कविता के हैं । एक प्राइवेट बस का ड्राइवर है । उसे साथ साल की बच्ची है। काँच की चार गुलाबी चूडियाँ सामने गियर से ऊपर हुक से लटका रक्खी हैं । ये गुलाबी चूडियाँ एक बेटी ने अपने पिता को दिया है । यह तोफा । क्यों कि यह चार गुलाबि चूडियाँ देखकर अपने बस सीमित में चलायेगा न कि स्पीड चलाकर याक्सिडेंट न हो जाए ।

(2) सूखी कितनी इसकी कलियाँ
मुर्झाई कितनी वल्लरियाँ,
जो मुर्झाई फिर कहाँ खिलीं;
पर बोलो सूखे फूलों पर
कब मधुवन शोर मचाता है ।
जो बीत गई सो बात गई !
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “जो बीत गयी’ कविता पाठ से दी गयी हैं । इसके कवि श्री हरिवंशराय बच्चन जी हैं। ये हालावादी कवि हैं । इस कविता के द्वारा कवि करते हैं कि बीती हुई बातें कभी भी नहीं लौटते । इसलिए उनको भूलकर धीरज के साथ आगे बढने का संदेश देते हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि कहना चाहता है – “कुसुमों के सूखे जाने पर, अनेक कलियों के और लताओं के मुरझाने पर मधुवन नहीं शोर मचाता | क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि समयं (मौसम) आने पर वे कलियाँ, फूल; पत्ते फिर खिलेंगे । इस धीरज के कारण मधुवन हमेशा बहार छा जाता है ।

विशेषता : कुसुमों के सूख जाने पर, अनेक कलियों के और लताओं के मुरझाने पर मधुवन शोर नहीं मचाता ।

(3) कुदरत की इस पवित्रता को तुम निहार लो
इनके गुणों को अपने मन में तुम उतार लो
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “ये कौन चित्रकार हैं” नामक कविता से दी गयी हैं । इसके कवि श्री भरत व्यास हैं । वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार हैं। प्रस्तुत कविता में आप प्रकृति की सुंदरता का वर्णन सुंदर शब्दों में किये हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ ” ये कौन चित्रकार है” कविता से दी गयी हैं। तुम प्रकृति की इस पवित्रता को देखो। इनके गुणों को अपने मन में स्मरण करो । प्रकृति को निहारने से हमें सृजन की विविधता दिखाई देती है ।

(4) कोहरे से ढकी सड़क पर बच्चे काम पर जा रहे हैं
सुबह – सुबह
बच्चे काम पर जा रहे हैं
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता से दिये गये हैं । इस कविता के कवि श्री राजेश जोशी हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रसिद्ध कवि हैं ।” कवि ने बाल मजदूरी की समस्या की ओर आकर्षित करने की कोशिश की ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि नें लिखा है कि बहुत ही ठण्ड का मौसम है और सुबह – सुबह का वख्त है । चारों तरफ और सडकें भी कोहरे से ढँकी हुई है। परंतु इतनी ठण्ड में भी छोटे – छोटे बच्चे अपने – अपने काम पर जाने केलिए मजबूर हैं ।

विशेषता: प्रस्तुत पंक्तियों में कवि काम पर जानेवाले बच्चों की स्तिति को देखकर विचलित हो जाते हैं और प्रश्न पूछ रहे हैं कि आखिर बच्चे काम पर क्यों जा रहे हैं ?

6. निम्नलिखित गद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए । (2 × 3 = 6)

(1) गेलौर से वजीरगंज जाने की 90 किलोमीटर की दूरी को 13 किलोमीटर ला देने वाला यह रास्ता एक श्रमिक के प्यार की निशानी है | एक अंग्रेज पत्रकार ने लिखा : ‘पूअरमैंस ताजमहल ।’
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पाठ्यांश सफल लेखक, संपादक, अनुवादक, सक्रिय सांस्कृतिक विचारक एवं सच्चे सामाजिक कार्यकर्ता सुभाष गाताडे के पाठ ‘पहाड़ से उँचा आदमी से उद्धृत है । दशरथ माँझी द्वारा पहाड़ काटने के भगीरथ – यत्न में लोग कैसे अपने हाथ बँटाते हैं, उसका विवरण देते लेखक, प्रस्तुत कथन कहते हैं ।

व्याख्या : लेखक कहते हैं कि दशरथ माँझी छैनी और हथौड़ से पहाड़ काटकर गेलौर से वजीरगंज की 90 कि.मी. की दूरी को 13 कि.मी. लाते हैं । यह नया रास्ता. कठोर श्रमिक दशरथ माँझी की जीवन संगिनी फागुनी देवी का पवित्र प्रेम – चिह्न है । अस्वस्थ फागुनी देवी को 90 कि.मी. दूर स्थित नदजीक वजीरगंज अस्पताल ले जाने के दौरान वह दम तोड़ देती है | तब दशरथ इस भगीरथ – यत्न का निर्णयकर कार्य – सफलता पाते हैं । जैसे शहशाह शाहजहाँ की प्रियतमा मृत मुमताज की यादगार में वे ताजमहल का निर्माण करते हैं, वैसे ही निर्धन श्रमिक दशरथ अपनी जीवन संगिनी फागुनी देवी की यादगार में वे इस नए रास्ते का निर्माण करते हैं । एक अंग्रेज पत्रकार ठीक कहते हैं कि यही रास्ता दरिद्र दशरथ का ताजमहल है ।

विशेषताएँ : ‘यहा रास्ता एक श्रमिक के प्यार की निशानी’ और ‘पूअर मैंस ताजमहल’ शब्दों में लेखक बिंदु में सिंधु भर देते हैं । दोनों उपमाएँ सटीक हैं । ‘आज की तारीख में…’ कहकर लेखक पुराने मीलों की याद दिलाते हैं ।

(2) कहते हैं, जो पेंसिल वे एक बार खरीदती थीं, वह जब
तक इतनी छोटी न हो जाती कि उनकी पकड में भी न
आए तब तक उससे काम लेती थीं ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत कथा – अंश सुप्रसिद्ध कहानीकार एवं उपन्यासकार श्रीमती मन्नू भंडारी की सफल कहानी, ‘सयानी बुआ’ से लिया गया है । बचपन में ही बुआ कितनी सुव्यवस्थता और पाबंदी से, कितने अनुशासन से रहती है, उसका एक उदाहरण के रूप में कहानीकार यह उद्धरण देती है ।

व्याख्या : कहा जाता है कि सयानी बुआ बचपन में, पढ़ाई के समय, पेंसिल का पूरी तरह उपयोग में लाती थीं। छोटी होते हुए पकड़ में न आने तक पेंसिल का इस्तेमाल करती थीं ।

विशेषताएँ : इस उद्धरण मे स्पष्ट होता है कि सयानी बुआ के सयानापन का बीज बचपन में ही बोया गया । कहा जाता है कि बचपन की आदतें आजीवन जारी होती हैं ।

(3) आत्मनिर्भरता भारतीय किसान का ……….. मुहँ नहीं ताकना पड़ता ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत उद्धरण पुरातत्व विद्, इतिहासकार एवं निबंधकार वासुदेवशरण अग्रवाल के निबंध, ‘धरती’ स दिया गया । यह उद्धरण भारतीय किसान की आत्मनिर्भरता एवं उसके स्ववलंबन का गुणगान करते संदर्भ में निबंधकार ये वाक्य कहते हैं ।

व्याख्या : भारत के कृषक का महान गुण है, आत्मनिर्भरता अर्थात् आत्मावलंबन | वह सब काम अपने बल पर करता है । इसी विषय पर यदि सावधानी से अध्ययन करें, तो ऐसे हज़ारों तत्थ हमारे सामने आएँगे, जिनको भारतीय कृषक अपने हाथ से खुद कर लेते हैं, जैसे खेती के औज़ार, घर के निर्माण की सामग्री, घर की आवश्यक सामग्री, दवा-दारु आदि । इससे बाहर के यंत्र और यंत्रविदों पर निर्भर होना न पड़ता ।

विशेषताएँ : निबंधकार इस उद्धरण द्वारा भारतीय किसान के संपूर्ण जीवन के अध्ययन पर ज़ोर दे रहे हैं, जो अनिवार्य है । भाषा सरल और सुबोध है ।

(4) परमात्मा, मेरे बच्चों पर दया करो। इस अधर्म का दंड
मुझे मत दो, नहीं तो मेरा सत्यानाश हो जाएगा ।
उत्तर:
संदर्भ : ये वाक्य महान कहानीकार एवं उपन्यास सम्राट मुंशी प्रेमचंद की सफल कहानी ‘बूढ़ी काकी’ से दिए गए हैं। रात को रूपा की लड़की लाड़ली अपनी चारपाई में न पाकर इधर-उधर ढूँढ़ती और देखती कि । जूठे पत्तलों पर से पूडियों के टुकड़े खा रही बूढ़ी काकी के पास खड़ी है । करुणा और भय से रूपा का हृदय द्रवित होता है । वह सच्चे दिल से अकाश की ओर हाथ उठाकर ये वाक्य कहती है ।

व्याख्या : हे भगवान ! बूढ़ी काकी से किया जा रहा इस दुर्व्यवहार, इस दुस्थिति का कारण पति महित मैं और बच्चे हैं । इस विधर्म चेष्टा की सजा मुझे और बच्चों को मत दो। हम पर रहम करो ।

विशेषता : यह उद्धरण रूपा में स्थित पाप – भीति एवं उससे हुआ हृदय – परिवर्तन का परिचायक है ।

7. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर दो वाक्यों में लिखिए । (2 × 3 = 6)

(1) रहीम के अनुसार अपना दुःख क्यों छिपाना चाहिए ?
उत्तर:
रहीम के अनुसार अपने दुःख को अपने मन में ही छिपा रखना चाहिए । क्यों कि दूसरों को सुनाने से लोग सिर्फ उसका मज़ाक उडाते हैं, परंतु दुःख को बाँटते नहीं है ।

(2) नागार्जुन का संक्षिप्त परिचय लिखिए |
उत्तर:
नागार्जुन का असली नाम वैद्यनाथ मिश्र था । इनका जन्म सन् 1911 में वर्तमान मधुबनी जिले के सतलाख में हुआ था । इनके पिता गोकुल मिश्र और माता उमादेवी हैं | उनकी शिक्षा संस्कृत में हुई । उनकी मृत्यु ता 05- 11-1988 को हुई । इनके प्रमुख काव्य संग्रह हैं – ‘युगंधरा’, ‘तालाब की मछलियाँ”, ”अपने खेत में”, “इस गुब्बारे की छाया में’ आदि । वे प्रसिद्ध उपन्यास कार भी थे । “रतिनाथ की याची”, “नयी पौध”, “वरुण के बेटे” आदि इनके उपन्यास हैं ।

(3) भरत व्यास का संक्षिप्त परिचय दीजिए ।
उत्तर:
कवि परिचय : पंडित व्यास का जन्म सन् 1918 को राजस्थान के बिकानेर में हुआ वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार है । इन्होंने “दो आँखे बारह हाथ’, ‘नवरंग”, “गूँज उठी शहर्ना”, “रानी रूपमती”, “बूँद जो बन गई मोती” आदि प्रसिद्ध फिल्मों के लिए गीत लिखे हैं । वे अपने गीतों में ”देशभक्ति”, “राष्ट्रीय एकता” और “बलिदान” का संदेश दिया | सन् 1982 में उनकी मृत्यु हुई ।

(4) हरिवंशराय बच्चन का संक्षिप्त परिचय दीजिए ।
उत्तर:
हरिवंशराय बच्चन का जन्म 27 नवंबर सन् 1907 को इलाहाबाद के समीप प्रतापगढ़ जिले के एक छोटे से गाँव बाबूपट्टी में हुआ था । इनके पिता का नाम प्रताप नारायण श्रीवास्तव तथा माता का नाम सरस्वती देवी था । उन्होंने प्रयाग विश्वविद्यालय से अंग्रेजी में एम. ए. और कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय से पी. हेच.डी पूरी की। ये हालावादी कवि हैं । 18 जनवरी सन् 2003 को मुंबई में आपका निधन हो गया ।

8. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर तीन- चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 3 = 6)

(1) उपभोक्तावाद की संस्कृति पाठ के अनुसार उपभोक्ताओं को कैसे जागरुक रहना चाहिए ?
उत्तर:
उपभोक्तावाद की संस्कृति ‘पाठ के अनुसार उपभोक्ताओं को विज्ञापनों की चमक दमक के चंगुल में नहीं फँसना चाहिए। उनकी दृष्टि आवश्यक गुणवत्त वस्तुओं पर ही होनी चाहिए । विदेशी घटिया ख्याद्यव पेय पदार्थों को तक्षण त्याग करना चाहिए ।

(2) ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी’ पाठ से हम क्या सीखते हैं ?
उत्तर:
आत्मनिर्भर, दृढ़ निश्चय और कर्मशील व्यक्ति को असंभव कार्य कोई नहीं होता । ऐसा व्यक्ति जंगल में भी मंगल मचा देता है। ऐसे व्यक्ति के सामने पर्वत भी अपना सिर झुकाता है, सागर भी अपनी तरंगों को पसारकर उसका स्वागत करता है । उसका काम सफल होता है जिससे समाज कल्याण होता है । यही हम ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी’ पाठ से सीखते हैं ।

(3) मन्नु भंडारी के बहुचर्चित उपन्यास कौन से हैं। उनकी विशेषता क्या है ?
उत्तर:
मन्नू भंडारी के बहुचर्चित उपन्यास हैं – एक इंच मुस्कान (उनका पहला उपन्यास), महाभोज, एक कहानी है भी आपका बंटी आदि । इनमें नारी जीवन की समस्याएँ, उनकी मानसिक स्थिति का विश्लेषण, युगीन समाज की यथार्थता आदि प्रति बिबित हैं । इनकी भाषा सरल व सुबोध है। ये सब मन्नू भंडारी जी के उपन्यासों की विशेषता है ।

(4) तेलंगाना के किसी एक मनपसंद दर्शनीय स्थल के बारे में लिखिए ।
उत्तर:
तेलंगाना के मनपसंद दर्शनीय स्थल अनेक हैं, जिनमें हैदराबाद एक है। तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद है, जो ऐतिहासिक नगर है । इसे भाग्यनगर, मोती का शहर तथा गंगा-जमुना तहजीब का नगर भी कहते हैं । इसके दर्शनीय स्थल हैं गोलकोंडा, चारमीनार, मक्का मस्जिद, कुतुबशाही गुंबद, पैगाह गुंबद, तारामती बारादरी, फलकनुमा महल और चौमोहल्ला महल, जिनमें सजीवता एवं उत्कृष्टता दिखाई देती हैं । इनके अलावा, सालारजंग संग्रहालय, नेहरु चिड़ियाघर, हाइटेक सिटी, हुस्सैन झील आदि भी देखने लायक हैं |

9. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) रहीम का पूरा नाम क्या है ?
उत्तर:
अब्दुलरहीम खानखाना

(2) बिहारी किस काल के कवि थे ?
उत्तर:
रीतिकाल के

(3) पिता बेटी के लिए कौनसा उपहार लाया है ?
उत्तर:
“काँच की गुलाबी चूडियाँ”

(4) कवि किन बातों को भूलकर आगे बढ़ने की प्रेरणा दे रहे हैं ?
उत्तर:
अप्रिय बातों को

(5) बच्चे कहाँ जा रहे हैं ?
उत्तर:
काम पर

10. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) किन खादयों को लेखक फूहड़ खाद्य मानते हैं ?
उत्तर:
पीज़ा और बर्गर को

(2) गेलौर से वजीरगंज तक जाने की कितने किलोमीटर की दूरी है ?
उत्तर:
पहाड़ तोड़ने के पहले 90 किलोमीटर

(3) अन्नू को बुखार आने पर डॉक्टर ने क्या सलाह दी ?
उत्तर:
अन्नू को पहाड़पर लेजाने की

(4) किसानों के लिए आवश्यक सभी औजार कहाँ तैयार होते हैं ?
उत्तर:
गाँवों में ही

(5) मक्का मस्जिद कहाँ है ?
उत्तर:
हैदराबाद मे है ।

खण्ड- ‘ख’ (40 अंक)

11. निम्नलिखित में से एक पत्र लिखिए | (1 × 5 = 5)

(1) बस में छूटे सामान के बारे में परिवहन अधिकारी के नाम पत्र |
उत्तर:

दिनांक : 24.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

सेवा में,
श्रीमान प्रबंधक,
तेलंगाना परिवहन निगम,
हैदराबाद |
विषय : बस में छूटे सामान के बारे में ज्ञापित करने हेतु ।
माननीय महोदय,
सविनय निवेदन है कि मैं आपको बस में छूटे अपने सामान के बारे में ध्यान दिलाना चाहता हूँ । मैं 23.07.2019 को बस संख्या टीएस 09 1411 से दिलसुखनगर से कोठी जा रहा था । मैं उस दिन जल्दी में था । इसी कारण बस से उतरते समय अपना बैग भूल गया । उसमें मेरी पुस्तकें रह गयी हैं।
आपसे निवेदन है कि यदि आपको मेरी पुस्तकें मिली हैं तो कृपया लौटाने की कृपा करें । आशा है कि आप मेरे निवेदन पर गंभीरता से विचार करेंगे |
धन्यवाद ।

आपका आज्ञाकारी छात्र
अभिनव कुमार,
क्र. सं. 14,
एम. पी. सी. प्रथम वर्ष ।
शामकीय महाविद्यालय,
न्यू मलकपेट |

अथवा

(2) विज्ञान यात्रा पर जाने के लिए पिताजी से रुपये माँगने हेतु पत्र लिखिए ।
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

पूज्यनीय पिताजी,
सादर प्रणाम । मैं यहाँ कुशल हूँ । आपकी और माताजी की कुशलता की प्रार्थना करता हूँ। मेरी पढ़ाई अच्छी चल रही है । पत्र लिखने का कारण यह है कि महाविद्यालय की ओर से अगले सप्ताह विज्ञान यात्रा पर बेंगलूर जाने का निर्णय लिया गया है। इसमें मैं भी जाना चाहता हूँ | इस विज्ञान यात्रा में जाने के लिए एक हजार रुपये की आवश्यकता है । आश करता हूँ कि आप मुझे विज्ञान यात्रा पर अवश्य भेजेंगे |

आपका पुत्र
अभिनव कुमार,

पता :
सेवा में,
सुरेश कुमार,
म. नं. 2.6.89,
पुराना बाजार,
कामारेड्डी |

12. निम्नलिखित में से किन्हीं आठ शब्दों का संधि विच्छेद कीजिए । (8 × 1 = 8)

(1) धर्मार्थ
(2) महेश
(3) देवर्षि
(4) इत्यादि
(5) महौषध
(6) पवन
(7) उल्लास
(8) वागीश
(9) स्वागत
(10) मनोबल
(11) परोपकार
(12) सदैव
उत्तर:
(1) धर्म + अर्थ = धर्मार्थ
(2) महा + ईश = = महेश
(3) देव + ऋषि = देवर्षि
(4) इति + आदि = इत्यादि
(5) महा + औषधि = महौषध
(6) पो + अन = पवन
(7) उत् + लास = उल्लास
(8) वाक् + ईश = वागीश
(9) सु + आगत = स्वागत
(10) मनः + बल = मनोबल
(11) पर + उपकार = परोपकार
(12) सदा + एव = सदैव

13. निम्नलिखित में से किन्हीं पाँच शब्दों के समास के नाम लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) यथाविदि
(2) अठन्नी
(3) घर-द्वार
(4) नवग्रह
(5) सप्तग्रह
(6) जलज
(7) भरपेट
(8) मनचाहा
उत्तर:
(1) यथाविधि – अव्ययीभाव समास
(2) अठन्नी – द्विगु समास
(3) घर-द्वार – द्वन्द्व समास
(4) नवग्रह – द्विगु समास
(5) सप्तग्रह – तत्पुरुष समास
(6) जलज – बहुव्रीहि समास
(7) भरपेट – अव्ययीभाव समास
(8) मनचाहा – तत्पुरुष समास

14. (अ) निम्नलिखित विज्ञापन पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर लिखिए | (4 × 1 = 4)

प्रश्न उत्तर :
1) फ्लैग डे कब मनाया जाता है ?
उत्तर:
7 दिसंबर फ्लैग डे मनाया जाता है ।

2) दुनिया की तीसरी सबसे बड़ी फौज़ कौनसी है ?
उत्तर:
वॉलिंटियर |

3) फ्लैग डे के दिन किसके कल्याण के लिए फंड एकत्रित करते हैं ?
उत्तर:
भारतीय सशस्त्र बल से जुडे जवानों के कल्याण के लिए

4) दुनिया की सबसे बड़ी वालिंटियर सेना किसके पास है ?
उत्तर:
भारत के पास

(आ) गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए । (4 × 1 = 4)

अपने पर्यावरण को बेहतर बनाने के लिए हमें सबसे पहले अपनी मुख्य जरूरत ‘जल’ को प्रदूषण से बचाना होगा । कारखानों का गंदा पानी, घरेलू, गंदा पानी, नालियों में प्रवाहित मल, सीवर लाइन का गंदा निष्कासित पानी समीपस्थ नदियों और समुद्र में गिरने से रोकना होगा । कारखानों के पानी में हानिकारक रासायनिक तत्व घुले रहते हैं जो नदियों के जल को विषाक्त कर देते हैं, परिणामस्वरुप जलचरों के जीवन को संकट का सामना करना पड़ता है । दूसरी ओर हम देखते हैं कि उसी प्रदूषित पानी को सिंचाई के काम में लेते हैं जिसमें उपजाऊ भूमि भी विषैली हो जाती है । उसमें उगने वाली फसल व सब्जियां भी पौष्टिक तत्वों से रहित हो जाती हैं जिनके सेवन से अवशिष्ट जीवननाशी रसायन मानव शरीर में पहुंच कर खून को विषैला बना देते हैं । कहने का तात्पर्य यही है कि यदि हम अपने कल को स्वस्थ देखना चाहते हैं तो आवश्यक है कि बच्चों को पर्यावरण सुरक्षा का समुचित समय पर देते रहें । अच्छे व मंहगें ब्रांड के कपड़े पहनाने से कहीं पहत्वरूर्ण है उनका स्वास्थ्य, जो हमारा भविष्य व उनकी पूंजी है ।
ज्ञान समय

प्रश्न – उत्तर :
1) पर्यावरण को बचाने के लिए सबसे पहले क्या करना चाहिए ?
उत्तर:
पर्यावरण को बेहतर बनाने के लिए हमें सबसे पहले अपनी मुख्य जरूरत ‘जल’ को प्रदूषण से बचाना होगा |

2) नदियों और समुद्रों में क्या निष्कासित किया जा रहा है ?
उत्तर:
कारखानों का गंदा पानी, घरेलू गंदा पानी, नालियों में प्रवाहित मल; सीवर लाइन का गंदा निष्कासित किया जा रहा है ।

3) खून कैसे विषैला बनता है ?
उत्तर:
प्रदूषित पानी को सिंचाई के काम में उपयोगित करके उगनेवाली फसल व सब्जियाँ सेवन से खून विषैला बनता है ।

4) हमारे भविष्य की पूंजी क्या है ?
उत्तर:
हमारे भविष्य की पूंजी खास्थ्य है । मनुष्य खस्थ से रहना अधिक धन कमाने से बहतर है |

15. (अ) निम्नलिखित में से किन्ही चार मुहावरों के अर्थ लिखिए |

(1) अंधे की लाठी
उत्तर:
एक मात्र सहारा

(2) इशारे पर नाचना
उत्तर:
वश में हो जाना

(3) कुँए का मेंढक
उत्तर:
अल्पज्ञ

(4) अँगूठा छाप होना
उत्तर:
अनपढ़ होना

(5) खाल खींचना
उत्तर:
दंडदेना

(6) अपना रास्ता नापना
उत्तर:
चले जाना

(7) ईद का चाँद होना
उत्तर:
बहुत दिनों के बाद दिखाई देना

(8) आँखों में धूल
उत्तर:
धोखा देना झोंकना

(आ) किन्हीं चार लोकोक्तियों के अर्थ लिखिए । (4 × 1 = 4)

(1) अंधेर नगरी चौपट राजा, टका सेर भाजी टका सेर खाजा
उत्तर:
जहाँ मालिक मूखी हो वहाँ सद्गुणों का आदर नहीं होता ।

(2) इस हाथ दे, उस हाथ ले
उत्तर:
लेने का देना

(3) एक अकेला, दो ग्यारह
उत्तर:
संगठन में शक्ति होती है

(4) ऊँट के मुँह में जीरा
उत्तर:
जरूरत के अनुसार चीज न होना

(5) कंगाली में आटा गीला
उत्तर:
परेशानी पर परेशानी आना

(6) आग में घी डालना
उत्तर:
पहले से हो रहे झगडे को भड़काने की क्रिया

(7) आ बैल मुझे मार
उत्तर:
स्वयं मुसीबत मोल लेना

(8) नेकी और पूछ पूछ
उत्तर:
भलाई करने में संकोच कैसा

16. नीचे दिए गए वाक्यों में से किन्हीं तीन के वाच्य बदलिए । (3 × 2 = 6)

(1) सीता ने कलम खरीदी ।
उत्तर:
सीता से कलम खरीदी गयी ।

(2) बच्चे से गेंद नही खेली जाती है।
उत्तर:
बच्चे से गेंद नही खेली जाती है ।

(3) वह नहीं हँसता ।
उत्तर:
उससे हँसा नहीं जाता है ।

(4) राम घोडे पर चढ़ेगा ।
उत्तर:
राम से घोड़े पर चढ़ा जायेगा ।

(5) आज हम रोटी बनायेंगे ।
उत्तर:
आज हमसे रोटी बनायी जायेगी ।

(6) मैं कविता पढ़ सकता हूँ ।
उत्तर:
मुझसे कविता पढ़ी जा सकती है ।

Self-assessment with TS Inter 2nd Year Hindi Model Papers Set 2 allows students to take charge of their own learning.

TS Inter 2nd Year Hindi Model Paper Set 2 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks: 100

सूचनाएँ :
1. सभी प्रश्न अनिवार्य हैं ।
2. जिस क्रम में प्रश्न दिये गये हैं, उसी क्रम से उत्तर लिखना अनिवार्य है ।

खण्ड – ‘क’ (60 अंक)

1. निम्नलिखित किसी एक पद्य का भावार्थ लिखिए | (1 × 6 = 6)

1. रहिमन धागा प्रेम का, मत तोरो चटकाय ।
टूट से फिर ना जुरै, जुरै गांठ पर जाय ||
उत्तर:
भावार्थ : इस दोहे में रहीम उपदेश देते हैं कि “प्रेम का धागा (संबंध) बडा ही नाजुक होता है । इसलिए इसे टूटने नहीं देना चाहिए | क्यों कि, जिस तरह टूटे धागों को जोडने पर गाँठ पड जाती है वैसे ही संबंधों में भी गाँठ पड जाती है” ।

భావార్థము : రహీమ్ ఈ దోహాలో ప్రేమ అనే దారము (సంబంధం) చాలా నాజూకైనది. ఇందువల్ల దీనిని తెగనీయకూడదు. ఎందుకంటే ఏవిధంగానైతే తెగిన దారాలను కలిపినపుడు ముడిపడుతుందో అదే విధంగా సంబంధాల్లో కూడా ముడి (కణుపు) పడుతుందని ఉపదేశించారు.

अथवा

2. बसै बुराई जासु तन, ताही कौ सनमानु |
भलौ भलौ कहि छोडिये, खोटें ग्रह जपु दानु
उत्तर:
भावार्थ : बिहारी इस दोहे में दुष्ट व्यक्ति की सम्मान के बारे में बताते हुए कहते हैं – “जिस व्यक्ति के हृदय में बुराई बसती है, अर्थात जो व्यक्ति दुष्ट होता है, उसी का समाज में सम्मान होता है । जैसे, अच्छे ग्रहों को लोग अच्छा / भला कहकर छोड देते हैं और बुरे तथा कष्ट देनेवाले ग्रहों के लिए जप तथा दान दिए जाते हैं ।

భావార్థము : ఈ దోహాలో “బిహారీ” దుష్ట వ్యక్తికి ఇచ్చే గౌరవాన్ని గురించి చెబుతున్నారు. ఏ వ్యక్తి హృదయంలో చెడునివాసముంటుందో, అంటే ఏ వ్యక్తి దుష్టుడై ఉంటాడో, ఆ వ్యక్తికే గౌరవ, మార్యద ఉంటుంది. ఎలాగైతే మంచిని, సుఖాన్ని కలిగించే గ్రహాలను (పొగుడుతూ) మంచిగా చెబుతూ వదిలివేస్తారు మరియు చెడుని, కష్టాలని కలిగించే గ్రహాలకోసం జపాలు, దానాలు చేస్తుంటారు.

2. निम्नलिखित किसी एक कविता का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखए । (1 × 6 = 6)

(1) जो बीत गई
उत्तर:
सारांश कवि परिचय : हरिवंशराय बच्चन का जन्म 27 नवंबर सन् 1907 को इलाहाबाद के समीप प्रतापगढ़ जिले के बाबूपट्टी गाँव में हुआ था । उन्होंने प्रयाग विश्वविद्यालय से अंग्रेजी में एम.ए और कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय से पी. हेच.डी पूरी की। ये हालावादी कवि हैं। दो चट्टानें’ रचना केलिए . साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त हुआ ।

सारांश : प्रस्तुत कविता में कवि ने मनुष्य को अप्रिय बातें भूलकर जीवन में आगे बढने की प्रेरणा दी । जो चीज समाप्त हो गयी उस पर निरंतर शोकाकुल होना व्यर्थ है । कवि संदेश देते हैं कि जीवन में कष्टों के समय धीरज बाँधना चाहिए | जैसे कि रोज आकाश की ओर एक बार देखिये । शाम को अनेक तारें आकाश में आती हैं। फिर सबेरे एक एक होकर छूट जाते हैं ।

रात के समय अनेक तारों के आने पर आकाश आनंदित नहीं होता और सबेरे एक – एक छूट जाने से दुखी नहीं होता । एक के छूट जाने पर उसकी जगह दूसरे नये तारें आसकती हैं । इस धीरज के कारण आकाश हमेशा निर्मल और निश्चिंत रहता है । उसी प्रकार हम को भी अपने प्यारे व्यक्तियों या चीजों के खो जाने पर चिंतित नहीं होना चाहिए। उनकी जगह नयी नयी आयोंगी। इस ‘तरह धीरज से आगे बढना चाहिये ।

कुसुमों के सूखे जाने पर, अनेक कलियों के और बल्लरियों के मुरझाने पर मधुवन नहीं शोर मचाता । क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि मौसम आने पर वे कलियाँ, फूल, पत्ते और बल्लरियाँ फिर खिलेंगे । इस धीरज के कारण मधुवन हमेशा बहार छा जाता है । उसी प्रकार हम को भी हमारे प्रिय व्यक्तियों तथा चीजों के खो जाने पर अधीर नहीं बनना चाहिये ।

संदेश : इस पाठ से हम यह सीखना चाहिए कि कष्ट और सुख में. एक ही तरह रहना । (या)
जो व्यक्ति जीवन की नश्वरता को समझलेता है वह हर दुःख से ऊपर उठ जाता है ।

(2) बच्चे काम पर जा रहे हैं
उत्तर:
कवि राजेश जोशी इस कविता के द्वारा बाल बच्चों की स्थित को देखकर विचलित मन से अपना क्रोध व्यक्त करते हैं । कवि यह प्रश्न पूछ रहा है कि सुबह-सुबह ठंड का मौसम चारों तरफ फैला हुआ है और सडकें भी कोहरे से ढँकी हुई है । इतने ठंड़ में बच्चे अपने – अपने काम पर जाने के लिए मजबूर हैं ।

पढने और खेलने की उम्र में बच्चों को अपने पेट पालने के लिए काम पर क्यों जाना पड रहा है ? क्या बच्चों को खेलने के गेंद, मैदान, बगीचे और घरों के आँगन खत्म हो चुके हैं ? पढाने के लिए विद्यालय, पढने के लिए किताबें सब चले गये हैं ? अगर सच में एसा हैं तो इस दुनिया में बचा ही क्या ? हमेशा की तरह इन सारी चीजें मौजूद होने पर भी आखिर क्यों छोटे-छोटे बच्चे सडकों से अपने अपने काम पर जाने केलिए विवष हैं ?

3. निम्न लिखित किसी एक पाठ का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखिए । (1 × 6 = 6)

(1) सयानी बुआ
उत्तर:
सयानी बुआ कठोरता से समय पालन करनेवाली एवं अनुशासन रखनेवाली नारी है | कहानीकार को पढ़ाई के लिए उनके घर में रहना पड़ता । कठोरता के कारण उनकी नन्ही बेटी अन्नू डरती है । डॉक्टर सलह देते हैं कि बुआ के बिना अन्नू को पर ले जाया जाए । तदनुसार उनके पति अन्नू को पहाड़ पर लेजाते हैं। बेटी की तबीयत के बारे में बुआ और उनके पति के बीच रोज पत्रव्यवहार चलता रहता है । एक महीने के बाद पति से देर से पत्र आता है, जिसमें लिखगया है कि सारी सतर्कता के बावजूद मैं उसे नहीं बचासका, इस चोट को धैर्य पूर्वक सहलेना…। यहाँ तक पढ़ते ही बुआजी और कहानीकार जी यह समझकर चीखकर रो पड़ती कि अन्नू मरगईं । लेकिन वे अंतिम हिस्सा पढ़कर रोते रोते हँस पड़ती हैं, क्यों कि पति पचास रूपएवाले प्याले सेट को बचा न सका, अन्नू तो अच्छी है ।

(2) धरती
उत्तर:
भारतदेश की आशा उसकी धरती और उसके किसान हैं । भारतीय किसान आत्मविर्भर एवं परिश्रमी होते हैं । उन्हें धरती तथा गृह – गृहस्थी से प्रेम होता है । किसान की जिंदगी में परस्पर सहयोग एवं सादगी की भावना, हर काम में कई कहानियाँ, लोकगीत, हजारों कहावतों का स्मरण हो आता है । वास्तव में किसान अन्नदाता सुखदाता एवं जीवनदाता हैं । इमारी सहानुभूति और सहयोगिता से किसान फलेंगे फूलेंगे और चहूँ और सुख – समृद्धि लहराएगी । हमारी पढ़ाई लिखाई तथा रहन – सहन का आदर्श यही बनना चाहिए कि किसानों की श्रेणी में हमारी गिनती हो ।

4. निम्नलिखित प्रश्नों में से किन्हीं दो के उत्तर तीन्चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 4 = 8)

(1) “अंधेर नगरी” एकांकी के अंत में फाँसी पर कौन चढ़ा ? और क्यों ?
उत्तर:
“अंधेर नगरी’ एकांकी के अंत में चौपट राजा खुद फाँसी पर चढ़ता है और मरजाता है । क्यों कि गुरू महंत ने गोबरधनदास को बचाने के लिए कहा कि इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा। सीधे स्वर्ग जाने की लालच में राजा फाँसी पर चढा । गोबर धनदास मोटा आदमी होने के वजह से सिपाही उसको पकड़ लेते हैं ।

(2) अशोक ने शस्त्रों का त्याग क्यों किया ?
उत्तर:
अशोक स्वयं अपनी सेना का संचालन करते समय शत्रु कलिंग की सभी सेना महिलाएँ हैं । उसकी संचालन करनेवाली राजकुमारी पद्मा भी स्त्री है। स्त्रियों पर शस्त्र चलाना शास्त्र विरुद्ध है । इसे दृष्टि में रखने और स्त्री – सेना को देखकर अपना हृदय परिवर्तित होने के कारण अशोक ने शस्त्रों का त्याग किया ।

5. निम्नलिखित पद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए। (2 × 3 = 6)

(1) क्या अंतरिक्ष में गिर गई हैं सारी गेंदें
क्या दीमकों ने खा लिया है
सारी रंग बिरंगी किताबों को
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता से दिया गया है । इस कविता के कवि श्री राजेश जोशी हैं । आप हिंदी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रसिद्ध कवि हैं । कवि ने बाल मजदूरी की समस्या की ओर आकर्षित करने की कोशिश की ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि सोचता है कि क्या बच्चे खेलने के लिए गेंद आकाश (अंतरिक्ष) में चली गई हैं ? क्या सारी रंग-बिरंग किताबों को दीमक ने खालिया है ?

विशेषता : कवि इन पंक्तियों में अपने दुःख को व्यक्त करते हैं कि न तो उन्हें पढने का मौका मिलता है और न खेलने का ।

(2) कितने इसके तारे टूटे,
कितने इसके प्यारे छूटे,
जो छूट गए फिर कहाँ मिले,
पर बोलो टूटे तारों पर
कब अम्बर शोक मनाता है ।
जों बीत गई सो-बात गई।
उत्तर:
संदर्भ : ‘प्रस्तुत पंक्तियाँ “जो बीत गयी” कविता पाठ से दी गयी हैं । इसके कवि श्री हरिवंशराय बच्चन जी हैं। ये हालावादी कवि हैं । इस कविता के द्वारा कवि कहते हैं कि बीती हुई बातें कभी भी नहीं लौटते । इसलिए उनको भूलकर धीरज के साथ आगे बढने का संदेश देते हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि कहना चाहता है – शाम होते ही नयी – नयी तारें आती हैं। सबेरे होते ही कई छूट जाती हैं। तो भी आकाश छूटनेवालों की चिंता नहीं करता । क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि शाम को सबेरे डूबे हुए सितारों की जगह नये नये सितारें आयेंगे। इस धीरज के कारण आकाश हमेशा निर्मल और निश्चिंत रहता है ।”

विशेषता: प्रस्तुत पंक्तियों में “आकाश के कई तारे टूट जाने पर भी आकांश उन पर शोक नहीं मनाता ।

(3) कुदरत की इस पवित्रता को तुम निहार लो इनके गुणों को अपने मन में तुम उतार लो
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “ये कौन चित्रकार हैं” नामक कविता से दी गयी हैं । इसके कवि श्री भरत व्यास हैं । वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार हैं । प्रस्तुत कविता में आप प्रकृति की सुंदरता का वर्णन सुंदर शब्दों में किये हैं ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ “ये कौन चित्रकार है” कविता से दी गयी हैं । तुम प्रकृति की इस पवित्रता को देखो। इनके गुणों को अपने मन में स्मरण करो । प्रकृति को निहारने से हमें सृजन की विविधता दिखाई देती है ।

(4) क्या अंतरिक्ष में गिर गई हैं सारी गेंदें क्या दीमकों ने खा लिया है सारी रंग बिरंगी किताबों को
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता से दिया गया है । इस कविता के कवि श्री राजेश जोशी हैं। आप हिंदी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रसिद्ध कवि हैं । कवि ने बाल मजदूरी की समस्या की ओर आकर्षित करने की कोशिश की ।

व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि सोचता है कि क्या बच्चे खेलने के लिए गेंद आकाश (अंतरिक्ष ) में चली गई हैं ? क्या सारी रंग बिरंग किताबों को दीमक ने खालिया है ?

विशेषता : कवि इन पंक्तियों में अपने दुःख को व्यक्त करते हैं कि न तो उन्हें पढने का मौका मिलता है और न खेलने का ।

6. निम्नलिखित गद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए। (2 × 3 = 6)

(1) हमारे सीमित संसाधनों का घोर अपव्यय हो रहा है। जीवन की गुणवत्ता आलू के चिप्स से नहीं सुधरती। न बहुविज्ञापित शीतल पेयों से, भले ही वे अंतर्राष्ट्रीय हों।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत उद्धरण साहित्यकार एवं समाजशास्त्री श्यामचरण दुबे के ‘उपभोक्तावाद संस्कृति’ नामक निबंध से उद्धृत है । सामंती – संस्कृति के फैलाव के दुष्परिणाम गंभीर चिंता का विषय कहते हुए निबंधकार वाक्य कहते है ।

व्याख्या : सामंति संस्कृति के फलस्वरूप अपरमित घटिए विदेशी संसाधनों को स्वीकारकर, हम अपने देश के बढिए परिमित संसाधनों का घोर अनुचित व्यय कर रहे हैं। जिंदगी की गुणता विदेशी घटिए खाद्य आलू चिप्स आदि से या कई प्रकार से विज्ञापित शीतल पेयों से नहीं सुधरती । विदेशी खाद्य पीज़ा और बर्गर कितने ही नवीनतम हों, वे तो हेथ हैं, घटिए ही हैं । स्वास्थ्य के लिए हानिकारक हैं । इनका त्यागना अच्छा ही है ।

विशेषता : भारतीय संस्कृति के हास की चेतावनी का परिचायक है, प्रस्तुत उद्धरण ।

(2) यों बुआजी की गृहस्थी जमे पंद्रह वर्ष बीच चुके थे, पर उनके घर का सारा सामान देखकर लगता था, मानों सब कुछ अभी कल ही खरीदा हो ।
उत्तर:
संदर्भ : यह वाक्य हिंदी की सुप्रसिद्ध कहानीकार एवं उपन्यासकार मन्नू भंडारी की सफल कहानी, ‘सयानी बुआ’ से उद्धृत है । सयानी बुआ के घर के नीरस और यंत्रचालित कार्यक्रम के बारे में बताते हुए प्रस्तुत वाक्य कहती हैं ।

व्याख्या : कहानीकार कहती हैं कि पंद्रह वर्ष के पहले बुआजी गृहिणी बन गईं । लेकिन तब खरीदी गई घर की सारी सामग्री को देखकर ऐसा अनुभव होता है, मानो वह सारी सामग्री कल ही खरीदी हो । अर्थात् सारा सामन जैसा – का – तैसा नवीनता से चमक रहा है ।

विशेषताएँ: यह उद्धरण सयानी बुआ जी की सुव्यवस्थिता, सतर्कता, एवं उनके अनुरक्षण का परिचायक है ।

(3) आत्मनिर्भरता भारतीय किसान का
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत उद्धरण पुरातत्व विद्, इतिहासकार एवं निबंधकार वासुदेवशरण अग्रवाल के निबंध, ‘धरती’ स दिया गया । यह उद्धरण भारतीय किसान की आत्मनिर्भरता एवं उसके स्ववलंबन का गुणगान करते संदर्भ में निबंधकार ये वाक्य कहते हैं ।

व्याख्या : भारत के कृषक का महान गुण है, आत्मनिर्भरता अर्थात् आत्मावलंबन । वह सब काम अपने बल पर करता है । इसी विषय पर यदि सावधानी से अध्ययन करें, तो ऐसे हज़ारों तत्थ हमारे सामने आएँगे, जिनको भारतीय कृषक अपने हाथ से खुद कर लेते हैं, जैसे खेती के औज़ार, घर के निर्माण की सामग्री, घर की आवश्यक सामग्री, दवा-दारू आदि । इससे बाहर के यंत्र और यंत्रविदों पर निर्भर होना न पड़ता ।

विशेषताएँ : निबंधकार इस उद्धरण द्वारा भारतीय किसान के संपूर्ण जीवन के अध्ययन पर जोर दे रहे हैं, जो अनिवार्य है । भाषा सरल और सुबोध है ।

(4) वास्तव में तेलंगाना धरती की भीनी
अंग अंग को सुरभित करती है
मुहँ नहीं ताकना पड़ता ।
भीनी सुगंध माँ भारती के
उत्तर:
संदर्भ : यह कथन संपादक – मंडल द्वारा लिखित ‘तेलंगाना के दर्शनीय स्थल’ नामक पाठ के अंतिम वाक्या है । संपादक मंडल कहते हैं कि तेलंगाना राज्य का हर एक प्रांत पर्यटकों को अपनी ओर खीचं लेता है । इस संदर्भ में संपादक मंडल द्वारा यह वाक्य कहा गया ।

व्याख्या : वस्तुत: तेलंगाना जमीन की मीठी-मीठी खुशबू भारत-माता. के प्रत्येक अंग को सुगंधित करती है । अर्थात् तेलंगाना विशाल भारत की कीर्ति में चार चाँद लगाता है ।

विशेषता: भाषा कवितामय एवं श्तवणा नंदमय है ।

7. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर वाक्यों में लिखिए । (2 × 3 = 6)

(1) बिहारी का संक्षिप्त परिचय लिखिए ।
उत्तर:
कवि का नाम – बिहारीलाल
जीवनकाल – सन् 1603-1664
जन्म स्थान – ग्वालियर के बसुआ गोविंदपुर नामक गाँव
पिता का नाम – केशवराय
दोहे के प्रकार – श्रृंगारपरक नीति एवं भक्ति के
रचनाओं के पक्ष – भावपक्ष और कलापक्ष
शास्त्रों में निपुण – ज्योतिष, गणित, वास्तु, चित्रकला एवं शिल्पकला
साहित्यिक भाषा – ब्रज भाषा
रचना काल – रीतिकाल

(2) नागार्जुन का संक्षिप्त परिचय लिखिए ।
उत्तर:
नागार्जुन का असली नाम वैद्यनाथ मिश्र था । इनका जन्म सन् 1911 में वर्तमान मधुबनी जिले के सतलाख में हुआ था । इनके पिता गोकुल मिश्र और माता उमादेवी हैं | उनकी शिक्षा संस्कृत में हुई | उनकी मृत्यु ता 05- 11-1988 को हुई । इनके प्रमुख काव्य संग्रह हैं – “युगंधरा”, “तालाब की मछलियाँ’, ‘’अपने खेत में”, “इस गुब्बारे की छाया में” आदि । वे प्रसिद्ध उपन्यास कार भी थे । “रतिनाथ की याची”, “नयी पौध”, “वरुण के बेटे ” आदि इनके उपन्यास हैं ।

(3) ‘“बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता में कवि किस बात पर दुःखी है ?
उत्तर:
”बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता में कवि इस बात से दुःखी है कि सारे बच्चे अपने पेठ भरने के लिए बचपन से ही काम पर लग जाना पडता है | उन्हें पढने और खेलने का मौका नहीं मिलता है । इस तरह से उनका बचपन छीन लिया जाता है ।

(4) भरत व्यास का संक्षिप्त परिचय दीजिए ।
उत्तर:
कवि परिचय : पंडित व्यास का जन्म सन् 1918 को राजस्थान के. बिकानेर में हुआ । वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार है । इन्होंने “दो आँखे बारह हाथ’, “नवरंग”, “गूँज उठी शहर्ना”, “रानी रूपमती”, ” बूँद जो बन गई मोती” आदि प्रसिद्ध फिल्मों के लिए गीत लिखे हैं । वे अपने गीतों में “देशभक्ति”, “राष्ट्रीय एकता” और “बलिदान” का संदेश दिया। सन् 1982 में उनकी मृत्यु हुई ।

8. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर तीन-चार वाक्यों में लिखिए | (2 × 3 = 6)

(1) उपभोक्तावादी संस्कृति का आपके जीवन पर क्या प्रभाव पड़ रहा है ?
उत्तर:
उपभोक्तावादी संस्कृति का दुष्प्रभाव मेरे जीवन पर अधिक है । इससे समाज में हमारी दूरी बढ़ रही है; सामाजिक परस्पर संबंधों में कमी आ रहा है । जीवन स्तर बढ़ता अंतर हम में आक्रोश एवं अशांति को जन्म दे रहा है । मर्यादएँ टूट रही हैं, नैतिकता घट रही है । स्वार्थ परमार्थ को दबा रहा है ।

(2) ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी’ पाठ से हम क्या सीखते हैं ?
उत्तर:
आत्मनिर्भर, दृढ़ निश्चय और कर्मशील व्यक्ति को असंभव कार्य कोई नहीं होता । ऐसा व्यक्ति जंगल में भी मंगल मचा देता है । ऐसे व्यक्ति के सामने पर्वत भी अपना सिर झुकाता है, सागर भी अपनी तरंगों को पसारकर उसका स्वागत करता है । उसका काम सफल होता है जिससे समाज कल्याण होता है । यही हम ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी’ पाठ से सीखते हैं ।

(3) तेलंगाना के किसी एक मनपसंद दर्शनीय स्थल के बारे में लिखिए |
उत्तर:
तेलंगाना के मनपसंद दर्शनीय स्थल अनेक हैं, जिनमें हैदराबाद एक है। तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद है, जो ऐतिहासिक नगर है । इसे भाग्यनगर, मोती का शहर तथा गंगा-जमुना तहजीब का नगर भी कहते हैं । इसके दर्शनीय स्थल हैं गोलकोंडा, चारमीनार, मक्का मस्जिद, कुतुबशाही गुंबद, पैगाह गुंबद, तारामती बारादरी, फलकनुमा महल और चौमोहल्ला महल, जिनमें सजीवता एवं उत्कृष्टता दिखाई देती हैं । इनके अलावा, सालारजंग संग्रहालय, नेहरु चिड़ियाघर, हाइटेक सिटी, हुस्सैन झील आदि भी देखने लायक हैं |

(4) भारतीय किसान के जीवन की कुछ विशेषताएँ लिखिए ।
उत्तर:
भारतीय किसान भारत माँ की आशा है । वे धरती के बेटे हैं । वे गाँवों में, अपने लिपे – पुते कच्चे घरों में रहकर सादगी से जीवन बिताते हैं । वे स्वावलंबी होकर परस्पर सहयोगिता से जीवन यापन करते हैं। वे कथा – वार्ता और लोकगीत – लोकनृत्य से अपना मनोंरजन करते हैं । किसान के बलिष्ठ शरीर ही उनकी संपत्ति है, उसकी लक्ष्मी है । परिश्रमयुत एवं संतोषमय भारतीय किसानों का जीवन सर्वोपरि है ।

9. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) “गुलाबी चूडियाँ” कविता में कौनसा रस है ?
उत्तर:
वात्सल्य रस

(2) “ये कौन चित्रकार है” गीत के गीतकार कौन है ?
उत्तर:
भरत व्यास

(3) बिहारी की रचना का नाम लिखिए |
उत्तर:
“सतसई”

(4) बच्चे कहाँ जा रहे हैं ?
उत्तर:
काम पर

(5) रहीम का पूरा नाम क्या है ?
उत्तर:
अब्दुल रहीम खानखाना

10. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) उपभोक्तावाद की संस्कृति पाठ के लेखक कौन हैं।
उत्तर:
श्यामचरण दुबे

(2) लेखक ने दशरथ मांझी की तुलना किन पौराणिक पुरषों से की हैं ?
उत्तर:
प्रोमोथियस और भगीरथ से

(3) सयानी बुआ को किसने पत्र लिखा ?
उत्तर:
उनके पति ने

(4) हमारा राष्ट्रीय पेशा कौन-सा है ?
उत्तर:
खेती

(5) डायोसिस चर्च कहाँ है ?
उत्तर:
मेदक में है

खण्ड – ‘ख’ (40 अंक)

11. निम्नलिखित में से एक पत्र लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) छुट्टी के लिए आवेदन पत्र |
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

सेवा में,
प्रधानाचार्य,
शासकीय महाविद्यालय,
मलकपेट, हैदराबाद |
विषय : तीन दिनों के अवकाश हेतु प्रार्थना पत्र
माननीय महोदय,
सविनय निवेदन है कि पिछले दो दिनों से माँ अस्वस्थ हैं। डॉक्टर ने उन्हें तीन दिनों तक आराम करने की सलाह दी है । घर पर उनकी देख -रेख करने के लिए कोई नहीं है । अतः मैं दिनांक 24.07.2019 से 26.07.2019 तकः महाविद्यालय में अनुपस्थित रहुँगा । कृपया मुझे इन तीन दिनों का अवकाश प्रदान करें ।
धन्यवाद ।

आपका आज्ञाकारी छात्र
अभिनव कुमार,
क्र. सं. 14,
एम. पी. सी. प्रथम वर्ष ।

अथवा

(2) समय का महत्व बताते हुए अपने मित्र को पत्र लिखिए ।
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

प्रिय नरेश,
मैं यहाँ कुशल हूँ । तुम्हारी कुशलता की प्रार्थना करता हूँ। तुमने पिछली बार परीक्षा की तैयारी के लिए उपाय पूछे थे । मुझे यह बताते हुए अत्यंत प्रसन्नता हो रही है कि परीक्षा की तैयारी के लिए सबसे पहला नियम समय का पालन होता है । जो व्यक्ति समय का पालन करता है, वह सदैव सफलता प्राप्त करता है । रात को जल्दी सोना और सुबह समय पर उठना एक अच्छे छात्र का लक्षण होता है । मैं भी तुम्हें परीक्षा की तैयारी के लिए समय पालन करते हुए समय सारिणी बनाकर आगे बढ़ने का सुझाव देना चाहता हूँ | आशा करता हूँ कि तुम मेरे सुझाव का अवश्य पालन करोगे ।

तुम्हारा मित्र
अभिनव कुमार,

पता :
सेवा में,
नरेश कुमार,
म. नं. 8.7.69,
गाँधीनगर, महबूबाबाद ।

12. निम्नलिखित में से किन्हीं आठ शब्दों का संधि विच्छेद कीजिए । (8 × 1 = 8)

(1) मनोबल
(2) उच्चारण
(3) धर्मार्थ
(4) विद्यार्थी
(5) मुनींद्र
(6) अजंत
(7) संकल्प
(8) निस्संतान
(9) दिग्गज
(10) सज्जन
(11) नाविक
(12) स्वागत
उत्तर:
(1) मनः + बल = मनोबल
(2) उत् + चारण = उच्चारण
(3) धर्म + अर्थ = धर्मार्थ
(4) विद्या + अर्थी = विद्यार्थी
(5) मुनि + इंद्र = मुनींद्र
(6) अच + अंत = अजंत
(7) सम + कल्प = संकल्प
(8) निह + संतान = निस्संतान
(9) दिक + गज = दिग्गज
(10) सत् + जन = सज्जन
(11) नौ + इक = नाविक
(12) सु + आगत = स्वागत

13. निम्नलिखित में से किन्हीं पाँच शब्दों के समास के नाम लिखिए | (5 × 1 = 5)

(1) भरपेट
(2) कमलनयन
(3) नवग्रह
(4) पंकज
(5) आजीवन
(6) नीलकंठ
(7) जलज
(8) माता-पिता
उत्तर:
(1) भरपेट – अव्ययीभाव समास
(2) कमलनयन – कर्मधारय समास
(3) नवग्रह – द्विगु समास
(4) पंकज – बहुव्रीहि समास
(5) आजीवन – अव्ययीभाव समास
(6) नीलकंठ – बहुव्रीहि समास
(7) जलज – बहुव्रीहि समास
(8) माता-पिता – द्वन्द्व समास

14. (अ) निम्न लिखित विज्ञापन पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर लिखिए । (4 × 1 = 4)

प्रश्न:
1) यह विज्ञापन किसके बारे में है ?
उत्तर:
यह विज्ञापन ग्राहकों को जागरुक रखने के लिए हैं ।

2) किसे जागरुक बनना चाहिए ?
उत्तर:
ग्राहक जागरुक बनना चाहिए ।

3) शिकायत या सुझाव के लिए टोल फ्री नंबर क्या है ?
उत्तर:
1800-11-4000

4) यह विज्ञापन किसके द्वारा दिया गया है ?
उत्तर:
उपभोक्ता मामले विभाग – भारत सरकार – नई दिल्ली |

(आ) गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए । (4 × 1 = 4)

एच. आई. वी एक अतिसूक्ष्म विषाणु हैं जिसकी वजह से एड्स हो सकता है । एड्स स्वयं में कोई रोग नहीं है बल्कि एक संलक्षण है । यह मनुष्य की अन्य रोगों से लड़ने की नैसर्गिक प्रतिरोधक क्षमता को घटा देता हैं । प्रतिरोधक क्षमता के क्रमशः क्षय होने से कोई भी अनसरवादी संक्रमण, यानि आम सर्दी जुकाम से ले कर फुफ्फुस प्रदाह, टीबी, क्षय रोग, कर्क रोग जैसे रोग तक सहजता से हो जाते हैं और उनका इलाज करना कठिन हो जाता हैं और मरीज़ की मृत्यु भी हो सकती है । यही कारण है की एड्स परीक्षण महत्वपूर्ण हैं | सिर्फ एड्स परीक्षण से ही निश्चित रूप से संक्रमण का पता लगाया जा सकता है । एइस एक तरह का संक्रामक यानी की एक से दूसरे को और दुसरे से तीसरे को होने वाली एक गंभीर बीमारी है। एड्स का पूरा नाम ‘एक्कायई इम्यूनो डेफिसिएंशी सिंड्रोम’ (acquired immune deficiency syndrome) है और यह एक तरह के विषाणु जिसका नाम HIV (Human immunodeficiency virus) है, से फैलती है । अगर किसीको HIV है तो ये जरूरी नहीं की उसको एड्स भी है | HIV वायरस की वजह से एड्स होता है अगर समय रहते वायरस का इलाज़ कर दिया गया तो एड्स होने खतरा काम हो जाता है ।

प्रश्न:
1) एच. आई. वी. कैसी विषाणु है ?
उत्तर:
एच.आई.वी एक अतिसूक्ष्म विषाणु हैं ।

2) किसका परीक्षण महत्वपूर्ण है ?
उत्तर:
एड्स परीक्षण महत्वपुर्ण है ।

3) AIDS का पूर्ण रूप क्या है ?
उत्तर:
एक्वायई इम्यूलनो डेफिसिएंशीं सिंड्रोम
[Acquired immune deficiency syndrome)

4) एड्स का खतरा कैसे कम हो सकता है ?
उत्तर:
HIV वायरस का इलाज सही समय पर दीया गया तो खतरा कम हो सकता है।

15. (अ) निम्नलिखित में से किन्हीं चार मुहावरों के अर्थ लिखिए । (1 × 6 = 6)

(1) अंधे की लाठी
उत्तर:
एक मात्र सहारा

(2) इशारे पर नाचना
उत्तर:
वश में हो जाना

(3) आँखों का तारा
उत्तर:
बहु प्रिय

(4) कुएँ का मेंढक
उत्तर:
अल्पज्ञ

(5) आग में घी डालना
उत्तर:
पहले से हो रहे झगडे को भड़काने की क्रिया

(6) कमर कसना
उत्तर:
किसी काम के लिए तैयार होना

(7) आँख खुलना
उत्तर:
होश में आना

(8) खाल खींचना
उत्तर:
दंडदेना

(आ) किन्हीं चार लोकोक्तियों के अर्थ लिखिए | (1 × 6 = 6)

(1) अब पछताए होत क्या जब चिड़ियाँ चुग गई खेत
उत्तर:
समय निकल जाने के पश्चात पछताना व्यर्थ होता है ।

(2) एक पन्थ दो काज
उत्तर:
एक काम से दूसरा काम हो जाना

(3) इस हाथ दे, उस हाथ ले
उत्तर:
लेने का देना

(4) नेकी और पूछ-पूछ
उत्तर:
भलाई करने में संकोच कैसा

(5) यथा राजा, तथा प्रजा
उत्तर:
जैसा स्वामी वैसा ही सेवक

(6) काला अक्षर भैंस बराबर
उत्तर:
अनपढ़ व्यक्ति

(7) आग में घी डालना
उत्तर:
पहले से हो रहे झगडे को भड़काने की क्रिया

(8) आ बैल मुझे मार
उत्तर:
स्वयं मुसीबत मोल लेंना

16. नीचे दिए गए वाक्यों में से किन्हीं तीन के वाच्य बदलिए । (3 × 2 = 6)

(1) मैंने पुस्तक पढ़ी।
उत्तर:
मुझसे पुस्तक पढ़ सकता है ।

(2) राम नही सोता है ।
उत्तर:
राम से सोया नहीं जाता है ।

(3) राम घोड़े पर चढेगा ।
उत्तर:
राम से घोड़े पर चढ़ा जायेगा ।

(4) सीता आम खायेगी ।
उत्तर:
सीता से आम खाया जायेगा ।

(5) तुम फूल तोड़ोगे
उत्तर:
तुम्हारे द्वारा फूल तोड़ा जाएगा ।

(6) वह नहीं हँसता
उत्तर:
उससे हँसा नहीं जाता है ।

Access to a variety of TS Inter 2nd Year Telugu Model Papers Set 3 allows students to familiarize themselves with different question patterns.

TS Inter 2nd Year Telugu Model Paper Set 3 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks : 100

సూచనలు :

1. ప్రశ్నపత్రం ప్రకారం వరుసక్రమంలో సమాధానాలు రాయాలి.
2. ఒక్క మార్కు ప్రశ్నల జవాబులను కేటాయించిన ప్రశ్న క్రింద వరుస క్రమంలో రాయాలి.

1. కింది పద్యాలలో ఒక పద్యానికి ప్రతిపదార్థ తాత్పర్యాలను రాయండి. (1 × 8 = 8)

1. సీ॥ జిహ్వయే మాతండ్రి జీవేశ్వరుడు మాకు
కాళ్ళు మా కల్లుండ్రు గానవినుడి
హస్తంబులును రెండు నాత్మబంధువులైరి
కడుపు నా పెదతండ్రి, కొడుకు నరయ
నయనంబులును రెండు నా మాతృ ననుజులు
చెవులు సోదరులును తవణపరులు
ముక్కు నా ప్రియురాలు ముఖము నా మేనత్త
నడుము నా పెదమామ నడిపికొడుకు
తే.గీ॥ పండ్లు మా యింటి చుట్టాలు భక్తవరులు
నాలుకయు మాకు నిలవేల్పు నాదిశక్తి
వినుడి మాయప్ప సిద్దప్ప విహితుడప్ప
కనుడి కరమొప్ప కవికుప్ప కనకమప్ప
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం :

మా + అప్ప = మానాయనలారా! (సంబోధన)
వినుడి = వినండి
విహితుడు + అప్ప = నాయనా! మీ హితమును కోరేవాడు
సిద్దప్ప = ఈ సిద్ధప్ప
కనకము + అప్ప = బంగారం వంటిది
కవికుప్ప = కవిత్వపు రాశిని (సిద్ధప్ప రాసిన కవిత్వాన్ని)
కనుడి కరమొప్ప = జాగ్రత్తగా గమనించండి
జిహ్వయే = నాలుకయే
మాతండ్రి = మా తండ్రి లాంటి
జీవేశ్వరుడు = జీవానికి ఆధారం అయిన దైవం
మాకు కాళ్ళు = మా కాళ్ళు
మాకు + అల్లుండ్రు = అల్లుళ్ల వంటివి
గానవినుడి = కావున వినండి
హస్తంబులును రెండు = రెండు చేతులు
ఆత్మ బంధువులైరి = ఆత్మ బంధువుల వంటివి
కడుపు = కడుపు
నా పెదతండ్రి కొడుకు = పెద్దనాన్న కొడుకు
అరయ = చూడగా
నయనంబులును రెండు = రెండు కళ్ళు
నా మాతృ అనుజులు = నా కన్నా తల్లి అన్నతమ్ములు (మేన మామలు)
శ్రవణ పరులు చెవులు = వినడానికి ఉపయోగపడే చెవులేమో
సోదరులును = అన్నదమ్ములు
ముక్కు నా ప్రియురాలు = ముక్కు ప్రియురాలు
ముఖము నా మేనత్త = ముఖం మేనత్త (తండ్రి సోదరి)
నడుము = నడుమేమో
నా పెదమామ నడిపికొడుకు = పెద్దమామ నడిమి కొడుకు
పండ్లు మా యింటి చుట్టాలు = పండ్లేమో చుట్టాలు
భక్తవరులు = భక్తులు
నాలుకయు మాకున్ = నాకున్న నాలుక
ఇలవేల్పు = ఇంటి దేవత
ఆదిశక్తి = ఆదిశక్తి

తాత్పర్యం : నాయనలారా! వినండి. మీ హితాన్ని కోరే ఈ సిద్ధప్ప చెప్పిన కవిత్వం బంగారపు కుప్పవంటిది జాగ్రత్తగా గమనించండి. నాలుక నాకు తండ్రి పరమాత్మ వంటిది. కళ్ళు అల్లుళ్ల వంటివి, రెండు చేతులు ఆత్మ బంధువుల వంటివి. కడుపు పెద్ద నాన్న కొడుకు, చూసే రెండు కళ్ళు మేనమామలు, వినే రెండు చెవులు అన్నదమ్ములు, ముక్కు ప్రియురాలు, ముఖం మేనత్త, దంతాలు చుట్టాలు, భక్తులు. నాలుక ఆదిపరాశక్తి అయిన మా ఇంటి దేవత. (జ్ఞానేంద్రియాలు, కర్మేంద్రియాలు మానవ జీవనానికి అత్యంత ప్రధానమైనవి వాటిని పవిత్రంగా, జాగ్రత్తగా చూసుకోవాలి అని భావం)

2. తే.గీ॥ ఆర్ష జీవిత పద్ధతులంతరింప
నవనవోన్మేష పాశ్చాత్య నాగరకత
పెల్లుగ గమించి తుది కొక పొల్లునైతి
భారతాంబ సహింపని బరువుగానొ.
జవాబు:
ప్రతిపదార్థం :

ఆర్ష = ఋషుల ద్వారా తెలుపబడిన జీవన విలువలు
జీవిత పద్ధతులు = జీవన విలువలు
అంతరింప = నశించగా
నవనవ + ఉన్మేష = కొత్తగా వికసించిన
పాశ్చాత్య = పశ్చిమ దేశాల
నాగరకత = నాగరికతను
పెల్లగన్ = ఎక్కువగా
గమించి = వెంట నడిచి, ఆచరించి
తుదికి + ఒక = చివరికి ఒక
పొల్లును + ఐతి = పొల్లు గింజగా పనికి రాకుండా పోతిని
భారత + అంబ = భారతమాతకు
సహింపని = భరించలేని
బరువు = బరువుగా మారాను కదా

తాత్పర్యం : ఋషుల ద్వారా (వేదాల ద్వారా) తెలుపబడిన జీవన విలువలను పాటించక కొత్తగా వచ్చిన పాశ్చాత్య నాగరికతను ఆచరించి చివరికి ఒక పొల్లు గింజలాగా ఎందుకు పనికి రాకుండా పోయాను. భారతమాత భరించలేని భారంగా మారాను కదా !

II. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘ఆడపిల్లలంటెనే’ పాటలో కవి చిత్రించిన స్త్రీల శ్రమతత్త్వాన్ని విశ్లేషించండి.
జవాబు:
ఆడపిల్లలంటేనే లోకానికి చులకన భావం ఏర్పడిందని కవి నిసార్ స్త్రీల శ్రమ తత్వాన్ని తెలపడం ప్రారంభించాడు. ఆడవారు లేకుండా ఈ లోకం ఎక్కడుంది అని సమాజాన్ని నిలబెట్టి స్పష్టంగా అడగమని స్త్రీలకు సూచించాడు. ఆడపిల్ల పడుకుంటే లేపి అంట్లు శుభ్రం చేయిస్తారు.

మగపిల్లలను బడికి పంపి చదివిస్తారు. ఆడపిల్లలను పనికి – మగపిల్లలను చదువుకు పంపడం అనే భేద భావాలు ఎందుకుండాలి ? ఆడ మగ ఇద్దరూ పరస్పరం సహకరించుకుంటూ ఉండాలి అలా ఉండకుంటే జీవితం సఫలం కాదు అని నిసార్ భావన.

కొత్తగా పెండ్లి కాగానే అత్తగారి ఇంటికి తెచ్చిన కట్నంలో ఏ కొద్దిగా తగ్గినా మొఖం పాడుగాను, నువ్వేం తెచ్చావని అంటారు. నిన్ను వాళ్ళే చంపేసి వంటింట్లో చచ్చిందని వార్తాపత్రికలకు ఇస్తారని నిసార్ హెచ్చరించాడు.

ఉదయం లేచింది మొదలు ఇల్లు ఊడ్చడం, వాకిలి ఊడ్చి కల్లాపి చల్లడం, వంటపాత్రలు కడిగి వంటచేయడం, అందరి బట్టలుతకడం, వడ్డించి తినేవరకు ఆగి నీ శరీరం మొత్తం అలిసి పోయేదాక పని చేసినా పని అయిపోదు. రోజులో ఉండే ఇరవైనాలుగు గంటలూ కష్టపడ్డా ఇంకా ఎదో ఒకపని ఉండనే ఉంటది. కాని కేవలం ఎనిమిది గంటలు బయట పనికి వెళ్లి వచ్చిన నీ భర్త మాత్రం నీ మీద ఎగిరి ఎగిరి పడతాడు తల్లి అని నిసార్ ఆవేదన వ్యక్తం చేశాడు.

ఇంటికి కావలసిన పనులన్ని చేసి, పిల్లలను పోషించి, అత్త మామలను సరిగా పోషించి, భర్త మెప్పును పొంది కూలికి కూడా వెళ్లి పనిచేసి ఆకలితో ఇంటికి వచ్చి పొయ్యి వెలిగిస్తావు. ఏ లెక్కప్రకారం చూసినా ఆడవారు చేసే శ్రమనే అధికం. అయినా మగవారికే కూలి ఎక్కువ ఎందుకిస్తారు అని నిసార్ ప్రశ్నించాడు.

పేగులు తెంపుకొని, పిల్లల్ని కనీ, పెంచి వారికి పెళ్ళిళ్ళు చేసి ఆనందపడ్డా, చావుబతుకుల్లో, కష్టసుఖాల్లో సంసారాన్ని సాగించినా, ఒంటిలో ఓపిక ఉన్నతకాలం సంసారపు బరువును మోసి ముసలితనం పొందితే దూరంగా ఉంచుతారని చెప్పాడు.

వయసుమీద పడి నీవు పెంచుకున్న ఆశలు ఎండి పోయి తొడిమలాగా మిగిలిపోయావని చెప్తూ స్త్రీలు నడిచే చెట్టులాంటి వారని, త్యాగాల తేనెతుట్టె లాంటి వారని అన్నాడు. చెట్టు ఆకులను రాల్చినట్టు కష్టాలను మరిచిపోతారని, తేనెలను పంచినట్టు ప్రేమలను పంచుతారని నిసార్ స్త్రీల శ్రమ తత్వాన్ని విశ్లేషించాడు.

ప్రశ్న 2.
కోకిల స్వభావాన్ని వర్ణించండి.
జవాబు:
కోకిల గానం భగవద్గీతలా ఆనందాన్ని, జాతీయగీతమైన జనగణమన లాగ ఉత్సాహాన్ని కలిగిస్తున్నది. ఏ కరెంటు స్తంభం పైననో, ఏ ఏడంతస్తుల మేడపైననో కనబడకుండా ఉంది. కోకిలను కళాకారులకు ప్రతీకగా తీసుకొని ఆధ్యాత్మికతను, దేశభక్తిని ప్రబోధించే కళాకారులు కనబడకుండా ఉన్నారని కవి భావించాడు. కొందరు కళాకారులు ఏడంతస్తుల మేడలో రాజభోగాలు అనుభవిస్తుంటే మరికొందరు డబ్బులేక పేదరికంలో ఉన్నారని ధ్వనింప జేశాడు. ఈ పట్టపగలు, మండుటెండలో కోకిల పాడుతున్న పాటతో కవి గుండె కరిగింది.

ఎంతో హడావిడిగా ఉండే ఈ కోరీ సెంటర్లో ఎవరో కోటిమందిలో ఒకడు కవి వంటి వాడికి తప్ప పాట వినే అంత ఖాళీ సమయం ఎవరికి ఉంది ? కోకిల ఎవరో వన్స్ మోర్ అని అన్నట్లు పాడిన పాటనే మళ్ళీ మళ్ళీ పాడుతుంది. ఆహా ఓహో అనే పొగడ్తల మాటలే తప్ప డబ్బు ఎవరూ ఇవ్వరే అని చెప్తున్నాడు కవి. కళాకారులకు చప్పట్లు తప్ప నగదు బహుమతులు, ప్రోత్సాహాలు ఉండడం లేదని భావం.

కోకిల కుహు కుహు అని పాడినప్పుడల్లా ఒక మినీ కవిత వెలువడ్డట్లు అనిపిస్తుంది. అంటే కోకిల చేసిన ప్రతీ శబ్దంలో ఒక కొత్త అర్థం స్ఫురిస్తుందని భావం. కోకిల గొంతు ఒక మధురమైన కవితల క్యాసెట్ లాగ అనిపిస్తుందని కవి చెప్పాడు. కొత్తగా వృత్తిలోకి వచ్చిన బిచ్చగాడు సమయ సందర్భాలు తెలియకుండా అడుక్కున్నట్లు ఎందుకోసం పాడుతున్నావు. సంవత్సరకాలం పాటు పాటించిన మౌనవ్రతానికి ఈ రోజు ముగింపు పలుకుతున్నావా? అని కవి కోకిలను అడిగాడు.

నిజమే నోరు మూసుకొని కూర్చొంటే ఎవరూ గుర్తించరు. కవులు మాత్రమె కోకిల గానంలోని మాధుర్యాన్ని తమ కవితల్లో నింపుకోవాలని చూస్తారని కూడా అన్నాడు. చిలకల్లా, హంనల్లా, నెమలిలాగా అందంగా ఉంటే ఏ దేవుడైన వాహనంగా ఉపయోగించుకుంటాడు కాని నల్లగా ఉన్న వారిని సమాజం గుర్తించదు అని కవి అన్నాడు.

కోకిలా ఎవరో వచ్చి సన్మానాలు చేయాలనే కోరిక నీకు లేదనే విషయం కవికి తెలుసు. కోకిలకు సూర్యుడు చూపిన మార్గం మాత్రమె తెలుసు కాని పైరవీలు చేసి సన్మానాలు పొందే దారి తెలియదు అని కవి అన్నాడు. అంటే కొంతమంది కళాకారులు పైరవీల ద్వారా గుర్తింపును పొందుతున్నారని ఆ గుర్తింపు కోసమే ప్రదర్శనలు చేస్తారని చెప్తున్నాడు. కోకిల అలా కాకుండా తనకు దేవుడు ఇచ్చిన కళను నిస్వార్థంగా ప్రదర్శిస్తుందని తెలిపాడు.

కోకిల చేదుగా ఉండే మామిడి లేత చిగుళ్లను తిన్నందుకే ఇంతమందికి ఆనందాన్ని కలిగించే విధంగా మధురంగా పాడుతుంది. కాని మానవులు మాత్రం తియ్యని మామిడి పళ్ళను తిని కూడా మనసులకు బాధకలిగించే మాటలనే మాట్లాడుతున్నారు. తినే తిండిలో కాకుండా నేర్చుకునే సంస్కారంలోనే మానవుల మాట తీరు ఉంటుందని కవి చెప్పాడు.

కోకిల చార్మినార్ పైనా, నౌబత్ పహాడ్ పైన గల బిర్లామందిర్ పైనా స్వేచ్ఛగా వాలగలదు. మత విద్వేషాల రక్తాలు పారే ప్రదేశంలో కూడా రాగాలతో అనురాగాలను పంచగలదు. కుల మతాల భేదం పాటించని కోకిల సామాజిక సమానతను ఎవరూ అర్థం చేసుకోరు. అందరూ సమానము అని చెప్పే మంచి మాటలు ఎవరికీ నచ్చవు. దాని కారణంగా పెంచి పోషించిన వారి ద్వారానే దూరం కొట్టబడ్డ పేదరాలు కోకిల అని కవి అంటున్నాడు. కోకిలలకు గూడు నిర్మించుకోవడం తెలియదు అది తన గుడ్లను కాకి గూటిలో పెడితే కాకి ఆ గుడ్లను పొదిగి పిల్లను చేస్తుంది. కోకిల పెరిగి శబ్దం చేసినప్పుడు అది తనపిల్ల కాదని కాకి దానిని వెళ్లగొడుతుంది.

అదే విధంగా తమ జాతి, తమ కులం, తమ మతం కాదు అని అనేకమంది మంచివారిని దూరం చేసుకుంటున్నారని కవి ఆవేదనను వ్యక్తం చేశాడు. ఓ కోకిలా ఆ పక్కకు చూడు. ఆ పెద్దకోకిలకు నీ మీద ఎంత ద్వేషం ఉందొ నీతో పోటీ పెట్టుకున్నట్లు నువ్వు ఎలా కూస్తే అది కూడా అలాగే కూస్తుంది. తెలివితేటలకు కులభేదాలు లేనట్టే ఈర్ష్యాద్వేషాలకు వయస్సు భేదం లేదు అని కవి చెప్పాడు. ఒక స్థాయిలో ఉన్న కళాకారులు వెనుక వస్తున్న కొత్త తరం కళాకారులను ఎదగనివ్వడం లేదని కవి భావన. దీనిలో కోకిల స్వభావాన్ని కవి కనపర్తి రామచంద్రాచార్యులు వర్ణించారు.

III. కింది వాటిలో ఒక ప్రశ్నకు 20 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (1 × 6 = 6)

ప్రశ్న 1.
కొమర్రాజు లక్ష్మణరావు సాహిత్యసేవను తెలియజేయండి.
జవాబు:
తెలంగాణలో తెలుగు భాషా సంస్కృతులపై జరుగుతున్న దాడిని గమనించి ఈప్రాంతంలో సాహిత్య వికాసానికి కృషి చేసినవారిలో ముఖ్యులు కొమర్రాజు వేంకట లక్ష్మణరావు. ఆయన గొప్ప పరిశోధకుడు, తెలుగు భాషా వికాసానికి అపారమైన కృషి చేసిన మేధావి. నిష్కళంక దేశభక్తుడు. ఆ రోజులలో చాలామంది ఆంధ్ర ప్రాంతం వారికి తెలంగాణ గురించి సరైన అవగాహన లేదు. లక్ష్మణరావు మునగాల సంస్థానంలో దివానులుగా పనిచేసేవారు. మునగాల సంస్థానాధీశ్వరులకు తెలంగాణా ప్రాంతంతో సంబంధాలు ఉండేవి.

వారిద్దరూ హైదరాబాదుకు వస్తూపోతూ ఉండే వారు. లక్ష్మణరావు కృషికి మునగాల రాజా తోడ్పాటు అందించారు. ‘ఆ కారణంగా 1900వ సంవత్సరంలో శ్రీకృష్ణ దేవరాయాంధ్ర భాషా నిలయము స్థాపితమైంది. తరువాత 1904వ సంవత్సరంలో రాజరాజనరేంద్ర భాషా నిలయం హనుమకొండలో స్థాపితమైనది. ఆ తరువాత వరంగల్లులో శబ్దానుశాసనాంధ్ర భాషా నిలయం స్థాపితమైంది.

లక్ష్మణరావు విజ్ఞాన చంద్రిక గ్రంథమండలి కూడా 1900 సంవత్సరంలోనే హైదరాబాదులో స్థాపితమైంది. లక్ష్మణరావు, రావిచెట్టు రంగారావు, మునగాల రాజాగారి తోడ్పాటుతో తెలంగాణలో సాహిత్య వికాసానికి, సాంస్కృతిక చైతన్యానికి గట్టి పునాదులను నిర్మించారు. తరువాత క్రమక్రమంగా తెలంగాణాలో అనేక గ్రంథాలయాల ద్వారా సాహిత్య సభలు జరిగాయి.

కవి పండితులను చైతన్య పరిచి తెలుగు భాషాభ్యుదయానికి కృషి చేశాయి. లక్ష్మణరావు ప్రోత్సాహంతో మాడపాటి హనుమంతరావు, సురవరం ప్రతాపరెడ్డి, ఆదిరాజు వీరభద్రరావులు ఈ కృషిలో పాలుపంచుకున్నారు. మొత్తంమీద ఉర్దూ, ఫారసీ భాషల ప్రభావానికి లోనై తన మాతృభాషకు అంత ప్రాధాన్యం ఇవ్వని పరిస్థితి ఆనాటి తెలంగాణలో కనిపించింది. పైన పేర్కొన్న ముగ్గురు మహనీయులు గ్రంథాలయాలు, పత్రికలు, గ్రంథమాలలు స్థాపించి తెలంగాణను మేలుకొల్పారు. వీరి కారణంగా

యువకులు సాహిత్య వికాసానికి కంకణబద్ధులైనారు. తెలంగాణ సాహిత్యరంగంలో నవయుగోదయమైనది. కృష్ణదేవరాయాంధ్ర భాషా నిలయాన్ని స్థాపించిన 1900 సంవత్సరము నుంచి ఈ నవ యుగము ప్రారంభమై 1948 సెప్టెంబరులో జరిగిన పోలీసు చర్య వరకు సాగింది. చరిత్ర పరిశోధన, భాషాపరిశోధన, విజ్ఞాన వాఙ్మయాభివృద్ధి, వచన వాఙ్మయ ప్రగతి అనేవి కొమర్రాజు లక్ష్మణరావుగారి ఆశయాలు.

ఈ ఆశయాలకనుగుణంగా వారు తమ అనుయాయులను తీర్చిదిద్దారు. వారిలో ముఖ్యులు ముగ్గురు. వారు మాడపాటి హనుమంతరావు, ఆదిరాజు వీరభద్రరావు, సురవరం ప్రతాపరెడ్డి. వీరు ముగ్గురూ తెలంగాణలో తెలుగు భాషా సంస్కృతుల అభివృద్ధికి తీవ్రమైన కృషి చేశారు.

ప్రశ్న 2.
కాకి మృగాన్ని రక్షించిన విధమును తెలియజేయండి.
జవాబు:
మగధ అనే దేశంలో మందారవతి అనే అడవిలో ఒక జింక, కాకి చాలా స్నేహంగా ఉన్నాయి. బాగా తిని బలిసిన జింక అడవిలో అటూఇటూ తిరుగుతుండగా ఒక నక్క చూసింది. దానిని ఎలా అయినా తినాలని, అందుకోసం స్నేహం నటించాలని అనుకున్నది. నేను నీతో స్నేహం చేయాలని చాలా కోరికతో ఉన్నాను. దయచేసి నన్ను నీ స్నేహితునిగా అంగీకరించు అనగానే జింక ఒప్పుకున్నది. జింక నక్కను తీసుకొని తాను నివసించే స్థలానికి వెళ్ళింది. అక్కడ మందారపు చెట్టుమీద ఉన్న కాకి ఇతనెవరు అని అడిగింది. ఈతఁడు సుబుద్ధి అనే మంచి నక్క నాతో స్నేహం చేయడానికి ఇక్కడికి వచ్చాడని జింక చెప్పింది.

ఆ మాటలు విని కొత్తగా వచ్చినవారిని నమ్మవచ్చా ? ఇప్పుడు నీవు చేసినపని మంచిది కాదు. గతంలో ఒక ముసలి గుడ్డి నక్క ఇలానే పిల్లిని నమ్మి చనిపోయినదని ఆ కథ చెప్పినా జింక నక్కతో స్నేహం చేసింది. కొన్ని రోజుల తరువాత నక్క ఒక పొలాన్ని చూపించింది. జింక రోజూ అక్కడికి మేతకు వెళ్ళేది. అది గమనించిన పొలం యజమాని వలపన్ని ఇంటికి వెళ్ళాడు. అలవాటు ప్రకారం మేయడానికి వెళ్లి జింక వలలో చిక్కుకుంది. దాన్ని గమనించి లోపల సంతోషించిన నక్క ఆదివారం కాబట్టి పేగులు, నరాలతో చేసిన వల తాళ్ళను కొరకను అని చెప్పింది.

సాయంకాలం అవుతున్నా తన మిత్రుడు ఇంకా ఇంటికి రాకపోయే సరికి కాకి వెతుకుతూ ఆ పొలం దగ్గరికి వచ్చింది. అక్కడ వలలో చిక్కుకున్న జింకను చూసి అయ్యో! మిత్రుడా ఇది ఎలా జరిగిందని అడిగింది. మిత్రుని మాట వినని దానికి ఇది ప్రతిఫలము అని, చెడు కాలం వచ్చిన వారికి మంచివారి మాటలు చెవికెక్కవని జింక చెప్పింది. దానికి కాకి మరి నక్క ఎక్కడికి పోయిందని అడగగా నామాంసము తినవలెనని ఇక్కడనే ఎక్కడో కాచుకొని ఉండవచ్చునని జింక తెలిపింది. నేను ముందే హెచ్చరించాను.

నామాట వినక పోతివి. నేను ఇతరులకు చెడు చేయడం లేదు కాబట్టి నాకు ఎవరూ చెడు చేయరు అని భావించడం మంచిది కాదు. మంచి వారికి కూడా చెడ్డవారితో అపాయం ఉంటుంది. పోగాలము వచ్చినవారు దీపం ఆరిపోతే వచ్చే వాసనను గుర్తించలేరు. అరుంధతీ నక్షత్రాన్ని చూడలేరు, మిత్రులమాటలు వినరని పెద్దలు చెప్తారు. ముందర మంచి మాటలు చెప్పి వెనుక మోసం చేసే మిత్రుడు పయోముఖ విషకుంభము వంటివాఁడు.

వారితో స్నేహాన్ని వెంటనే మానుకోవాలి. అనఁగానే జింక ఒక నిట్టూర్పు విడిచి “సజ్జన సాంగత్యం వల్ల సర్వశ్రేయములు, దుర్జన సాంగత్యం వల్ల సర్వానర్థాలు కలుగుతాయి అనడానికి ఇదే నిదర్శనం. ఆ జిత్తులమారి నక్క చెప్పిన తేనెమాటలకు మోసపోయాను. మాటల్లో తీపి చూపి లోపల విషముంటదని ఉహించలేదని జింక అంటుండగానే, ఆ పొలం యజమాని రావడాన్ని చూసి, కాకి ఇప్పుడు ఎదోఒక ఉపాయం ఆలోచించకపోతే కష్టమవుతుంది. ఆ పొలం యజమాని కర్ర తీసుకొని యమునిలాగా వస్తున్నాడు.

నాకొక ఉపాయము తోచింది. నువ్వు ఉపిరి బిగబట్టి, కడుపు ఉబ్బించి. కాళ్ళు చాపి, చచ్చినట్లు కదలకుండా బిగుసుకొని పడుకో. నేను నీ పైన కూర్చొని నీ కళ్ళను పొడిచినట్లు కూర్చుంటాను. సమయం చూసి నేను అరుస్తాను.

నువ్వు వెంటనే లేచి పారిపో అని చెప్పింది. జింక అలానే పడుకుంది. తరువాత దగ్గరికి వచ్చిన పొలం యజమాని జింకను చూసి, చనిపోయిందనుకొని, వలను విడిచాడు. వెంటనే కాకి కూసింది. అది విని జింక లేచి పరిగెత్తింది. అయ్యో! ఈ జింక నన్ను మోసం చేసిందని కోపగించుకున్న పొలం యజమాని తన చేతిలోని కర్రను గట్టిగా విసిరాడు. దైవికంగా ఆ దెబ్బ తగిలి నక్క చచ్చింది.

IV. కింది వాటిలో రెండు ప్రశ్నలకు 15 పంక్తులలో సమాధానం రాయండి. (2 × 4 = 8)

ప్రశ్న 1.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య గారి సంకల్పం తెలుపండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య 18 అక్టోబరు 1907 నాడు మంథెనలో జన్మించాడు. ఆయన తండ్రి ఆదిలాబాద్ జిల్లా తాండూర్లో సింగల్ టీచర్గా పనిచేసేవారు. ఉద్యోగానికి రాజీనామా చేసి వ్యాపారం ప్రారంభించి నష్టపోయారు. దాని కారణంగా ఆస్తి కన్నా అప్పు పెరిగింది. అప్పులవాళ్ళు వచ్చి వారి తండ్రిని తిట్టేవారు.

ఆ మాటల బాధకు ఇంటి బయటకు వెళ్ళి ఆకాశం వైపు చూస్తూ, చేతులు జోడించి దేవునితో నన్ను కనికరించి చదువు చెప్పించు. విదేశాలకు వెళ్లి చదువుకునేల ఆశీర్వదించమని, తండ్రి చేసిన అప్పులు తీర్పించి, ఇల్లును అమ్మకుండా, దాని ముందర గుఱ్ఱపు బగ్గీలను, మోటార్లను పెట్టించేలా, తండ్రికి, తల్లికి ఇప్పటికన్న ఎక్కువ పేరు మర్యాదలు తెప్పించమని మొక్కారు. అంటే చిన్నప్పుడే విదేశాల్లో చదువుకోవాలనే సంకల్పం ఉండేదని తెలుస్తుంది.

డబ్బులేనివారు చదువుకోలేరు, వివాహం అయిన వారు చదువుకోలేరు అనే మాటలను తప్పు అని నిరూపించాలని, ఈశ్వరుణ్ణి నమ్మినవాడు తప్పక అనుకున్నది సాధిస్తాడని కూడా రుజువు చేయాలని సంకల్పించు కున్నాడు. హైదరాబాద్ లో బి.ఏ. పాస్ అయ్యాడు. తరువాత L.L.B. చదువుకొని BAR చేయడానికి ఇంగ్లాండు వెళ్ళాలని సంకల్పం చేసుకున్నాడు.

ఇంగ్లండు వెళ్ళడానికి ధనవంతులయిన రెడ్డి స్నేహితులు సహాయం చేస్తారనే నమ్మకం ఉండేది. సర్కారీ ఉద్యోగం చేయటానికి ఇష్టం లేదు. అనేక చిన్న, పెద్ద పనులు చేస్తూ చదువుకున్నాక ప్రభుత్వ ఉపాధ్యాయునిగా ఉద్యోగం వచ్చింది. తరువాత ఇంకా గట్టిగ ఇంగ్లండు వెళ్లి పరిశోధన చేయాలని సంకల్పించుకున్నాడు.

ప్రశ్న 2.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య గారి ప్రథమ విదేశయాత్ర సన్నాహాలు వివరించండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య మొదటి ప్రయత్నం విఫలం అయ్యాక 1944 లో తన తోటి ఉపాధ్యాయుడు దిగంబరరావు తో మాట్లాడుతూ డబ్బు లేని కారణంగా ఇంగ్లాండు వెళ్లలేదని చెప్పాడు. ఆయన డిప్యూటి కలెక్టర్, పోలీసు సర్కిల్ ఇన్స్పెక్టర్ మీ మిత్రులే కదా వారు సహకరించరా అని సలహా ఇచ్చాడు. మళ్ళీ విదేశాలకు వెళ్లాలని ప్రయత్నాలు ప్రారంభించి థామస్ కుక్ వారికి ఇంగ్లాండ్ వెళ్ళడానికి పడవ ఉందా అని లేఖ రాశాడు. సెప్టెంబర్లో పడవ బయలుదేరుతుందని, బ్రిటీష్ రెసిడెన్సీ నుండి పాస్పోర్ట్ తీసుకొమ్మని, సీటు రిజర్వు చేసినట్టు వారు జవాబు పంపారు.

దానికి సంతోషించి హైదరాబాద్ ప్రభుత్వ శిక్షణ కళాశాల ప్రిన్సిపాల్కు ఇంగ్లాండ్లో ఎం.ఇడి లేదా పి. హెచ్లలో సీట్ ఇప్పించమని, అక్కడ చదువుకోవడానికి ఇక్కడ సెలవు ఇప్పించమని, 6000 అప్పు ఇప్పించమని లేఖ రాశాడు. అతడు యుద్ధ సమయం ముగిసేవరకు పడవలు వెళ్ళవు, అక్కడ సీట్ రావడం కష్టం, అక్కడికి వెళ్ళాలంటే హైదరాబాద్ ప్రభుత్వం అనుమతి ఇవ్వదు. ఈ మూడు విషయాలు పూర్తి కాకుంటే డబ్బుతో అవసరమే లేదు అని ప్రత్యుత్తరం పంపాడు. హైదరాబాద్ పోలీస్ కమీషనర్ కాదన్నాడు.

కో ఆపరేటివ్ బ్యాంకు సెక్రెటరి లోనే లేదన్నాడు. ఇలా అందరూ నిరుత్సాహపరిచారు. అన్నలా భావించే అబ్దుల్ హమీద్ కూడా మొదట పిచ్చి ప్రయత్నం, యుద్ధకాలంలో ఒక నెలలో పాస్పోర్ట్ రావడం అసంభవం అని చెప్పాడు. మీ ఆశీర్వాదం ఉంటే అన్ని అవుతాయని రామకృష్ణయ్య అంటే ఆశీర్వదించి పంపాడు.

లాతూర్ పోలీస్ ఇన్స్పెక్టర్ మీరు ప్రయత్నం చేయండి నా వంతు సహాయం. చేస్తానన్నాడు. ఆ కాలంలో పాస్పోర్ట్ పొందడానికి చాలా తతంగం ఉండేది. పాస్పోర్ట్ కోసం జిల్లా అధికారికి దరఖాస్తు చేస్తే ఆయన హోం శాఖకు పంపితే వారు లోకల్ పోలీసు వారికి పరిశీలన కోసం పంపేవారు. ఇవన్నీ కావడానికి కనీసం ఆరు నెలల కాలం పట్టేది. ఆ తరువాత వారు దానిని బ్రిటీష్ రెసిడెన్సీకి పంపితే వారు పాస్పోర్ట్ మంజూరు చేసేవారు. ఇదంతా జరగడానికి తనకున్న సమయం సరిపోదని తెలిసి కూడా ముద్దు రామకృష్ణయ్య ప్రయత్నాలు ప్రారంభించాడు.

ప్రశ్న 3.
ముద్దు రామకృష్ణయ్యకు విదేశాల్లో ఉన్నత విద్యాభ్యాసం కోసం డబ్బు సమస్య ఎలా తీరింది ?
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య పట్టువదలని విక్రమార్కునిగా ప్రయత్నం చేసి శాఖాపరమైన అనుమతి, యూనివర్సిటిలో అడ్మిషన్, పాస్పోర్ట్ పొందాడు. కాని డబ్బు సమస్య మాత్రం తీరలేదు. తన ఇన్సురెన్స్ పాలసీలు తాకట్టు పెట్టుకొని ఎవరైనా తక్కువ వడ్డీకి అప్పు ఇస్తారేమో అని ప్రయత్నం చేశాడు కాని ఫలించలేదు. తాలూక్ దార్ హమీద్ ఒక మార్వాడి సేట్ అయిన విష్ణుదాసన్ను పిలిచి తక్కువ వడ్డీతో పదివేల అప్పు ఇప్పించమన్నాడు. అంత కాకుంటే ఐదువేలు అదీ కాకుంటే పన్నెండు వందలు పడవ కిరాయి ఇప్పించమన్నాడు.

కానీ ఆయన ఐదు వందలు మాత్రమే జమ అయినాయని అంతకంటే కావని చెప్పాడు. ఆ ఐదు వందలతో నేనేం చేసుకోవాలి అని డబ్బు వాపసు చేస్తే అతను తీసుకోలేదు. రామకృష్ణయ్య లాతూర్ వెళ్లి విష్ణుదాస్ అకౌంట్ డబ్బు వేశాడు.. దానికి హమీద్ సంతోషించాడు. కాని నా సొమ్ము కాని దాన్ని నా అకౌంటులో ఎందుకు వేశారని విష్ణుదాస్ చిరాకుపడ్డాడు.

నాకు పాస్పోర్ట్ దొరికింది పడవ ఎప్పుడు బయలు దేరుతుంది అని థామస్ కుక్ కంపెనీకి టెలిగ్రాం ఇస్తే సెప్టెంబర్ 22న అని జవాబు వచ్చింది. కాని డబ్బు సమస్య తీరలేదు. ఈ విషయాన్ని హామీద్క చెప్తే అతను సర్కిల్ ఇన్స్పెక్టర్, సబ్ ఇన్స్పెక్టర్లను వెంట తీసుకొని వెళ్లి విష్ణుదాస్ గోదాములను తనిఖీ చేయించాడు. దానిలో బ్లాక్ మార్క్ ధాన్యం, చెక్కర సంచులను గుర్తించి పంచనామా చేయమన్నారు.

దానితో విష్ణుదాస్ భయపడి చందా రూపంలో వచ్చిన ఐదువందలకు తాను ఒక వెయ్యి రూపాయలు కలిపి పదిహేను వందలకు హుండీ రాసిచ్చాడు. అలా మొదటి స్టేజి డబ్బు సమస్య తీరింది. రామకృష్ణయ్య ఇంగ్లాండ్ వెళ్ళడానికి 18 రోజుల పని దినాలు ఉన్నాయి. రోజుకు నాలుగు రూపాయల చొప్పున 72 రూపాయలు వస్తాయి. వాటిని తాకట్టు పెట్టి ఆ డబ్బుతో మంథెనకు వెళ్ళాలి అని ఆలోచించాడు. వెంకట రామారావు దగ్గర తాకట్టు పెట్టి 72 రూపాయలు తీసుకొని లాతూరు నుండి మంథెనకు, మంథెన నుండి బొంబాయికి వెళ్ళాడు. అలా సోదరునిలాగా భావించే హామీద్ సహకారంతో ముద్దు రామకృష్ణయ్య డబ్బు సమస్య తీరింది.

ప్రశ్న 4.
ముద్దు రామకృష్ణయ్య సముద్ర ప్రయాణ అనుభవాలు వివరించండి.
జవాబు:
ముద్దు రామకృష్ణయ్య ఎన్నో ప్రయత్నాల తరువాత విద్యా శాఖ అనుమతి, యూనివర్సిటిలో షరతులతో కూడిన అడ్మిషన్, పాస్పోర్ట్, కావలిసిన డబ్బు సమకూరింది. మొత్తానికి బొంబాయి చేరుకొని థామస్ కుక్ పడవలో ప్రవేశించాడు. ఎక్కిన తరువాత కొన్ని రోజులు పడవ బొంబాయి పోర్ట్లోనే ఉంది కాని ప్రయాణికులను బయటికి వెళ్ళనివ్వలేదు. ఆ పడవ మరీ పెద్దది కాదు, మరీ చిన్నది కాదు. రామకృష్ణయ్య ఉన్న క్యాబిన్లో ఆరు బెర్తులు ఉండేవి. గాలి రావడానికి కిటికీ బదులు పోర్ట్ హోల్స్ ఉన్నాయి.

ఫ్యాన్లు, హాస్పిటల్, టెలిగ్రాఫ్ ఆఫీసు, దుకాణము, పిల్లలకు కిండర్ గార్టెన్ సెక్షన్, అవుట్ డోర్ ఆటలు, గ్రంథాలయం, మొదలైన సౌకర్యాలు ఉన్నాయి. బ్రిటీషు రేవులో దిగగానే తగినంత డబ్బు లేని వారిని డిపార్ట్ చేస్తారని సహచరుడు చెప్పాడు. పడవలో ఉన్న హైదరాబాద్ నుండి వస్తున్న సురేశ్ చంద్ర ఆస్థాన పరిచయం అయ్యాడు. అతను చాల మంచివాడు. రామకృష్ణయ్య ఇరవై రెండు పౌన్లతో ఇంగ్లాండ్ బయలుదేరాడు. పడవ బయలుదేరిన తరువాత మొదటిసారి ఏడెన్లో ఆగింది. అక్కడ.. చారిత్రక స్థలాలు అన్ని చూసి, గుజరాతి వాళ్ళ ఇంట్లో మంచి శాఖాహార భోజనం చేశారు. సయీద్ రేవులో కొద్ది రోజులున్నారు.

అక్కడ మ్యూజియం చూశారు. జిబ్రాల్టర్ రేవు దాటిన తరువాత బ్రిటన్ భూమి కనిపిస్తుండగా దేవునికి కృతజ్ఞతాపూర్వక నమస్కారం. చేశాడు. కాని డబ్బు లేకపోతే డిపార్ట్ చేస్తారేమో అనే భయం మాత్రం ఉండేది. ఈ విషయాన్ని సురేశ్ బాబుకు చెప్పి అతని దగ్గరున్న నూటయాభై పౌన్ల డ్రాఫ్ట్ చూపించేలా ఒప్పందం చేసుకున్నాడు. కాని విద్యార్జనకు వచ్చానని చెప్పేసరికి డ్రాఫ్ట్ చూపించాల్సిన అవసరం రాకుండానే ఓడరేవులో పర్మిటెడ్ అని స్టాంప్ పడింది. తోటి భారతీయ ప్రయాణికుల సహకారంతో సామాను దించుకున్నాడు. మొత్తానికి బ్రిటన్లోని స్కాట్లాండ్లో దిగినందుకు దేవునికి కృతజ్ఞతలు తెలుపుకున్నాడు.

V. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్భసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి.

ప్రశ్న 1.
ఏ దేవుళ్లు నిన్ను వాహనం చేసుకొంటారు ?
జవాబు:
కవి పరిచయం : వచన కవితా ప్రవీణ బిరుదాంకితుడైన కనపర్తి రామచంద్రాచార్యులు రాసిన నైమిశారణ్యం అనే కవితా సంపుటి నుండి తీసుకున్న కోకిలా ! ఓ కోకిలా !! అనే పాఠ్యభాగం లోనిది ఈ వాక్యం. రామచంద్రాచార్యులు 48 కావ్యాలు రాశాడు.
సందర్భం : కొత్తగా వృత్తిలోకి వచ్చిన బిచ్చగాడు సమయం తెలియకుండా అడుక్కున్నట్లు ఎందుకోసం ఈ సమయంలో పాడుతున్నావు. సంవత్సర కాలం పాటు పాటించిన మౌనవ్రతానికి ఈ రోజు ‘ముగింపు పలుకుతున్నావా అని కవి కోకిలను అడిగాడు. నిజమే నోరు మూసుకొని కూర్చొంటే ఎవరూ గుర్తించరు అని సమాధానం చెప్పుకున్నాడు. కవులు మాత్రమే కోకిల గానంలోని మాధుర్యాన్ని తమ కవితల్లో నింపుకోవాలని చూస్తారని, చిలకల్లా, హంసల్లా, నెమలిలాగా అందంగా ఉంటే ఏ దేవుడైన వాహనంగా ఉపయోగించుకుంటాడు కాని నల్లగా ఉన్న నిన్ను ఏ దేవుడు వాహనంగా అగీకరిస్తాదని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : ఉద్యోగాలు ఇచ్చేవారు కూడా శరీరపు రంగును చూస్తున్నారని వ్యంగ్య అర్థం.
వ్యాఖ్య : వాహనంగా వాడుకోవడం అంటే ఉపాధి ఉద్యోగాలను చూపడం అని భావం.

ప్రశ్న 2.
పారెదవు తాత్వికత నిశివకేశవాఢ్యవై
జవాబు:
కవి పరిచయం : గంగాపురం హనుమచ్ఛర్మ రాసిన దుందుభి కావ్యం నుండి గ్రహించిన దుందుభి అనే పాఠం నుండి తీసుకున్నది ఈ వాక్యం. హనుమచ్ఛర్మ ఉమ్మడి పాలమూరు జిల్లాకు చెందిన కవి.
సందర్భం : ప్రాచీన కాలంలో కూడా శైవానికి, వైష్ణవానికి సంబంధించిన అంశాలపై దుందుభి మనస్సులో అనాసక్తత లేదు. విష్ణువుకు ఇష్టమైన మంచి తులసి చెట్ల వరుసలతో, శివునికి ఇష్టమైన మారేడు వృక్షాల సమూహాలతో రెండు తీరాలను నింపి ఉంచుతూ, తిక్కన కలము చెప్పిన హరిహరాద్వైత తత్వాన్ని తెలుసుకొని సంపన్నురాలిగా ప్రవహిస్తుందని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : శివ కేశవ అద్వైత తత్వాన్ని తెలుసుకొని సంపన్నురాలిగా ప్రవహిస్తావని అర్థం.
వివరణ : దుందుభి నదికి రెండు వైపులా తులనీ, మారేడు చెట్లు ఉన్నవి కావున హరీ హరాద్వైతాన్ని పాటించిందని భావం.

ప్రశ్న 3.
నాలుకయు మాకు నిలవేల్పునాది శక్తి
జవాబు:
కవి పరిచయం : సిద్దిపేట జిల్లాకు చెందిన వరకవి సిద్ధప్ప రాసిన “సిద్దప్ప వరకవి జ్ఞానబోధిని” అనే గ్రంథం నుండి తీసుకున్న “జ్ఞానబోధ” అనే పాఠ్యాంశం లోనిది ఈ వాక్యం. వరకవి సిద్ధప్ప నలభైకి పైగా పుస్తకాలు రాశాడు.
సందర్భం : నాలుక తండ్రి, పరమాత్మ వంటిది. కళ్ళు అల్లుళ్ల వంటివి, రెండు చేతులు ఆత్మ బంధువుల వంటివి. కడుపు పెద్దనాన్న కొడుకు, చూసే రెండు కళ్ళు మేనమామలు, వినే రెండు చెవులు అన్నదమ్ములు, ముక్కు ప్రియురాలు, ముఖం మేనత్త, దంతాలు చుట్టాలు, భక్తులు. నాలుక ఆదిపరాశక్తి అయిన మా ఇంటి దేవత అని వరకవి సిద్ధప్ప చెప్పిన సందర్భంలోనిది.
అర్థం : నాలుక మాకు ఇంటి దేవత అయిన ఆదిశక్తితో సమానం అని అర్థం.
వివరణ : జ్ఞానేంద్రియాలు, కర్మేంద్రియాలు మానవ జీవనానికి అత్యంత ప్రధానమైనవి వాటిని పవిత్రంగా, జాగ్రత్తగా చూసుకోవాలి అని భావం.

ప్రశ్న 4.
దురితంబొనరించిట్ల తుదిఁ గీడు సుమీ
జవాబు:
కవి పరిచయం : ఈ వాక్యం తిక్కన రాసిన మహాభారతం ఉద్యోగ పర్వం తృతీయాశ్వాసం నుండి తీసుకున్న శ్రీకృష్ణ రాయబారం అనే పాఠ్యాంశంలోనిది. తిక్కనకు ఉభయకవి మిత్రుడు అనే బిరుదు ఉంది. పదమూడవ శతాబ్దికి చెందిన నెల్లూరు పాలకుడు మనుమసిద్ధి ఆస్థానంలో ఉండేవాడు.
సందర్భం : శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునికి తన బాధ్యతను గుర్తుచేస్తున్న సందర్భంలోనిది. అర్థం : జనులందరికీ పాపం చేసినట్లే ఔతుంది. చివరకు మీకే కీడు కలుగుతుంది.
వివరణ : రాజా ! నీవు కురుపాండవుల విషయంలో శ్రద్ధ వహించకుంటే ఈ ఉభయ వర్గాలకే కాదు, పుడమిలోని జనులందరికీ పాపం చేసినట్లే ఔతుంది. చివరకు నీకే హాని కలుగుతుంది అని శ్రీకృష్ణుడు ధృతరాష్ట్రునితో అన్నాడు.

VI. కింది వాటిలో రెండింటికి సందర్భసహిత వ్యాఖ్యలు రాయండి. (2 × 3 = 6)

ప్రశ్న 1.
ఆస్తి కన్నా అప్పు మించింది.
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించాడు. వారి తండ్రి ప్రభుత్వ ఉద్యోగం వదిలి వ్యాపారం, వ్యవసాయం మొదలుపెట్టారు. చింతకాని చెరువు గుత్తా తీసుకున్నప్పుడు వారికి పెద్ద నష్టం వచ్చింది. దానితో వారికి ఆస్తి కన్నా అప్పు పెరిగిందని రామకృష్ణయ్య చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : సంపాదించిన ఆస్తికన్నా చేసిన అప్పు పెరిగిందని అర్థం.
వ్యాఖ్య : సింగల్ టీచర్గా పనిచేసిన వారు వారికి అనుభవం లేని రంగంలో పెట్టుబడి పెట్టి అప్పుల పాలైనారని భావం.

ప్రశ్న 2.
వివాహం విద్యానాశాయ
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో
జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశ యాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య గారి తండ్రి రాజన్న వ్యాపారంలో పెట్టుబడి పెట్టి అప్పులపాలయ్యారు. ఆ అప్పుల వారు ఇంటికి వచ్చి తిట్టి వెళ్ళేవారు. అది చూసిన రామకృష్ణయ్య ఏడుస్తూ తనకు విదేశాలలో చదువు చెప్పించి, తండ్రి చేసిన అప్పులు ఇల్లు అమ్మకుండా తీర్చి, తల్లిదండ్రులకు మరింత మంచి పేరు తెచ్చే విధంగా ఆశీర్వదించమని దేవునికి మొర పెట్టుకునేవాడు. డబ్బులేని వాడు చదువుకోలేడు అని, వివాహం అయినవాడు చదువుకు పనికిరాడని అందరూ భావిస్తారు. అలాంటి భావన తప్పు అని నిరూపించాలని రామకృష్ణయ్య నిశ్చయించుకున్న సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : వివాహం జరిగితే విద్య నేర్వడం కష్టం అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : గట్టి సంకల్పం ఉంటే ఏదైనా సాధించవచ్చు. పాతకాలం నుండి వస్తున్న నమ్మకాలను కూడా మార్చే శక్తి మానవ సంకల్పానికి ఉందని భావం.

ప్రశ్న 3.
ఐదు రూపాయల బియ్యం ఇప్పించితే నేను సంతకం పెట్టుతాను
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ముద్దు రామకృష్ణయ్య ప్రథమ విదేశీ యాత్ర సన్నాహాలులో భాగంగా విద్యాశాఖ అనుమతి తీసుకోవలసి వచ్చింది. సగం వేతనం తీసుకుంటూ విదేశాలలో చదువుకొని వచ్చిన తరువాత పది సంవత్సరాలు ప్రభుత్వంలోనే ఉద్యోగం చేయాలి. అలా చేయకుంటే తీసుకున్న వేతనం వాపసు ఇవ్వాలి. దానికి 100 రూపాయల కంటే ఎక్కువ వేతనం ఉన్న వారు పూచికత్తు ఇవ్వాలి. అలాంటి వారు కేవలం నలుగురే ఉన్నారు. వారిలో బషీరుద్దిన్ అనే వారు సంతకం చేశారు. ఇంకొకరి సంతకం కోసం ప్రయత్నం చేస్తుంటే ఒక ముసలి ముస్లిం టీచర్ రేషన్ అందక బాధపడుతూ రామకృష్ణయ్యను ఐదు రూపాల బియ్యం ఇప్పిస్తే జామీను మీద సంతకం చేస్తానని చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం ఇది.
అర్థం : ఐదు రూపాయల విలువైన బియ్యం ఇప్పిస్తే జామీనుపై సంతకం చేస్తానని అర్థం.
వ్యాఖ్య : వందకు పైన వేతనం వస్తున్నప్పటికీ రేషన్ కారణంగా తమ పిల్లలకు సరైన . తిండి పెట్టలేని స్థితి ప్రపంచ యుద్ధ సమయంలో ఉండేది. రామకృష్ణయ్యకు ఉన్న. అవసరాన్ని ఆసరాగా తీసుకొని ముసలి ముస్లిం ఉపాధ్యాయుడు ఐదు రూపాయల బియ్యం అడిగాడని భావం.

ప్రశ్న 4.
ఈ మాటతో నా పైన బాంబు పడినంత బాధ అయినది.
జవాబు:
రచయిత పరిచయం : పేదరికంలో పుట్టి, ఎన్నో కష్టాలు అనుభవించి, విదేశాలలో విద్యాభ్యాసం చేసిన విద్యావేత్త ముద్దు రామకృష్ణయ్య. కరీంనగర్ జిల్లా మంథనిలో జన్మించిన ఆయన రాసిన నా ప్రథమ విదేశయాత్ర అనే గ్రంథం నుండి ఇచ్చిన ఉపవాచకంలోనిది ఈ వాక్యం.
సందర్భం : ఎన్నో ప్రయత్నాల తరువాత పాస్పోర్ట్ మంజూరు చేయమని నిజాం ప్రభుత్వము సిఫారసు లేఖ ఇచ్చింది. ఆ లేఖ తీసుకొని బ్రిటీషు రెసిడెంట్ ఆఫీసుకు వెళ్తే అక్కడున్న అసిస్టెంట్ సెక్రెటరీ ఏదైనా యూనివర్సిటీలో సీటు వచ్చినట్టు కాగితం చూపిస్తేనే పాస్పోర్ట్ ఇస్తామని చెప్పాడు. ఆ మాటతో తనపై బాంబు పడ్డంత పని అయిందని రామకృష్ణయ్య చెప్పిన సందర్భంలోనిది ఈ వాక్యం.
అర్థం : ఆ మాట బాంబు దెబ్బతో సమానం అని అర్థం.
వ్యాఖ్య : ఎంతో కష్టపడ్డ తరువాత వచ్చిన అవకాశం చివరి క్షణంలో చేజారి పోతుందని తెలిసి అది బాంబు పడ్డట్టు అనిపించిందని భావం.

VII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి. (2 × 2 = 4)

ప్రశ్న 1.
గంగకు ‘జాహ్నవి’ అనే పేరు ఎందుకు వచ్చింది ?
జవాబు:
భగీరథుని తపస్సుకు మెచ్చి శివుడు తన తలపై గంగను నిలిపాడు. దేవతల కోరికపై శివుడు తన జటాజూటం నుండి గంగను విడిచాడు. గంగ ఏడు పాయలుగా ప్రవహించింది. అందులో ఒకటి భగీరథుని వెంట వెళుతూ జహ్నువు అనే మహారాజు యజ్ఞం చేస్తుండగా అతని యాగశాలను ముంచి వేసింది. దానికి కోపించిన జహ్నువు సముద్రాన్ని మింగిన అగస్త్యుని లాగా ఆ నదిని మింగినాడు. దేవతలందరూ ఆశ్చర్యచకితులై రాజర్షులలో శ్రేష్ఠుడైన జహ్నువుతో “ఓ మహానుభావా నీ తపస్సు అద్భుతము. నీ మహిమతో సముద్రాన్ని తాగిన అగస్త్యున్ని మరిపింప చేశావు. గంగాదేవి. -గర్వాన్ని అణచావు. ఇకపై ఈ భూమిపై గంగ నీకూతురుగా గుర్తించబడుతుంది. కావున నీవు గంగను విడువవలెను అన్నారు. అలా అనగానే జహ్ను మహర్షి దేవతలందరూ ఆశ్చర్యపడగా తన చెవుల నుండి గంగను వదిలిపెట్టాడు. జహ్ను మహర్షి చెవుల నుండి పుట్టింది కావున జాహ్నవి అనే పేరుతో భూలోకంలో గంగ పిలువబడుతుంది.

ప్రశ్న 2.
స్త్రీ త్యాగనిరతిని తెలుపండి.
జవాబు:
పేగులు తెంపుకొని, పిల్లల్ని కనీ, పెంచి వారికి పెళ్ళిళ్ళు చేసి ఆనందపడతారని, చావుబతుకుల్లో, కష్టసుఖాల్లో సంసారాన్ని సాగించి ఒంటిలో ఓపిక ఉన్నతకాలం సంసారపు బరువును మోస్తారని కవి చెప్పాడు. ముసలి దానివి అని దూరంగా ఉంచుతారు. వయసుమీద పడి ఆశలు ఎండిపోయి, పెంచుకున్న ఆశలు ఎండిపోయి తొడిమలాగా మిగిలిపోయారని ఆడవారి పట్ల జాలి చూపాడు. స్త్రీలు నడిచే చెట్టులాంటి వారని, త్యాగాలు చేసిన తేనెతుట్టె లాంటి వారని చెట్టు ఆకులను రాల్చినట్టు కష్టాలను మరిచిపోయి, తేనెలను పంచినట్టు ప్రేమలను పంచుతారని స్త్రీల త్యాగ నిరతిని నిసార్ తెలియచేశాడు.

ప్రశ్న 3.
సభలో శ్రీకృష్ణుడు ఎలా ఉన్నాడు ?
జవాబు:
ధృతరాష్ట్రుని సభలో శ్రీకృష్ణుని కంఠస్వరం మేఘ గర్జన లాగా గంభీరంగా, హృదయంగమంగా ఉంది. ఆయన దంతాల కాంతులు మెరుపులవలె ప్రకాశిస్తున్నాయి. వర్షాకాల ప్రకృతి రమణీయతతో శ్రీకృష్ణుణ్ణి తిక్కన పోల్చి ఉపమాలంకారంతో చెప్పాడు. గంభీరమైన సన్నివేశాన్ని గంభీరంగా తిక్కన చిత్రించాడు.

ప్రశ్న 4.
సిద్ధప్ప తన ఆత్మ బంధువులుగా ఎవరిని భావించాడు ?
జవాబు:
వరకవి సిద్ధప్ప వేదాలు తెలిసిన వేమన మా తాతలాంటి వాడు. సురలను ఆనందింప చేసే సుమతి శతక కర్త బద్దెన మా పెద్దమ్మ వంటి వాడు. కాలజ్ఞానాన్ని రాసిన . పోతులూరి వీరబ్రహ్మం గారు తండ్రి లాంటి వారు. బ్రహ్మం గారి మనుమరాలు ఈశ్వరమ్మ అక్క లాంటిది. బ్రహ్మంగారి శిష్యుడు సిద్ధప్ప అన్న వంటి వాడు. సంస్కృత కవి కాళిదాసు .మా చిన్నన్న. అమర కోశం రాసిన అమరసింహుడు, యాగంటి ఆత్మ.. బంధువుల వంటి వారు. వీరంతా చనిపోయికూడా జనాల హృదయాలలో బతికే ఉన్నారు అని చెప్పాడు. వీరందరూ వరకవి సిద్ధప్పకు ఆదర్శప్రాయులని సూచించాడు.

VIII. కింది వాటిలో రెండింటికి సంగ్రహ సమాధానాలు రాయండి. (2 × 2 = 4)

ప్రశ్న 1.
‘పురానపుల్’ నిర్మించుటకు గల కారణాలు ఏవి ?
జవాబు:
భాగ్యమతి ప్రేమ వలలో చిక్కుకున్న నవయువకుడు, యువరాజు మహమ్మదు ఖులీ కుతుబ్షా “పొంగి పొరిలే ముచుకుందా నదిని తన గుర్రంతో దాటి ఆవలి తీరానికి సురక్షితముగ జేరుకున్నాడు. అలా ప్రమాదకరంగా ప్రవహిస్తున్న నదిలోకి వెళ్ళిన తమ కుమారున్ని చూసి అతని తల్లిదండ్రులు మహమ్మదు ఇబ్రహీం ఖుతుబుషా (మల్కిభరాముడు), అతని భార్య తల్లడిల్లిపోయారు. ఇటువంటి ప్రమాడం మళ్ళీ రాకూడదని మూసీనదిపై ఆ రాజ దంపతులు పురానపుల్ను నిర్మించారు. అది ఇప్పటికి ప్రజోపయోగకరంగ నిలచి ఉంది. భాగ్యమతి పేరు మీదనే హైద్రాబాదు నిర్మించబడింది.

ప్రశ్న 2.
‘సృజనాత్మకత’ ఎలా పెంపొందుతుంది ?
జవాబు:
ప్రతి ఒక్కరిలో సృజనాత్మకత ఉంటుందనే విషయంలో సందేహంలేదు. కాని దాన్ని వ్యక్తీకరింపచేయాలంటే మాత్రం గట్టి ప్రయత్నం అవసరం. ప్రతి హృదయం సృజనాత్మకమైనది, ప్రతి హృదయంలో కొత్త విషయాలపట్ల ఆసక్తి, ఉత్సాహం ఉంటాయి. పిల్లలు చిన్నప్పటి నుంచి అడిగే ప్రశ్నలకు జవాబులు చెప్పగలిగితే పిల్లల్లో సృజనాత్మకత పెరుగుతుంది. సృజనాత్మకత మనసుల్లోని భావాలను చిత్రాలుగా, కథలుగా, కవితలుగా మారుస్తుంది. నేర్చుకోవడం సృజనాత్మకతను కలిగిస్తుంది. సృజనాత్మకత ఆలోచనలను ఇస్తుంది. ఆలోచన జ్ఞానాన్నిస్తుంది. జ్ఞానం మానవులను సమున్నత స్థానానికి చేరుస్తుంది.

ప్రశ్న 3.
భుజకీర్తులు, కిరీటాల తయారీ ఎలా జరిగేది ?
జవాబు:
చిందు భాగవత ప్రదర్శనకు అవసరమైన ఆభరణాలను పొనికి కట్టెతో తయారుచేస్తారు. దాన్ని బూరుగు కట్టె అనికూడా అంటారు. అగ్గిపుల్లలను కూడా ఈ కర్రతోనే తయారు చేస్తారు. భుజకీర్తులు, కిరీటాల డిజైన్లు చెక్కుడు, అంతా వారే తయారుచేసుకునేవారు. పురుషుల కిరీటము చేయడానికి పన్నెండు నెలలు, ఆడవారి కిరీటం చేయడానికి పద్దెనిమిది నెలలు పట్టేది. కష్టపడి చేసిన నగలను జాగ్రత్తగా కాపాడుకొని పది, పన్నెండేండ్లు ఉపయోగించేవారు. ఏమాత్రం అజాగ్రత్తగా ఉన్న అవి పనికి రాకుండా పోయేవి. ఆడవాళ్ళ హారాలు, దండలు తయారు చేయడం చాలా కష్టం.

ప్రశ్న 4.
తెలుగు సాహిత్య చరిత్రలో తెలంగాణ ప్రాంత విశిష్టత ఎట్టిది ?
జవాబు:
తెలుగు సాహిత్య చరిత్రలో తెలంగాణా ప్రాంతానికి విశిష్ట స్థానం ఉంది. భారత, రామాయణ, భాగవతాలకు తెలంగాణా ప్రాంతానికి అవినాభావ సంబంధం ఉంది. భాస్కరరామాయణము రాసిన భాస్కరుడు, మల్లికార్జున భట్టు, కుమార రుద్రదేవుఁడు, అయ్యలార్యుడు, ఆంధ్ర మహాభాగవతము రాసిన పోతనామాత్యుడు, మార్కండేయ పురాణం రాసిన మారన, మొట్టమొదటి అచ్చతెనుగు కావ్యము యయాతిచరిత్రను రచించిన పొన్నగంటి తెలగన్న, జాను తెనుగులో రచన చేయాలని చెప్పి బసవపురాణాన్ని రాసిన పాల్కురికి సోమనాథుడు మొదలైన వారంతా తెలంగాణా ప్రాంతం వారే.

ప్రాచీన సాహిత్యం తెలంగాణాలో వర్ధిల్లింది. తెలంగాణా ప్రాంతంలో తెలుగు పాండిత్యం లేదని, తెలుగు సంస్కృతికి చోటులేదని, కొన్ని వర్గాలలో వ్యాపించిన అభిప్రాయం సరైంది. కాదు. తెలంగాణాలోని ప్రతీ గ్రామంలో తాళపత్ర గ్రంథాలు దొరికాయి. దూపాటి వేంకటరమణాచార్యులు తెలంగాణా ప్రాంతమంతా తిరిగి ఎన్నో శాసనాలను, నూర్లకొద్ది తాళపత్ర గ్రంథాలను సంపాదించి సాహిత్య పరిషత్తుకు అప్పగించారు. వీటన్నిటిద్వారా తెలంగాణా ప్రాంతంలో తెలుగు దీపాలు ఎన్నడూ ఆరిపోలేదని తెలుస్తుంది. అప్పటి ప్రభుత్వ విధానాల వల్ల దీపాలు దేదీప్యమానముగా ప్రకాశించకపోయినా మిణుకుమిణుకుమని వెలుగుతూనే ఉన్నాయి. హైదరాబాదు నగరంలోని పరిస్థితి ఎట్లున్నా పల్లె ప్రాంతాలలో తెలుగు భాషా, సాహిత్యాలు అంతరించలేదని తెలుస్తుంది.

IX. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
తిక్కన సోమయాజ మహాభారతం ఎవరికి వినిపించాడు ?
జవాబు:
హరి హర నాథునికి

ప్రశ్న 2.
భగీరథుడిని ఎవరు ఆశీర్వదించారు ?
జవాబు:
బ్రహ్మ

ప్రశ్న 3.
చేప దేనిని మింగుతుంది ?
జవాబు:
గాలాన్ని

ప్రశ్న 4.
జాతి వికాసానికి జీవగఱ్ఱ ఏది ?
జవాబు:
దేవాలయాల వికాసం

ప్రశ్న 5.
ధవళ పారావతం అంటే ఏమిటి ?
జవాబు:
తెల్లని పావురం

ప్రశ్న 6.
నిసార్ తల్లిదండ్రులెవరు ?
జవాబు:
హాలీమాబీ, మహమ్మద్ అబ్బాస్

ప్రశ్న 7.
సగరుల భస్మం ఏ లోకంలో ఉంది ?
జవాబు:
పాతాళం

ప్రశ్న 8.
హనుమచ్ఛర్మ అముద్రిత సుప్రభాతం పేరేమిటి ?
జవాబు:
గంగాపురం చెన్నకేశవ సుప్రభాతం

X. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
ఎల్లమ్మ ఏ వయసులో రంగస్థల ప్రవేశం చేసింది ?
జవాబు:
నాలుగేళ్ల వయసులో.

ప్రశ్న 2.
‘సృజనాత్మకత’ ఎక్కడి నుండి ప్రభవిస్తుంది ?
జవాబు:
సుందర హృదయాల నుండి.

ప్రశ్న 3.
నీతిచంద్రికకు ఆధార గ్రంథాలేవి ?
జవాబు:
విష్ణుశర్మ పంచతంత్రం, నారాయణ పండితుని హితోపదేశం.

ప్రశ్న 4.
రామానుజరావు రాసిన ఖండ కావ్యసంపుటి పేరేమిటి ?
జవాబు:
పచ్చతోరణం.

ప్రశ్న 5.
భూపాలరావు రాయప్రోలు సుబ్రహ్మణ్యంతో కలిసి ఏ గ్రంథాన్ని రచించాడు ?
జవాబు:
దేవాలయ చరిత్ర

ప్రశ్న 6.
న్యాయమున్నచోట ఎవరు ఉంటారు ?
జవాబు:
నారాయణుడు.

ప్రశ్న 7.
చిన్నయసూరి జన్మస్థలమేది ?
జవాబు:
శ్రీ పెరంబుదూరు

ప్రశ్న 8.
కృష్ణదేవరాయాంధ్ర భాషానిలయం ఏ సంవత్సరంలో స్థాపించారు ?
జవాబు:
క్రీ. శ. 1900

XI. కింది ప్రశ్నలలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

1. చంపకమాల
జవాబు:

1. ప్రతి పాదానికి 21 అక్షరాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి వరుసగా న, జ, భ, జ, జ, జ, ర అనే గణాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదానికి 11వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గివుంటుంది.
4. నాలుగు పాదాలలోనూ ప్రాసనియమం ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకూ లక్షణాలు సమానం.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 1-11 అక్షరాలైన ‘అఆ’ లకు యతిమైత్రి చెల్లుతుంది.
గమనిక : (ఎసగన్ + ఆర్యులు) అని విడదీసినపుడున్న ‘ఆ-తో’ యతి.

2. ఆటవెలది
జవాబు:

1. ఈ పద్యంలో నాలుగు పాదాలుంటాయి..
2. 1, 3 పాదాలలో వరుసగా 3 సూర్యగణాలు, రెండు ఇంద్ర గణాలు; 2-4 పాదాల్లో వరుసగా, ఐదు సూర్య గణాలు ఉంటాయి.
3. ప్రతి పాదంలోను 1-4 గణాల మొదటి అక్షరాలకు యతిమైత్రి ఉండాలి.
4. ప్రాసయతిని పాటింపవచ్చును.
5. ప్రాసనియమం ఉండదు.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 1-4 గణాల మొదటి అక్షరాలైన ‘క-గా’ లకు, ‘పు-వు’ లకు యతిమైత్రి.

3. ఉత్పలమాల
జవాబు:

1. ప్రతి పాదానికి వరుసగా భ, ర, న, భ, భ, ర, వ అనే గణాలుంటాయి.
2. ప్రతి పాదానికి ‘20′ అక్షరాలుంటాయి.
3. ప్రతి పాదంలో, 10వ అక్షరం యతిమైత్రి కల్గివుంటుంది.
4. నాలుగు పాదాల్లో ప్రాస నియమం ఉంటుంది.
5. నాలుగు పాదాలకు లక్షణాలు సమానం.

ఉదా :

యతిమైత్రి : 1-10 అక్షరాలైన ‘డ, ట్రా‘ లకు యతిమైత్రి చెల్లుతుంది.

XII. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘ఆటవెలది’ పద్యంలో ప్రతి పాదంలో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
ఆటవెలది పద్యంలో ప్రతి పాదంలోనూ వచ్చే గణాలు, ఒకే రకంగా ఉండవు. ఈ పద్యంలో 1-3 పాదాల్లో మూడు సూర్యగణాలు, రెండు ఇంద్రగణాలూ ఉంటాయి. 2-4 పాదాల్లో ఐదునూ సూర్యగణాలే ఉంటాయి.

ప్రశ్న 2.
‘ఇంద్రగణాలు’ ఎన్ని ?
జవాబు:
ఇంద్రగణాలు ‘ఆరు’, అవి : నల, నగ, సల, భ, ర, త అనేవి.

ప్రశ్న 3.
సీసపద్యానికి అనుబంధంగా ఉండే పద్యాలు ఏవి ?
జవాబు:
సీసపద్యానికి అనుబంధంగా ఆటవెలది గాని, తేటగీతి గాని ఉంటుంది.

ప్రశ్న 4.
‘సూర్యగణాలు’ ఎన్ని ?
జవాబు:
సూర్యగణాలు రెండు. అవి :

1. హ గణము (గలము)
2. న గణము అనేవి.

ప్రశ్న 5.
‘తేటగీతి’ పద్యంలో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
తేటగీతీ పద్యంలో, ప్రతి పాదంలోనూ, వరుసగా ఒక సూర్య గణము, రెండు ఇంద్ర గణములు, మరలా రెండు సూర్య గణములూ వస్తాయి.

ప్రశ్న 6.
‘చంపకమాల’ పద్యంలో ప్రతి పాదానికి ఎన్ని అక్షరాలు ఉంటాయి ?
జవాబు:
చంపకమాల పద్యంలో, ప్రతి పాదానికీ 21 అక్షరాలు చొప్పున ఉంటాయి.

ప్రశ్న 7.
‘మత్తేభం’లో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
మత్తేభంలో ప్రతి పాదంలోనూ వరుసగా వచ్చే గణాలు, స, భ, ర, న, మ, య, వ అనే గణాలు.

ప్రశ్న 8.
‘కందపద్యం’లో ఆరవగణంలో వచ్చే గణాలు ఏవి ?
జవాబు:
కందపద్యంలో, ఆరవ గణంగా, ‘నలము’ లేదా ‘జ గణం’ ఉండాలి.

XIII. కింది వాటిలో ఒక దానికి లక్షణాలు తెలిపి ఉదాహరణతో సమన్వయించండి. (1 × 6 = 6)

1. ఛేకానుప్రాస
జవాబు:
ఛేకానుప్రాస : రెండు లేక అంతకంటే ఎక్కువ హల్లులు వ్యవధి లేకుండా అర్థ భేదంతో మళ్ళీ వచ్చినట్లయితే అది ‘ఛేకానుప్రాస’ అలంకారము.
ఉదా : పాప సంహరుడు హరుడు.
వివరణ : ఈ పై ఉదాహరణలో, మొదటి ‘హరుడు’ అనగా, హరించేవాడు అని, రెండవ ‘హరుడు’ అనే పదానికి, ‘శివుడు’ అని అర్థం. మొత్తం వాక్యానికి “పాపాలను హరించేవాడు శివుడు” అని అర్థం. ఈ విధంగా ఒకే పదం, అనగా ‘హరుడు’ అనే పదం, అర్థభేదంతో వెంటవెంటనే వచ్చింది. కాబట్టి ఇది ‘ఛేకానుప్రాస’ అలంకారము.

2. అతిశయోక్తి
జవాబు:
అతిశయోక్తి అలంకార లక్షణము : గోరంతను కొండంతలుగా వర్ణించడం, ‘అతిశయోక్తి’. ఉన్నదాని కంటే అతిశయం చేసి చెప్పడమే, అతిశయోక్తి అలంకారం.
ఉదాహరణ : ఆ నగరమందలి మేడలు ఆకాశాన్నంటుచున్నవి.
ఇక్కడ మేడలు ఆకాశాన్ని తాకడం ‘అతిశయోక్తి’.

3. రూపక
జవాబు:
రూపకాలంకార లక్షణము : ఉపమేయ ఉపమానములకు భేదం ఉన్నా, భేదం లేనట్లు చెప్పడం “రూపకం”. ఉపమేయంలో ఉపమాన ధర్మాన్ని ఆరోపించినట్లయితే అది
రూపకాలంకారం’.
ఉదాహరణ : “నా శిరమున పోసికొంటిని నశింపని దుఃఖపుటగ్ని ఖండముల్”
వివరణ : దుఃఖం వేరు, అగ్ని వేరు. ఈ రెండింటికీ భేదం ఉన్నా, ‘దుఃఖపుటగ్ని’ అని, దుఃఖానికీ, అగ్నికీ భేదం లేనట్లు చెప్పడం జరిగింది. అగ్ని ధర్మాన్ని దుఃఖములో ఆరోపించడం జరిగింది. కనుక ఇది ‘రూపకం’.

XIV. కింది ప్రశ్నలలో ఆరింటికి ఒక వాక్యంలో సమాధానం రాయండి. (6 × 1 = 6)

ప్రశ్న 1.
‘యమకం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
అక్షర సముదాయంతో, అర్థభేదంతో, పునరావృతమైనచో, దాన్ని, ‘యమకాలంకార’ మంటారు.

ప్రశ్న 2.
‘ఉపమానం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
‘ఉపమానం’ అనగా, పోల్చు వస్తువు. (ఉదా : ‘హంస’)

ప్రశ్న 3.
‘ఉపమేయం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
ఉపమేయం అనగా, వర్ణించు వస్తువు. (ఉదా : ‘రాజు కీర్తి’)

ప్రశ్న 4.
‘ఉత్ప్రేక్ష’ అనగా అర్ధం ఏమిటి ?
జవాబు:
‘ఉత్ప్రేక్ష’ అనగా, ఊహించడం అని అర్థం.

ప్రశ్న 5.
ఉపమాన, ఉపమేయములకు రెండింటికి భేదం ఉన్నా లేనట్లు చెప్పడం ఏ అలంకారం ?
జవాబు:
రూపకాలంకారము.

ప్రశ్న 6.
‘అతిశయోక్తి’ అనగానేమి ?
జవాబు:
గోరంతను కొండంతలుగా వర్ణించడం, ‘అతిశయోక్తి’.

ప్రశ్న 7.
‘ఆ నగరమందలి మేడలు ఆకాశాన్నంటుచున్నవి’ ఏ అలంకారం ?
జవాబు:
ఇది ‘అతిశయోక్తి’ అలంకారం.

ప్రశ్న 8.
‘స్వభావోక్తి’ అలంకారం అనగానేమి ?
జవాబు:
జాతి, గుణ, క్రియాదుల చేత, వస్తువు యొక్క స్వరూప స్వభావాలను, ఉన్నవి ఉన్నట్లుగా వర్ణించడమే “స్వభావోక్తి”.

XV. ఈ కింది విషయాన్ని 1/3 వంతు సంక్షిప్తీకరించండి. (1 × 6 = 6)

ప్రకృతిసిద్ధంగా జరిగే పరిణామక్రమంలో ప్రకృతి చేసుకునే ఎంపిక గురించి చార్లెస్ డార్విన్ వివరిస్తూ మానవజాతి ఆవిర్భావం గురించి విభిన్నంగా ఆలోచించేటట్టు చేశాడు. విద్యుచ్ఛక్తి కనుగొనడం ద్వారా థామస్ ఆల్వా ఎడిసన్ సైన్సుకూ, టెక్నాలజీకి చెందిన ప్రతి రంగాన్ని సమూలంగా మార్చివేశాడు. దక్షిణాఫ్రికాలో జాతి విచక్షణతకు వ్యతిరేకంగా తన అహింసా ధర్మ ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించిన మహాత్మాగాంధీ అహింస ద్వారా భారతదేశాన్ని బ్రిటిష్ పాలననుండి విడిపించి స్వాతంత్ర్యాన్ని సంపాదించాడు. 20వ శతాబ్దానికి చెందిన ఈ మూడు ప్రధాన సంఘటనలు సృజనాత్మక ఆలోచనల ఫలితాలు.
జవాబు:
సంక్షిప్తరూపం : ప్రకృతిసిద్ధమైన పరిణామక్రమాన్ని చార్లెస్ డార్విన్ మనం విభిన్నంగా ఆలోచించేటట్టు చేశాడు. విద్యుచ్ఛక్తి కనుగొని థామస్ ఆల్వా ఎడిసన్ సైన్స్ & టెక్నాలజీని మొత్తం మార్చేశాడు. అహింసా ఉద్యమాన్ని మహాత్మాగాంధీ ఉపయోగించి బ్రిటీషువారిని భారతదేశం నుండి పంపించేశాడు. ఈ మూడు 20వ శతాబ్దపు సృజనాత్మక ఆలోచనల ఫలితాలు.

XVI.

(అ) కింద పేర్కొన్న పదాల ఆధారంగా చేసుకుని విద్యార్థి ప్రిన్సిపాల్ల మధ్య సంభాషణను రాయండి. (1 × 5 = 5)
బోనఫైడ్ సర్టిఫికెట్ కొరకు విజ్ఞప్తి చేయడానికి వెళ్ళినపుడు ప్రిన్సిపాల్తో సంభాషణ.
(ఎన్.సి.సి లో ప్రవేశం – కవాతు – ఆత్మవిశ్వాసం – ధన్యవాదాలు)
జవాబు:
విద్యార్థిని : నమస్తే సర్ !
ప్రిన్సిపాల్ : నమస్తే ! చెప్పమ్మా సుప్రజా ! ఏం కావాలి !
విద్యార్థిని : సర్ బోనఫైడ్ సర్టిఫికెట్ కొరకు వచ్చాను సర్.
ప్రిన్సిపాల్ : దరఖాస్తు తెచ్చావా ! సర్టిఫికెట్ దేనికి అమ్మా !
విద్యార్థిని : దరఖాస్తు ఇదిగో సర్ ! ఎన్.సి.సి లో చేరాలంటే నేను మన కళాశాల విద్యార్థిని అని సర్టిఫికెట్ కావాలి.
ప్రిన్సిపాల్ : ఎన్.సి.సిలో చేరాలని ఎందుకనుకుంటున్నావు ?
విద్యార్థిని : నాకు కవాతు, రైఫిల్ ఘాటింగ్ అంటే చాలా ఇష్టం.
ప్రిన్సిపాల్ : అంతేకాదు నీకు ఎన్.సి.సిలో ‘బి’ సర్టిఫికెట్ ఉంటే పై చదువుల్లో సీట్లలో, ఉద్యోగాలలో కూడా ప్రాధాన్యం ఇస్తారు.
విద్యార్థిని : అవును సర్ ! మా నాన్నగారు ఎన్.సి.సిలో చేరమన్నారండి.
ప్రిన్సిపాల్ : మంచిది ఎన్.సి.సి వల్ల నీకు ధైర్యం, ఆత్మవిశ్వాసం కలుగుతాయి. మధ్యాహ్న సమయంలో సర్టిఫికెట్ తీసుకోమ్మా.
విద్యార్థిని : అట్లాగే సర్ ! ధన్యవాదాలు.

(ఆ) కింది ప్రశ్నలకు ఒక్క వాక్యంలో సమాధానాలు రాయండి. (5 × 1 = 5)

ప్రశ్న 1.
‘సర్వనామం’ అనగానేమి ?
జవాబు:
నామవాచకానికి బదులు వాడబడే శబ్దాన్ని ‘సర్వనామం’ అంటారు.

ప్రశ్న 2.
‘అతడు శ్రీరాముడు’ వాక్యంలో ‘అతడు’ అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
‘అతడు’ అనేది, ‘సర్వనామము’.

ప్రశ్న 3.
‘శ్రీజ మంచి తెలివిగల పిల్ల’ వాక్యంలోని విశేషణం ఏమిటి ?
జవాబు:
పై వాక్యంలో ‘మంచి’ అనే శబ్దము, ‘విశేషణము’.

ప్రశ్న 4.
‘స్వాతి అందమైన అమ్మాయి’ వాక్యంలో అందమైన అన్నది ఏ భాషాభాగం ?
జవాబు:
ఈ వాక్యంలోని ‘అందమైన’ అనే శబ్దము, ‘విశేషణం’ అనే భాషాభాగం అవుతుంది.

ప్రశ్న 5.
భాషాభాగములు ఎన్ని రకాలు ?
జవాబు:
భాషాభాగములు ఐదు రకాలు.

Varied difficulty levels in TS Inter 2nd Year Political Science Model Papers and TS Inter 2nd Year Political Science Model Paper May 2018 cater to students with diverse academic strengths and challenges.

TS Inter 2nd Year Political Science Model Paper May 2018

Time: 3 Hours
Max. Marks: 100

Section – A
(3 × 10 = 30)

Note: Answer any THREE of the following questions in not exceeding 40 lines each. Each question carries 10 marks.

Question 1.
Explain the salient features of Indian Constitution.
Answer:
Introduction: The Indian Constitution was prepared and Adopted by the Constituent Assembly, which was set up in 1946. The Constituent Assembly took nearly three years From 9th December,1946 to 25th November, 1949 (2 years, 11 months and 18 days) to complete the framing of the Constitution. The Constituent Assembly approved the Indian Constitution on 26th November, 1949. The Indian Constitution came into force on 26th January, 1950, which we have been celebrating as ‘The Republic Dar.

The following are the salient or basic features of the Indian Constitution.
1. Written and Detailed Constitution: The Constitution of India is a written document. It consists of 12 Schedules, 22 Parts and 444 Articles. Many factors have contributed for the bulkiness of the Constitution. All most all matters relating to the composition and organization of union, states as well as Union Territories, provisions regarding protection of interests of Schedules castes, Scheduled Tribes and other Backward classes, provisions regarding Special Constitutional bodies, like the Election Commissions, the UPSC and State Public Service Commissions are made in a very comprehensive manner. Similarly, several matters relating to Fundamental Rights, Fundamental Duties, Directive principles of state policy, Union – State Relations, Official Language and Regional Languages were clearly mentioned in the Constitution.

2. India Is a Sovereign, Socialist, Secular, Demoratic, Republic: The constitution deliberately designed India to be a Sovereign Socialist, Secular Democratic, Republic. Each of these concepts has wideranging dimensions.

Sovereign State: India is a Sovereign State. It is clear that India is internally Supreme and externally independent of any
foreign control. India is not a sub-ordinate State.

Socialist State: According to the preamble India is committed to Socialism assuring the establishment of a socialist State. It strives to provide social and economic Justice to all its people and end all forms of exploitation. We follow mixed economy. The State is free to bring the key industries and the private enterprises Under the state ownership and management.

Secular State: Secularism means that the State protects all religions equally and does not itself subscribe to any other religion as official.

Democratic State: Democracy is the formidable foundation of Indian political system. It states that the people of India are the chief source of the Political Authority they can make and unmake the government. The people are both the Rulers and the ruled. India adopted Indirect or Representative Democracy.

Republican State: India is a Republic with an elected Head of the State i.e., the President of India. No public office in the
country is hereditary. Any Indian citizen can contest to any office of the government subject to certain limitations.

3. Noble Aims and objectives: Indian constitution has noble aims and objectives. The Indian constitution secures to all its citizens, Justice – Social Economic and Political matters. It also provides all its citizens, liberty of thought, expression, belief, faith and worship. Further the Constitution of India promotes among all people the equality of status and opportunity. Like wise it strives for fraternity by assuring the dignity of the individual and the unity and integrity of the Nation.

4. Combination of Rigidity and Flexibility: The Constitution India can be amended with Rigid and Flexible methods. Article 368 provides the details of the amendment procedure. It can be amended by three methods.

Firstly: The Union Parliament can amend some parts of the constitution by a simple majority ‘Ex: The formation of new States (Ex: Telangana), changing the boundaries of states, provisions relating to citizenship etc. It is said to be Flexible. .

Secondly: Some provisions can be amended by a special majority i.e., not less than Two Thirds (2/3) of the members of the House present and voting. Ex: Fundamental Rights, Directive principles of state policy etc. It is said to be half rigid and half flexible.

Thirdly: Some provisions can be amended by Two Thirds (2/3) majority of the parliament and with the concurrence of half of the states. Ex: Election of the president, Executive powers of the union and the states, Distribution of Legislative powers between the union and the states etc. It is said to be Rigid. Hence, the Constitution has a combination of Rigid and Flexible methods to amend the Constitution.

5. Unitary and Federal Features: India is a union of states according to the constitution. Our constitution contains both the features of unitary and Federal Governments. It prescribed unitary system in emergencies and federal system on ordinary occasions.

Provisions of a unitary state such as Single Citizenship, Single Integrated Judiciary, Single election Cõmmission, Roll of All India Services personnel etc., are found in our constitution. At the same time certain federal features like written, Rigid constitution, Dual Government, Bicameralism etc., are profoundly seen in our constitution. Thus it is a quasi-federal policy like Canada.

6. Parliamentary government: The makers of our constitution adopted the irish precedent of an elected president instead of a hereditary Monarch. They retained all other essential features of the Parliamentary system like two types of executive heads, Prime Ministers leadership, collective responsibility, nominal position of the President, Parliament’s control over the Union Executive etc. They prescribed the salpe type of political system for the states.

7. Independent Judiciary: The constitution of India granted independent and integrated judiciary for Indians. Hence the
Supreme Court and High Courts in India act independently without subject -to the control of the executive and legislative organs. Judiciary enjoys independence in the matters of appointment of judges, their tenure, salaries and allowances, service conditions, promotion etc. Our consititution clearly states that the executive and legislative authorities should refraiñ from interfering in the functioning of the judiciary.

It conferred the power of judicial review on the judges of the Supreme Court and High Courts. It is due to the independent position that the Supreme Court and High Court judges will decide the propriety and constitutional validity of the acts and policies of the legislative and executive authorities in the country.

8. Directive Principles of State Policy: Our constitution hinted out certain directive principles as the policy of the state in
Part IV from Articles 36 to 51. The makers of our constitution derived these principles from Irish constitution. They pointed out that these principles would transform India into a welfare, gandhian and liberal-oriented state. These principles must be implemented by all the parties which hold authority without political considerations.

These principles enable the state to provide a new social order based on economic, political and social justice. These principles include certain programmes like provision of employment opportunities, fair distribution of wealth, equal pay
for equal work, educational and child care for those children below fourteen years etc. Similarly, unemployment relief, Old age pension, protection against ill health, provision of leisure for workers, conservation of wild ¡ife etc are included in these principles.

9. Fundamental Rights: Our constitution mentioned fundamental rights on American model for the complete realization
of the personality of Indian citizens. They are incorporated under Part III from Articles 12 to 35 of our constitution. Indian citizens can utilize these rights subject to certain rational restraints. Nobody including the government is allowed to interfere in these rights.

The higher judicial organizations in the country help the citizens in safeguarding these rights. At first there were seven fundamental rights in the Constitution. But at present there are only six fundamental rights.

They are

1. Right to Equality
2. Right to Freedom
3. Right against Exploitation
4. Right to Religion
5. Cultural and Educational Rights and
6. Right to Constitutional Remedies.

10. Fundamental Duties: Our constitution incorporated fundamental duties in Article 51 A under Part 4A. At first, there
were 10 fundamental duties inserted through the Constitution (Forty-second) Amendment Act, 1976. Later one more duty was added through the Constitution (Eighty-sixth) Amendment Act, 2002.

Altogether there are Eleven Fundamental Duties in our constitution. Respecting the constitution, National Flag, National Anthem, Safeguarding public property etc are some of the Fundamental duties.

11. Single Citizenship: Our Constitutión provides for single citizenship for all persons who are born in India and who resided in India for a specific period. It enables the citizens to possess and enjoy identical right and privileges. It also promotes unity, integrity and fraternity among the people.

12. Universal Adult Franchise: The makers of the Indian Constitution provided for the Universal Adult Franchise for all
citizens without any discrimination based on caste, colour, creed, community, language, religion, region, sex, property etc. At the beginning, Adult Franchise was given to all the citizens who attained the age of 21 years. Later voting age was reduced to 18 years through the 61st Constitution Amendment Act in 1988.

13. Bicameralism: The Constitution of India introduced Bicameralism at the National level. Accordingly, the Indian Parliament consists of two houses namely the Rajya Sabha (upper house) and the Lok Sabha (Lower house). While the Rajya Sabha represents’ the states, the Lok Sabha represents the people.

14. Panchayati Raj and Nagar Palika Acts: The Panchayati Raj and Nagar Palikas Acts are recent features of our constitution. The 73rd and 74th constitutional recognition to the rural and urban local governments which came into force in 1993 and 1994 respectively had become operative all over the territory of India.

The ideas of democratic decentralisation or the grassroof democracy are realised by these acts. These Acts provides for adequate representation for Women, Scheduled Castes, Scheduled tribes and other Weaker Sections in the policy-making bodies of the Local governments.

15. Special Provisions Relating to Scheduled Castes and Scheduled Tribes: Indian Constitution hinted out certain specific
directives for the development of scheduled castes and scheduled tribes in India. It enabled the union and state governments to review the steps taken for the improvement of backward classes through setting up of independent commissions. In this regard the union government was authorised to act as a coordinator between various state governments.

Question 2.
Explain various factors which led to the agitation for a separate Telangana State.
Answer:
Separate Telangana Agitation (1969): The agitation for a Separate Telangana State was started at the end of 1958 and continued in 1969. It was first started by the students and employees as a protest against the injustice done to the Telangana area. Later, various political parties took advantage of the situation and led the agitation.

Causes:

1. Non-implemented of rights and safeguards given to the Telangana region at the time of formation of Andhra Pradesh.
2. Since the formation of Andhra Pradesh in 1956 no Telangana person was elected as the Chief Minister of the State.
3. As stated in the Gentlemen’s Agreement the Deputy Chief Minister post was not given to the Telangana persons by the Andhra Chief Ministers with the exception of D.Sanjeevaiah.
4. Dissatifaction among some Telangana leaders who had not position.
5. A rumour was spread that the Abkari surplus funds of Telangana region were spend in Andhra area. In those days, there was prohibition in Andhra area and no prohibition in Telangana area.
6. Telangana People were in the idea that many Andhra were in jobs in Telangana with false Mulki Certificates.
7. Telangana people were also in the opinion that the Andhra were dominating in all the administrative departments.
8. Unrest among students.
9. Support give by the people of other states who settled in Hyderabad and the other Telangana towns for their selfish ends.

The separate Telangana agitation was prolonged in the year 1970 also. In December, 1970 Mrs.Gandhi recommended for the Lok Sabha and for a mid-term pole to the Lok Sabha. The Telangana Praja Samithi contested all the 14 seats from the. Telangana region and secured 10 Lok Sabha seats. In september, 1971 there were discussions between the Prime Minister Mrs.Gandhi and T.PS leaders. As a result T.P.S. was emerged in the Rulling congress. The discussions also led to the proclamation of six point formula. It includes,

1. Continuation of Mulki Rules.
2. Separate accounts and budget for Telangana.
3. A Separate Congress Committee for Telangana.
4. Resignation of Kasu Brahmananda Reddy in favour of a Chief Minister from Telangana region.
5. To review the situation after 10 years.
6. To provide legal status to the Telangana Regional Committee.

The Separate Telangana agitation failed to achieves it essential goal of separate Telangana State. But it secured assurances and protections for the Telangana for the first time, a Chief Minister was chose from the Telangana region was the Education Minister P.V. Narasimha Rao.

Talangana Movement 2001 – 2014: 2001-2009: The movement for Telangana State took critical turn in 2001. K. Chandrasekhar Rao, who resigned from Chandrababu Naidu Government, left Telugu Desam party. He launched Telangana Rastra Samithi on April 27th, 2001 with an exclusive ‘One Point Agenda’ of creating a separate Telangana State with Hyderabad as its capital. It is pertinent to mention that in 2001 the Congress Working Committee sent a resolution to the NDA, Government to constitute a second S.R.C. (State Reorganization Commission) to look into the Telangana State demand. During 2004 Assembly and Parliament elections L.K.Advani the then Home Minister, observed that “unless there is consensus among all political parties in the state and unless that consensus is reflected in resolution of the State Assembly, we don’t propose to include Telangana in the NDA agenda”. It is significant to mention that the Congress party and TRS forged an electoral alliance in the Telangana region to consider the demand of a separate Telangana State. The Congress Party came to Power in Andhra Pradesh in 2004 and TRS joined as a coalition partner as part of Commom Minimum Programme. It included the consideration of separate Telangana State after due consultation and consensus.

The UPA government led by Dr.Manmohan Singh as Prime Minister has constituted à Subcommittee to look into the issue of Separate Telangana statehood issue. This Subcommittee was led by Pranab Mukherjee with two others as members. This committee was constituted during November 2004 and sought responses from all recognised national and regional political parties in the process of evolving consensus on the issue. Professor K. Jayashankar and K. Chandrasekhar Rao (TRS) have approached all the political parties and mobilized the letters of consent in fovour of separate Telangana.

However, not much initiative was forthcoming from the U.P.A. government inspite of its positive assurances in 2004 elections. It is singnificant to mention that the Congress led by Dr.Y.S.Rajasekhar Reddy was personally not inclined to the bifurcation of the state. He was found to be a decisive factor in the victory of the Congress in Andhra Pradesh and defeat of TDP The Congress High Command did not wish to act contrary to the opinion of Dr.Y.S.Rajasekhar Reddy. K.Chandrasekhar Rao along with A.Narendra had resigned as a Union Cabinet Minister from the U.P.A: Government and protested against the postponement of the separate Telangana state. Accordingly, the TRS ministers also resigned in Andhra Pradesh.

2009 Elections: During the 2009 elections the Congress Party assured and reiterated its stand that only the U.P.A. Government can declare the Telangana State. Accordingly, the people of Telangana voted in favour of Congress Party. The Congress Party was in a position to form the Government both at the central and state levels. In this election, the TRS won 10 Assembly seats and 2 M.P seats.

Earlier in 2009, the Supreme Court declared Hyderabad as a ‘Free Zone’ in contrast with the Girgiani Committee’s decision which treated Hyderabad as Zone VI. This judgement aggravated the fears and apprehensions of the people of Telangana. It triggered a lot of unrest among the Telangana Employees Associations. They feared that the Non-Locals would grab their jobs meant for Telanganites in Hyderabad. This has given a great impetus to the Telangana movement. A large number of intellectuals, journalists, lawyers, engineers, doctors, students, women and N.R.I.s came out openly against the declaration of Hyderabad as a “Free Zone”.

In September 2009, Dr.Y.S.Rajasekhar Reddy died in a helicopter crash. This death witnessed serious implications both to the leadership of Congress party and the cause of Telangana movements.

At this juncture, TRS Party President K. Chandra Sekhar Rao came out with new assertions and increased voice for a separate state. On 29th” November, 2009, K.Chandra Sekhar Rao undertook his fast- unto-death against the ‘Free Zone’ and for achieving the Telangana statehood. The students played a prominent role during this period, the students of Osmania, Kakatiya, Palamur and Telangana Universities intensified the movement through their active participation. Aganist this background, K.Rosaiah,the then Chief Minister of Andhra Pradesh called for an all party meeting on 7th December 2009. This meeting discussed the ongoing fast-unto-death by C.Chandrasekiiar Rao and views of political parties were ascertained. It is believed that all political parties including the Congress, BJP, TDP, PRF and CPI declared that they would support and vote for the Telangana state if a Bill to this effect is introduced.The minutes of the meeting were also faxed to the Congress High Command.

On 8th December, 2009 the BJP came forward openly in its support to the Bill for Telangana state in the event of its introduction in the Parliament. On December 2009 an announcement was made by the Home Minister P. Chidambaram. He announced the process of Telangana State formation will be initiated.

Almost all political parties including Congress, TDP and’ P.R.P. opposed the bifurcation of the state. In contrast, the political parties in Telangana Region wholeheartedly welcomed the announcement in favour of a separate statehood for Telangana.

As Samaikhya Andhra Agitation became intense with widespread protests in Seemandhra region, the U.P.A, convened a meeting of its allies. It included NCP, Trinamul Congress and the DMK. The DMK said that the government should have taken them into confidence before announcing the creation of Telangana State. It was also stressed that similar demands for separate state would come forward in thier home states. On December 23 .2009 the Home Minister P. Chidambaram again announced a contrary statement. He announced that “a large number of political parties were divided on the issue. A wide-ranging consultations could be held with all political parties and groups in the state. The centre will take steps to involve all concerned in the process”. As a result of the revised and reversed announcements, ail the political parties . were divided on the issue.

A wide-ranging consultations could be held with all political parties and groups in the state. The centre will take steps to involve all concerned in the process. As a result of the revised and reversed announcements, all the political parties
including TRS, BJP, Congress members of Telangana region, former PRP members and CPI formed a joint Action committee (JAC). The JAC is supported by N.R.I.Associations, Women Organizations and all Telangana Associations.

The JAC (also known as TJAC) included political and non-political groups which fearfully demanded the formation of Telangana State. Prof. Kodanda Rani Reddy emerged as a convener of JAC.

Appointment of Sri Krishna Committee 2010: The Government of India appointed a five-member Committee headed ,
by Justice Sri Krishna on 3rd February,’2010 to look into the issue of Telangana. The Committee toured all the regions of the State extensively and took the opinion of all sections of people on the statehood. The Committee submitted its report on 16th December 2010.

It had given six solutions to the problem. The six solution stated that Bifurcation of the State into Telangana and Seemandhra as a per the existing boundaries with Hyderabad as the capital of Telangana and Seemandhra to have a new capital.

The Central Government did not take speedy action on the reports of Justice Sri Krishna Committee. Hence the critiques
commented that constituting the Sri Krishna Committee was only a delaying tactics’. Thus, the movement for separate Telangana took its momentum through various activities which may be summed up as follows:
Million March and Non-Cooperation Movement:

• The Non-Cooperation Movement was started on 17th February 2011 which lasted for 16 days. In this movement three lakh government employees participated.
• The Million March movement was organized by Telangana JAC in Hyderabad on 10th March,2011. Mass Resignations: This movement witnessed various forms of protests from the people of Telangana and resulted in mass resignations of the M.L.A. s and M.P.’s and Ministers of Telangana region.

Sakala Janula Samjne: The Sakala Janula Samme (All People’s Strike) is a great highlight in Telangana agitation. This
movement led to the strike of all sections of people supporting ‘Telangana Statehood”. The Govenment employees stayed out from the work. Lawyers boycotted the Courts and many other Government employees like members of the teaching community; electricity board etc., participated. This movement led to Rail Roko’ and ‘Road Blockade’.

Other protests: The people of Telangana followed various Gandhian methods for the achievement of separate Telangana
State. They organised Telangana March in Hyderabad” on the lines of the ‘Dandi March”. The popular and cherished slogan of the people of Telangana narnëly “JAl TELANGANA’ echoed at every nook and cornor of Telangana Region and inspired the people to carry their Justifiable demand for a Separate State.

The Students of Osmania University organised many protests on the University Campus. It was reported that around 1000 students seemed to have lost their lives.

The Telangana movement atlast attracted the attention of the U.P.A government. The U.PA.government has taken various steps in regard to the creation of separate Telangana State by the Union government. A New Telangana state with 10 districts has emerged as the 29th State of the Indian Union 2nd June,2014.

Question 5.
Describe the role of T.R.S. in separate Telangana State Movement.
Answer:
Telangana Rashtra Samithi (TRS) was formed by Shri K. Chandrasekhar Rao on April 27th 2001 with a single-point agenda to carryout a political movement for the creation of separate Telangana State. TRS galvanised peoples’ support for the movement by highlighting various injustices meted out to Telangana region.

TRS spearheaded the Telangana State movement with various master strategies and protest programmes. The Telangana ideologue Late Sir. Prof. K. Jaya Shanker extended intellectual support to the Telangana Movement led by TRS. The Telangana Rashtra Samithi succeeded in many of its strategies and claimed itself as a genuine party of the Telangana Movement.

The strategies employed by (TRS) to achieve statehood for Telangana can be understood in two phases. These are j) first phase (2001-2009) and ii) second phase (2009-2014). During the first phase of the movement, TRS employed both electoral strategy and protest programmes strategy The leader of TRS, K.Chandra Sekhar Rao known for tenacity, perseverance an sense of timing, attained admiration even from his critics by employing various strategies of coalition alliances and electoral understanding with other political parties. This has compelled the other parties to favour for the creation of separate Telangana State. He has influenced the leadership of the Indian National Congress as a coalition partner of United Progressive Alliance (UPA) and made the issue of Telangana as part of its Common Minimum Programme (CMP).

During the General elections in 2009, TRS formed a Grand Alliance (Maha Kutami) with other political parties such as TDP, CPI, CPM and others. This initiative has forced other parties to extend their support to the cause of Telangana.

During the second phase of its movement from 2009-20 14, TRS has resurrected the movement from its lapses. The “Fast-Unto Death’ in a definite strike by TRS leader K. Chandrasekhar Rao from 29th November 2009 to 9th December 2009 culminated in a successful declaration by the Home Minister that process for the formation of Telangana would be initiated.

Mass Mobilization Strategy: The Telangana Rashtra Samithi has undertaken various mass mobilisation programmes such as Jana Chaitanya Yatra, Palle baata, Poru baata and so on. During the course of these programmes, the leaders and workers of the TRS party made direct contact with different sections of people and vigorously explained the need for the creation of separate Telangana State. TRS has also utilised the culture and culture. symbol to propagate ideals of Telangana. Literary prowess of writers, artists and critics.were unleashed to detail the dignity and self-respect of the people in cultural programmes like Dhoom Dham and Vanta Vaarpu (Cultural Congregations and Community Dining).

On the sidelines of this strategy, TRS has strongly built its organisational structure to carry out its programmes at all levels from village to state.

Unique Methods of Movement: The Telangana Rashtra Samithi has employed certain unique methods of protest in the
separate state movements which were unprecedented in the history.

The methods of the movement are aimed at widening the social base of the movement. These methods include

• Spreading Telangana sentiment by making an urge for self-rule.
• Using Dhoom-Dham, Vantaa-Vaarpu, Bathukamma and so on in the movement to glorify the cultural values, customs and traditions, social cohesion and others.
• Opposing the injustices meted out to Telangana by demanding fair play with presentation of flowers to officials, keeping flowers on ear top etc.
• Mobilising youth against suicides by conducting mass orientation programmes, community oath against suicides and glorifying the Martyrs who laid down their life for Telangana.
• Alerting the Telangana Resources centre and sensitive Citizens (including NRIs) to lend helping hand to farmers, handloom workers, beed leaf workers who committed suicide.
• Mobilising public opinion at the national level by constantly interacting with UPA coalition partners, NDA coalition partners, print and electronic media to bring pressure on the nation Government to take a favourable decision for Telangana and
• Closely associating with political JAC and obediently followed the protest programmes such as Manavaharani, Sagara Haaram, Million March, Sakala Janula Samrne and Non-cooperation.

Capabilities to Garner support the National level: The Telangana Rashtra Samithi showed its full-scale capabilities to demonstrate the Telangana issue at the National level. Firstly, it has evolved protest programmes at the national level at Jantar Mantar in Delhi to draw attention of the Central Government for the cause of Telangana. Secondly, the TRS leaders have maintained continuous contacts with powerful national and regional leaders who can influence the decision-making processes at the Central Government and pleaded for support on Telangana. Thirdly, the TRS leaders have also widely interacted with both print and electronic media at the national level to create space for debate on Telangana issue. In the process, the concerted efforts of all these resulted in the declaration of a separate state of Telangana.

Successes of Telangana Rashtra Samithi: Telangana Rashtra Samithi met with resounding successes in its determined fight to achieve separate statehood to Telangana. The successes of TRS (Telangana Rashtra Samithi) emanate from the unflinching support from the masses to the cause of Telangana. With all its efforts bearing fruit, Telangana emerged as a separate state in the Indian Union. Further, during the General Elections held for the Telangana State Assembly in 2014, TRS won a decisive number of seats and formed the First Government in Telangana. The TRS leader and Chief Minister Sri K. Chandra Shekar Rao declared his noble objective of establishing a Golden Telangana and actively initiated its reconstruction.

Section – B
(8 × 5 = 40)

Note: Answer any EIGHT of the following questions in not exceeding 20 lines each. Each question carries 5 marks.

Question 6.
What are the various programmes adopted during the Non-Cooperation Movement?
Answer:
Gandhiji started the Non-cooperation Movement on August,1920. The Nagpur session of the Congress in 1920 ratified it. The programme of the Movement was as follows.

1. Boycott of foreign goods and use of Swadeshi goods.
2. Surrender of titles and honorary offices and resignation from nominated seats in local bodies.
3. Boycott of Government and State-aided schools and colleges and establishment of National schools and colleges.
4. Boycott of elections to the new Councils and refusal by the voters to vote at the elections.
5. Refusal to attend official burbars.
6. Gradual boycott of British courts by lawyers and citizens.
7. Refusal by soldiers, clerks and working people to serve in Mesopotamia.

The Non-cooperation Movement, in short, aimed at the boycott of colleges, courts, councils and Government jobs. Besides the boycott measures, the Congress also adopted a constructive programme. It included the opening of national educational institutions, the setting up of panchayats as a substitute of British courts, the popularisation of chakra palying etc.

Question 7.
Write about the functions of Supreme Court of India.
Answer:
The Jurisdiction of the Supreme Court may be categorised as original, appellate and advisory.
i) Original Jurisdiction: Under this jurisdiction the Supreme Court can settle disputes

• Between the centre and one or more states.
• Between the centre and any State or states on the one side and or other states on the other or
• Between two or more states.

ii) Appellate Jurisdiction: Under the appellate jurisdiction, the Supreme Court can hear appeals on the following cases.

• Constitutional Cases: An appeal can be made to the Supreme Court in cases which relate to the iñterpretation of the Constitution.
• Civil Cases: In a civil case also, an appeal can be made to the Supreme Court against a decision of a High Court. In these cases, the High Court must certify that the case involves a substantial question of law as to the interpretation of the Constitution.
• Criminal Cases: An appeal can be made in the Supreme Court against any Judgement, final order. or sentence is given by a ‘. High Court. In criminal matters ordinarily, the High Courts are the final courts of appeal. But the Supreme Court has been given the special power by the Parliament to hear appeal against the decisions of high courts in criminal matters.

iii) Advisory Jurisdiction: The Supreme Court has some advisory powers also. The President of India can seek the opinion
of the Court if there is a question of law or fact where the interpretation of the Constitution is involved. The Supreme Court may give its opinion on the President’s question but it is not binding on any party.

iv) Miscellaneous Cases:

• Court of Record: The Supreme Court also acts as the Court of Records. The judgements of the Supreme Court are recorded and considered as authoritative and serves as cases, laws and proceedings. There records have great evidence value for future cases.
• Judicial Review: The Supreme Court has been given the power to decide whether a law passed by the Parliament or the State. Legislatures and the executive decisions taken by the Central or State Governments is constitutional or not. If such a law or executive decision is found unconstitutional, then it can be declared as invalid.

Question 8.
Explain powers and functions of the Chief Minister.
Answer:
Articles 163 and 164 of our constitution deals with the office of the Chief Minister. Article 163 states that the Chief Minister, along with other Ministers, renders advice to the Governor in the exercise of his functions. The Chief Minister plays a prominent role and occupies a key position in the State Government. He acts as the head of the

• State Council of Ministers,
• Party in power, and
• the leader of the Assembly,
• the people.

He will have a decisive influence on political arena of the state. He influences the public opinion in the State.

Qualifications: Usually the qualifications prescribed for the members of the State Legislàtive Assembly are applicable to
the Chief Minister. The Only difference is that a person who is not a member of the State Legislative Assembly may also
become the Chief Minister. In such a case, he should be get elected to the State Legislative Assembly within a period of six months from the date of assuming the office.

Appointment: The Chief Minister is appointed by the Governor (Article 164) Normally the Governor appoints the majority party leader in the State Legislative Assembly as the Chief Minister after the general elections.

Tenure: There is no fixed tenure for the Chief Minister. The Chief Minister and other Ministers shall hold office and
exercise powers during the pleasure of the Governor. The Chief Minister and the Ministers are collectively responsible to the State Legislative Assembly. It implies that the Chief Minister holds his office during the

• pleasure of Governor and
• confidence of the majority members in the State Legislative Assembly.

So, the Chief Minister takes all measures to gain the pleasure of the Governor and the confidence of the majority members of the State Legislative Assembly. Normally the Chief Minister holds office for a period of five years.

Powers and Functions:
The Chief Minister exercises va.t powers and cames out varied functions. They are explained as follows.
1. Formation of the Ministry: Formation of the Ministry is the choice and responsibility of the Chief Minister. He chooses some members of his party or constituent parties in the case of a coalition and recommends their names to the Governor to be appointed as Ministers. He renders advice to the Governor in the matters of allocation of portfolios to the Ministers. He also renders advice to the Governor in dropping a Minister from the ministry.

2. Presides over the Cabinet Meetings: The Chief Minister is the chairman of the State Cabinet. He presides over it meetings. He decides the agenda, initiates discussions and influences the policies of the Cabinet.

3. Link between the Governor and the Council of Ministers: The Chief Minister is the main link between the Governor and the Council of Ministers. It is his duty to communicate to the Governor all the decisions of the Council of Ministers, relating to the administration of the state and proposals for legislation. He is the chief advisor of the Governor.

4. Leader of the Legislative Assembly: The Chief Minister is the leader not only of his party but also of the Legislative
Assembly. He acts as a leader of the majority party in the State Legislative Assembly. He informs the party members about the programmes implemented by the State Government. He seeks the cooperation and support of the legislators for the successful and effective implementation of the government policies. He brings co-ordination between the members of the Assembly and the Government. It is his duty to help the Ministers on the floor of the House in case they are cornered by the opposition. He is the chief defender of the, policies of the State Government.

5. Chief Spokesman: The Chief Minister is the chief spokesman of the State Government. He makes important announcements on behalf of the State Government. His statements in and outside the State Legislature carry much legitimacy and influence in the State.

6. Leader of the Party in Power: The Chief Minister is the leader of the party in power at the state level. He participates in
the party meetings. He informs the various policies and programmes of the State Government in the party meetings. He
seeks the cooperation of the party members for effective implementation of the State Government programmes. He brings coordination between the party in power and the government.

7. Leader of the people: The Chief Minister acts as the prominent leader of the people in the state. He maintains rapport
with the people by visiting frequently different places in the state. He consoles the affected people during natural calamities. He draws the attention of the people towards the developmental programmes taken up by the government by making them involved in such activities.

8. Chief Advisor to the Governor: The Chief Minister renders advice on the matters of placements and promotions in
public services. He also rendêrs advice to the Governor in accepting the resignation of some Ministers. The Chief Minister acts as the Chief advisor to the Governor in the matter of the composition of the Ministry, allotment of portfolios to the Ministers, reshuffling the Ministry, dissolution of the Assembly, Appointment of Chairman and Members of State Government Undertakings, issue of ordinances etc.

9. Power of getting the State Legislative Assembly dissolved: The Chief Minister has the privilege to advise the Governor to dissolve the State Legislative Assembly in case he finds that the Government cannot be èamed on in accordance with the provisions of the constitution or in case he is likely to lose the majority in the Assembly. Such advice is given by the Chief Minister alone on the basis of political considerations.

10. Role in Union-State Relations: As the real head of the state administration, it is the main responsibility of the Chief
Minister to maintain good relations with the Union government. He has to use his position for Securing financial grants and help required for crrying out the development works in the state. In case, he belongs to a party other than the one which is in power at the Union Government, he has to act as a good negotiator.

Question 9.
Write an essay on the Nirbhaya Act.
Answer:
The Criminal Law (Amendment) Act 2013, popularly known as the Nirbhaya Act had increased the quantum of punishment for crimes against women. The Criminal Law (Amendment) Act, 2013 enacted by the Indian Parliament which came into existence on 3rd April 2013 provides for amendment of Indian Penal Code (IPC), Indian Evidence Act, and Criminal Procedure Code on laws related to sexual offences.

Background: A Female para-medical student Nirbhaya (Name Changed) of Delhi was beaten and gang raped Delhi on 16 December 2012 who died 13 days later although she received treatment in India and Singapore.

The incident was covered by National and International media and was condemned by the international organizations such as UNO and UNHRC Public protests took place in Delhi and throughout India where thousands of protesters clashed with security forces.

Six days after the incident, central government, appointed a judicial Committee headed by IS. Verma, a former Chief Justice of India, to suggest Amendments to Criminal Law particularly to deal with sexual assault cases. The Committee included justice Leila Seth, a retired judge and Gopal Subramanyam a popular advocate.

The Committee submitted its report on 23rd January 2013. The Committee considered the suggestions and petitions received from jurists, lawyers, NGO’s and women associations. The union government issued an Ordinance, for giving effect to the changes in law as suggested by the Verma Committee report.

The Ordinance was subsequently replaced by a Bill, which was passed by the Parliament and came into fõrce on 31st April 2013.

Offences/Punishment: The new Act explicitly recognised certain acts as offences which were dealt with under related laws. The offences like acid attack, sexual harassment, voyeurism, stalking, etc have been incorporated into the IPC, CrPC and Indian Evidence Acts.

The Act provides severe punishments for the above offences which range as follows.
Acid Attack: Imprisonment not less than ten years but may extend to imprisonment for life and with fine.
Attempt to Acid Attack: Imprisonment not less than five years, which may extend to seven years, and shall also be liable to fine.

Sexual harassment: Imprisonment up to three years and fine.
Voyeurism: In case of first conviction, imprisonment not less than one year, but which may extend to three years and shall also be liable to fine. In case of second conviction, imprisonment not less than three years which may extend to seven years.
Stalking: Imprisonment not less than one year, which may extended to three years, and shall also be liable to fine.
Rape/Gang Rape: Severe imprisonment not less than 2 years and also fine.

The Criminal Law (Amendment) Act 2013 has been criticized by several human rights and women’s right organizations for not including certain suggestions recommended by the Verma Committee report like marital rape, reduction of age of consent, amending Armed Forces (Special Powers) Act; so that no sanction is needed for prosecuting Armed Force personnel accused of a crime against women. The Government of India replied that it has not rejected the report completely but made changes after proper discussion. Anyhow this Act is a good step towards the protection of Women against assaults/victimization.

Question 10.
Write a note on Tribal Movement in Telangana.
Answer:
The total Scheduled Tribe (ST) population in 10 districts of Telangana is 27,50,000 comprising 9% of the entire Telangana
population. The original adivasi inhabitants of the forests- The Andh, Koyas, Nayakpodu, Konda Redcly; Kollam, Chenchu, Thoti, Mannevar and Pardhan – havebecome a minority since 1977, when the Lambadas, who were historically a nomadic pastoral community were notified as a ST in A.P. This led to a large influx of Lambadas from Maharastra to Telangana area.

Ramji Gond Revolt 1857 -1860: Ramji Gond was an autonomous ruler who ruled Asifabad area with Nirmal and Adilabad as its important areas. This area was popularly known as Jangoan. Since the princely state of Hyderabad viewed this as a strategically important area, the Nizam made plans to annex this area into his princely state.

Meanwhile, in 1853, a Treaty was concluded between the Nizam and East India Company in which Nizam transferred Berar to British. As a result, the British soldiers intruded into this area and forced the people into bonded 1abour They have also assaulted Tribals who challenged it and vilated a number of women. These developments angered Ramji Gond and made him to challenge their dominance. British suppressed the Ramji Gond rebellion which consisted of Rohilla, Maratha and Gond Soldiers.

Ramji Gond and his followers employed traditional weapons and courageously fought the British on one side and Nizam on the other side. However, the violent assault held on April 9, 1857 by Nizam witnesšed the killing of hundreds ‘of Gonds. Ultimately, Ramji Gond was caught as a captive and was awarded with hanging punishment. Though he succumbed to heinous assaults of British, Marsukola Ramji Gonds rebellion signifies the self-respect of Gonds. Though the magnitude and extent of Ramji Gond Rebellion was construed as limited, its significant influence on prospective generations in terms of self-respect is undeniable.

Komaram Bheem Revolt 1940 -1950: Komaram Bheem is a prominent Tribal leader who organised the Tribal communities, mostly the Gonds the Adilabad against the Nizam and his Jagirdari rule. The Gonds of Aclilabad witnessed some problems during the early part of the 20th century which included the problem of land alienation, high rates of taxation, vetti or the bonded labour, socio-cultural suppression, economic exploitation and others. The local Muttedars and Jagirdars forced the Gonds to pay heavy taxes failing which their lands were confiscated. The people who challenge these trends are met with severe punishments. Women members of the families faced atrocities and sexual assaults. The nexus between Nizam-Muttedar Jagirdar – rich landed gentry angered Komaram Bheem.

He organised the Gonds against the misrule and atrocities of Jagirdars and their henchmen. Ultimately, there was an armed assault on Komaram Bheem led by Talukdar Abdul Saftar and his 90 Policemen. Komaram Bheem and his followers encountered the assault with traditional arms such as bows, arrows, swords and spears. In the ensuing revolt Komaram Bheem succumbed to Nizam Police and secured a place in the history as a veritable diety of Gonds. Komaram Bheem gave the slogan of Jal, Jungle and Jameen. It means, people who live in forests should have rights on all resources of the forest, especially, water and forest Land.

order to identify the pathetic problems of Tribals in Adilabad regarding violation of their land rights, etc, the Nizam
VII appointed Prof. C.E Haimendorf to look into their issues. On account of Haimendorf taking up the issues of Tribals in general, and that of Gonds in particular he is regarded as the Father of Tribals among the Gonds.

Further, the Tribal communities inhabiting in plain areas are demanding the extension of all safeguards ad facilities. They
are also demanding the protection of environment and are opposed to the construction of big dams that would create ecological imbalance and large-scale displacement. As a result, the Tribal movements are also expressing concern for ecological issues.

Thus, the Tribal land right were violated under the Nizam’s rule in Telangana region. However, at the sametime, the Tribals were given legal pattas for their lands. The non-tribals from coastal Andhra encroached several acres of Tribal land in Adilabad and some parts of Karimnagar, Warangal, and Khammam including banks of Godavari. The coastal Andhra settlers were very much attracted to the black cotton soil in these areas, which was fertile for cultivation of cotton, chilly, tobacco and other cash crops. Since these settlers had a vast experience in cultivating the mentioned crops, along with a ready commercial market, they were keen in encroaching the Tribal lands in Telangana.

Due to the heavy influx of coastal Andhra people into Telangana, the Supreme Court of India passed the Samatha Judgment in 1995. With the intervention of Supreme Court, all legal controversies regarding the protection of Tribal lands and the ambiguity that the previous governments have exploited earlier were removed.

The government of Andhra Pradesh set up a Commission by J.M.Girglani, lAS (Retd), to study the issues of Tribal land rights. Girgiarn submitted his first report on 16 August 1995. Later, this commission observed and analyzed the injustice faced by the Tribals for the last 53 years and decided to submit a detailed report to the President of India annually. The report dealt exclusively with the violation of Tribal rights in Telangana and advised that this kind of violations need to be shunned immediately.

Question 11.
Explain the provisions of Gentlemen’s Agreement.
Answer:
In order to clear the doubts among the people of Telangana that the visalandhra may obstruct their interests, the Gentlemen’s Agreement took place on 20th February 1956 at Delhi basing on the recommendations of Fazal Ali Commission. It was attended by Sri Bezawada Gopala Reddy the then chief minister of Andhra State, and his Colleagues Sarvasi Neelam, Sanjeeva Reddy, Gouthu lanchana, Alui Satyanarayan Raju from Andhra Region.

Sri Burgula Ramkrishna Rao the then chief minister of Hyderabad state and his colleagues savaging K.VRanga Reddy, Mari Channa Reddy, J.V Narsinga Rao from Telangana Region. They had signed on the Agreement which contains the following aspects.
1. The administrative expenditure of the state shall be contributed in proportion of both Andhra and Telangana should be confined for its development up to five years and it may be extended for another five years at the request of
Telangana legislators.

2. The educational opportunities which are in Telangana shall be provided for them only more development is to be extended. Technical education and seats in Universities shall be allocated up 1/3 for Telangana students.

3. The Vacancies arise in Future shall be allocated to both regions in proportion to their population.

4. 12 Years of Residency is must for Andhra people to get job in Telangana.

5. Regional Development council shall be constituted for over all development of Telangana.

6. In Council of ministers there shall be 60% from Andhra and 40% from Telangana respectively there must be one Muslim from Telangana part.

7. If the Chief Minister is belongs to Andhra region, the deputy chief minister must be from Telangana region and vice versa. At least 2 poof folios must be given to Telangana out of Home, Finance, Revenue, Planning, Development, Commerce and Industry.

Question 12.
Role of Political JAC.
Answer:
Political Joint Action Committee: The Political Joint Action Committee was formed th December 2009. Major political
parties such as Telangana Rashtra Samithi (FRS), Bharatiya Janata Party (RIP), Communist Party of India (CPI), Congress Party, Telugu Desam ‘Party, CPI(ML) New Democracy, Employees Associations and others associated with political JAC. The Political JAC formed as the UPA Government had shown signs of deviation from the December 9th, 2009 declaration of initiating the process of Telangana formation.

The Political JAC is led by a Political Science Professor from Osmania University M. Kondandarama Reddy popularly known as Kondandaram. He, extensively undertook various protest programmes for fighting the cause of Telangana. These programmes include, the Non-Cooperation (Sahaya Niraakarana), Million March, Maanava Haaram, Sakala Janula Samme, Sagara Haram, Jail Bharo, Rail Roko, Vanta Varpu etc.

In courst of Sahaya Nirakarana, all sections of society stopped cooperating with the Government which amounted to loss of crores of rupees of Revenue. The Government Employees resorted to pendown and work-to-rule protests and lunch-hour demonstrations during the month of February 2011. This has crippled the state administration at various levels. The Political JAC gave a call for ‘Million March’ to conduct a mammoth demonstration in Hyderabad. Drawing an analogy to the Arab spring where millions of people revoltèd against the system to achieve their demands, the political JAC asked people to reach Hyderabad and manifest their collective aspiration for Telangana State.

The State Government unleashed repression by resorting to spread of lies, illegal house arrests, confiscation of private vehicles, stopping buses and trains from reaching Hyderabad and so on. In spite of large-scale repression, lakhs of people ventured to Hyderabad and Secunderabad. It was a virtual impossibility for the Government to stop people entering Tank Bund area which bridges Hyderabad and Secunderabad. Some of the agitators Telangana Movement have also removed the statues of some personalities and threw them in the tank bund lake.

Expressing dissent over the inordinate delay in taking a decision on Telangana, JAC gave bandh call to people and who inturn observed wholeheartedly and completely to throw the daily life out of gear. As part of the protest, Rail Roko programmes were initiated and thousands of Telangana workers courted arrest. In certain instances, false cases were foisted and leaders were kept under police custody and judicial custody for days together without providing bail. Further, leaders were asked to attend legal proceedings in railway courts and other courts for protesting on the railway tracks.

On September 30th, 2012 the Political JAC gave a call for a larger congregation of people around the Hussain Sagar lake, known as Sagara Haaram. The State Government used police, military and paramilitary forces to foil this meeting. The government colsed down all the ways and small paths leading to Hussain Sagar. With the intervention of State High Court, it gave permission to hold the meeting only upto 6 ‘o’clock in the evening, it employed a number of plainclothes men (police) to over-scrutinize the people. The intelligence department of the administration was
directed to record all the speeches of the leaders in this programme.

In spite of these restrictions, Telangana ‘people gathered in large numbers and were unrelented to call off the meeting till midnight. The meeting was a grand success and turned the events in favour of Telangana State. In addition to these programmes. the Political JAC strongly demanded the protection of the interests of Telangana. The Political JAC meeting passed a resolution asking all the industries to employ the local people for 80 percent of their employment requirement.

This Bhoomi Putra concept under taken to sensitize. the natives on their right to acquire employment in their area. Further, the Political JAC spearheaded the cause of Bayyaram Iron ore and made an agitation with the slogan “Bayyaram Ukku-Telangana Hakku’ the State Government devised plans to transfer the Bayyaram Iron ore to the steel factories located in Andhra area, it has strongly opposed it.

The Political JAC persistently forwarded the demand for the creation of Telangana state and has taken every care to avoid lull in the movement. In the process, it was carefully examining the changes in the Political stand of various parties. It has checked the parties which tried to betray the cause of Telangana. In fact, the Political JAC demanded the Political parties to use the Indian Presidential Election 2013 to forward the Telangana Demand.

One of the most popular and widespread programmes held by Political JAC was the Sakala Janula Samme’ (Strike by all
sections of people) in 2012. All sections of people which include, employees, students, advocates, doctors, teachers, lectures, and professors, professionals, various caste associations have actively participated in the movement for 42 days. The State administration came to a standstill. Various Organisatons motivated their members to actively participate in the movement on ‘Now or Never” basis.

The leaders of Kula Sanghas (Caste Associations) threatened to stop their services to the political leaders who oppose the formation of Telangana. The APSRTC employees of Telangana region formed as JAC and stopped plying buses and the Singare1i Colleries employees and workers formed as JAC and stopped their duties, as a results, the State had to face severe power (Electricity) shortage in the later days. All the Political parties actively supported the Sakala Janula Samme. This has made the Political JAC to. attract the nation wide attention with national media coverage. The political JAC also undertook protest programmes at Delhi near Jantar Mantar and deliberated with the leaders of various political parties in Delhi on the issue of Telangana and obtained their support. As a result of these efforts, Telangana State was formed.

Question 13.
Elucidate various types of Terrorism in Indian context.
Answer:
Terrorism is the systematic use of force or threat of use of force (Violence) to achieving political religious or ideological goals. Terrorism posed the greatest danger and threat to many countries in the world and created law and order problem. The temples, mosques, churches, markets, railway stations, multi-storied buildings and other places where people densely move, are the targets of terrorism.

Types of Terrorisms: The Second Administrative Reforms Commission in India, in its report in 2008 classified Terrorism into 5 types based on different goals and objectives of Terrorist groups. They are

• Ethno-Nationalist Terrorism
• Religious Terrorism
• Ideology-oriented Terrorism
• State-sponsored Terrorism
• Narco Terrorism.

On the basis of the methods used by terrorists the other type also emerged such as

• Environmental Terrorism (bio Terrorism)
• Cyber Terrorism
• Suicide Terrorism and so on.

i) Ethno – Nationalist Terrorism: Terrorist groups resort to violence demanding secession from Indian union or the
creation of a new state in the Indian Federation. Demands for Khalistan, Jammu and Kashmir, Greater Nagaland are
some of the examples. The insurgent tribal groups in North East India also indulge in this sort of terror.

ii) Religious Terrorism: This terrorism is perpetuated in the name of religious fundamentalism. The terrorist attacks in Mumbai on 26 November 2008 and other attacks in different parts of the country by ISI of Pakistan are acts of Religious Terrorism. This is popularly known as Jehadi Terrorism.

iii) Ideology-oriented Terrorism (Left wing extremism): This form of Terrorism is also known as Left wing extremism which condemns the economically exploitative and socially suppressive nature of the society It aims at revolutionary change through violence and terror. The ideology of Karl Marx, Mao Zedong, Lenin and others are considered as the basis for this type of extremism.

iv) State-sponsored Terrorism (cross-border Terrorism): This type of Terrorism is a type of warfare by proxy emanating from neighbouring countries. The terrorist groups are allowed to make frontal attacks on nations across the border to create insecurity in neighbouring countries. India has been facing this problem from Pakistan since Independence. Terrorist groups in India are supported by Pakisthan ISI and other agencies.

v) Narco Terrorism and Sandalwood Terrorism: This form of Terrorism focuses on indulging in prohibited trade of narcotics and sandalwood. The attempts to make illegal traffic zones in North, West India and Jammu & Kashmir and ensuring Terrorism by illegal traders on officials is an example.

Similarly, the sandalwood smugglers in reserve forest areas of Tamilnadu, Andhra Pradesh and Karnataka resort to Terrorism against forest officials and police Based on means employed by terrorists, terrorism can be further classified as
a) Environmental Terrorism (Bio-terrorism): Environmental terrorism is a premeditated damage caused to the nature and natural resources. Using weapons of mass destruction, chemical weapons and biological weapons to create insecure and massacre in the society. Sometimes, the deliberate use of viruses, bacteria, or other germs (agents) to kill people, animals and plants and destroy natural resources is called bioterrorism. There are instances of Terrorists using these techniques unsuccessfully.

b) Cyber Terrorism: The criminal activities perpetuated by the use of computers and telecommunications capabilities resulting in violence, destruction and disruption of services to create fear and confusion among people. . Spreading misinformation and lies, harassing women, posting sensitive comments on individuals and incidents with Facebook. Twitter e-mail and so on (social media) come under their purview.

c) Suicide Terrorism: Terrorist groups resort to this type of Terrorism by employing suicide bombers to create large-scale
massacre in the society. The first suicide attack by the Fedayeen was on July 13th, 1991 on Border Security Post. The attacks on Jammu and Kashmir Assembly complex in October 2001, Indian Parliament in Dec 2001 and storming of Akshardham Temple in Gujarat in 2002 are some of the examples. In fact. the former Prime Minister of India, Rajiv Gandhi along with 18 others was assassinated in May 1991 by a suicide bomber employed by LITE.

Though the aims and objectives, means and methods differ, all the Terrorist groups have a unanimous intention of creating fear, violence, insecurity and confusion among Indians. Terrorism and Insurgency: There is a very small thin layer of difference between Terrorism and Insurgency. While Insurgency is confined within the National boundary and directed against ones own Government, Terrorism can transcend the National boundary and may be directed against one’s own country as well as other countries.

Question 14.
What is SMART Governance?
Answer:
SMART stands for Simple, Moral, Accountable, Responsive and Transparent.
Components of Smart Governance:

1. To improve the performance of the administration
2. Enhance accountability and transparency
3. To do away with petty politics
4. Successful implementation (Administration) of the public policy.
5. Greater efficiency
6. Role of the Community Leadership
7. Future role and Innovation in Public Services
8. Focus on planning and decision-making.
9. Use of a wide range of services like Internet, Mobile and other Web-based services
10. E-Govemance.

The following institutions throw some light on the Governance process in India. To suggest way and means for the
enhancement of SMART Governance, the below institutions of excellence were created.

• The National Institute for Smart Government (NISG), Hyderabad, India.
• The Centre for Good Governance, Hyderabad, India.
• The Centre for law and Governance, New Delhi.
• The Centre for Public Policy and Governance, New Delhi.

Section – C
(15 x 2 = 30)

Note: Answer any FIFTEEN of the following questions In not exceeding 5 lines each. Each question carries 2 marks.

Question 15.
Preamble.
Answer:
The Indian Constitution begins with a preamble. The preamble clearly defines the objectives of our constitution. It declares India as a sovereign, socialist, secular democratic republic it provides Liberty, Equality Fraternity and Justice. It states that the people of India are the chief sources of the Political Authority.

Question 16.
Gandhian Principles.
Answer:

1. The State shall organize village panchayats and endow them with adequate powers and authority so as to enable them to function as the units of self-government (Article 40).
2. The State shall strive for the promotion of cottage industries on individuals or cooperative basis in Rural areas (Article 45).
3. The State shall promote the Educational and Economic interests of the SCs, STs and BCs of society with special care (Article 46).
4. The State shall endeavour to bring about prohibition of intoxicating drinks and of drugs which are injurious to health (Article 47).

Question 17.
Any four fundamental duties.
Answer:

1. To Abide by the Constitution, Respect its ideals and Institutions, the National Flag and the National Anthem.
2. To cherish and follow the noble ideals which inspired our national movement.
3. To uphold and protect the sovereignty, unity and integrity of India.
4. To defend the country and render National Service when called upon to do so.

Question 18.
What is an Electoral College?
Answer:
Electoral College is a body that elects the Indian President.
The Following are the members of Electoral College:

• Elected members of both Houses of Parliament i.e., 238 from Rajya Sabha and 543 from Lok Sabha 781.
• Elected members of State Legislative Assemblies and
• Elected members of Legislative Assemblies of Delhi and Pondicheri.

Question 19.
Composition of Rajya Sabha.
Answer:
Article 80 of the Constitution lays down the maximum strength of the Rajya Sabha as 250 out of which 12 members are
nominated by the President and 238 are Representatives of the states and the Union Territories of Delhi and Pondicheri.

Question 20.
Assembly Speaker.
Answer:
The Legislative Assembly will have an elected officer i.e., the Speaker for conducting its business. The position, powers and functions of the speaker in the conduct of the business of the House are respectively the same as those of the speaker of the Lok Sabha.

Question 21.
Write a brief note on the Sarkaria Commission.
Answer:
In view of the growing demand from the various States, for the review of the Centre-State relations then the Prime Minister Mrs. Indira Gandhi appointed a commission on 24th” March 1983 under the Chairmanship of Ranjit Singh Sarkaria, a retired Judge of Supreme Court. The Commission consisted of R.S. Sarkaria (Chairman), B. Siva Raman and S. Sen as its members. Mr. Subrah manyam was its secretary. This commission submitted its final report to the Prime Minister Mr. Rajiv Gandhi on 27th October, 1987.

Question 22.
Cantonment Board.
Answer:
Cantonment Boards are established in India under the Cantonment Act of 1924. At present, there are 62 Cantonment Boards in India. These bodies take steps for improving the conditions of civilian population and military personnel in their jurisdiction. There are three types of Cantonment Boards in India. They are created by an Act of the defense ministry. Each Board comprises some members belonging to the elected, nominated and ex-office categories. There will be a General Officer on Command (GOC) for every Cantonment Board.

Question 23.
Grama Sabha.
Answer:
There will be a Grama Sabha in every Panchayat. It comprises all the adult citizens who have been entitled to vote. It meets at least twice a year usually after Rabi and Kharif crops are harvested. It discusses and approves the administrative and audit reports. It identifies the beneficiaries of development schemes. It takes steps for mobilizing voluntary labour for community welfare programmes.

Question 24.
SHE’ Teams.
Answer:
The Telangana Police started a special team for the safety and security of women in Telangana state as ‘SHE TEAMS”. The Hyderabad police constituted loo “SHE TEAMS” on 24th October 2014 to check harassment of women in public places and later it was extended to all districts in Telangana. The “SHE TEAMS” constitute as an important part of the measures being taken by the Telangana government for women’s safety and security.

Question 25.
Composition of National Human Rights Commission.
Answer:
NHRC consists of a Chairperson, five full-time Members and seven deemed Members. The statute prescribes high qualifications for appointing the Chairperson and Members of the Commission. appointed from amongst persons having knowledge and practical experience in matters of human rights, one of whom shall be a woman.

Question 26.
Who were the Razakars in Telangana?
Answer:
The Ittehad-ul-muslimeen developed a cadre volunteers who were called Razakars who began to rouse the feelings of
muslims against Hindus. The growing militancy and power of the Majlis Ittehad were evident in the activities of the Razakars, a parliamentary voluntary force organized by Kasim Razvi, the leader of the Ittehad. As the peasant resurrection spread in Rural Telangana, The Nizam government sent batches of Razakars. The Razakars resorted to large-scale terrorism and even took violent methods such as murder, arson and rapes.

Question 27.
Who are Dalits? Discuss.
Answer:
The Dalit movement in Telangana region is centred around issues such as empowerment, political representation, assertion of rights, accessibility to basic amenities and so on. As the society in Telangana is structured on caste and class lines, the age-old negative practices such as Jeethagadu, Bhugela-Jeetam (forced labourer) and Vetti (bonded labour) are prevalent. Most of the Dalit families are witnessing exploitation due to these practices. The contemporary trends in Telangana region in the Dalit movement may be summed up as follows.

The dalit movement is working issues on caste lines where certain groups are fighting for categorisation of Dalits to utilise the constitutional benefits to the optimum level. Many political parties started frontal organisations such as Kula Nirmulana Porata Samithi (KNPS) Dalita Hakkula Porata Samithi (DHPS) and Kula Vivaksha Vyathireka Porata Sangam (KVPS) to mobilize the Dalit Communities.

Dalits in some parts of the state are organized under Chillara Kulala Sangam and AmbedkarYuvaj ana Sangam.
Some of the Dalit Communities are motivated to align with other Backward Classes under Dalit Bahujan banner.
Due to the antifeudal nature of struggles in Telangana region, certain sections are provided space towards extremist ideological forces.

Thus, the Dalit movement in Telangana signifies the assertion of rights by various scheduled caste Communities on caste lines. However, on issues of general importance these communities put up unified fight. Likewise, the Dalit Communities in Telangana also actively favoured the cause of separate Telangana.

Question 28.
Sri Krishna Committee Report -2010.
Answer:
The Srikrishna Committee which was appointed by the Government of India on 3 February, 2010 has submitted its report on 16th December 2010. It had given six solutions to the problem.

1. It gave preference to the State United with different Constitutional and Statutory measures for socio-economic development and political empowerment of Telangana Region through the creation of Telangana Regional Council.
2. Maintaining the status quo.
3. Separating the state of Andhra Pradesh into Seemandhra and Telangana regions while Hyderabad to be converted into a Union – Territory
4. Dividing Andhra Pradesh into two States. One of Rayal Telangana and Second – Coastal Andhra Pradesh.
5. Dividing Andhra Pradesh into Seemandhra and Telangana with enlarged Hyderabad Metropolis as a separate Union Territory and
6. Bifurcation of the State into Telangana and Seemandhra as per the existing boundaries with Hyderabad as the capital of Telangana and Seemanðhra to have a New Capital.

Question 29.
Millian March.
Answer:
The Million March Movement was organised by Telangana Joint Action Committee led by Prof. Kodanda Ram in Hyderabad on 10th March, 2011 demanding Separate State of Telangana.

Question 30.
Telangana Jagruthi.
Answer:
Telangana Jagruthi was established in June, 2008 as a socio- cultural organisation and strikes to protect the culture, value systems, artforms, folklore, literature and the ethnic Telugu dialect of Telangana Region. Telangana Jagruthi led by its leader K. Kavitha motivated the people in favour of separate state of Telangana by extensively undertaking mass contact programmes, Rallies, Vanta varpu programmes and so on.

Question 31.
Coalition political at National level.
Answer:
Many coalition governments were formed at the national level. The first coalition Government was formed at the Centre in 1977 with certain major political parties such as Bharatiya Lok Dal, Congress (0), Jan Sangh, Socialist Party and other smaller parties decided to form Janata Party. It is popularly known as Janata experiment. This Govérnment was léd by Morarji Desai. This is the first non-Congress Government at the Centre. However, some critics did not consider this as coalition government as all parties merged into one Janata Party. During its rule from 1977-79, government at the national level. Between 1996-98, two United Front Governments assumed office as coalition governments.

Againa coalition government with 13 political parties led by Bharatiya Janata Party (BJP) assumed office as National Democratic Alliance (NDA) Government between October 1999 and May 2004. Again in May 2004 and May 2009 the United Progressive Alliance led by the Indian National Congress.(INC) assumed office. Again in 2014 General election, the BJP-led National Emocratic Alliance assumed office at the national level.

Question 31.
Forms of Corruption.
Answer:
The World Bank defines corruption as using “Public office for private profit”. There are different forms of corruption which include bribery extortion, embezzlement, favouritism, nepotism, communalizer, undue influence etc. The Prevention of Corruption Act 1988 declares the act of bribery, misappropriation, obtaining pecuniary advantages, abasing official position, possessing assets disproportionate to known sources of income etc, are corruption practices and punishable under law. The most recent phenomenon in the forms of corruption in India is “quid pro quo corruption”.

This means political leaders and high-ranking officials take decisions in favour of corporate houses and high-profile business people who inturn make inflated investments into the industrial units, business undertakings and NGO’s owned and managed by the family members of corporate leaders and officials. In other words, it is an exchange of benefits by both the leaders officials combine and corporation. The Central Bureau of Investigation (CBI) is investigating many cases of quid pro quo corruption scandals.

Question 32.
In which year the RTI was enacted and enforced?
Answer:
The Right to Infôrmation Act was enacted and came into force in the year of 2005.

Question 33.
Who are the members of SAARC?
Answer:
SAARC is an acronym that stands for South Asian Association for Regional Cooperation. It was established on 8th December, 1985. It comprises Bangladesh, Bhutan, India, Maldives, Nepal, Pakistan, Srilanka and Afghanistan.

Self-assessment with TS Inter 2nd Year Hindi Model Papers Set 1 allows students to take charge of their own learning.

TS Inter 2nd Year Hindi Model Paper Set 1 with Solutions

Time : 3 Hours
Max. Marks: 100

सूचनाएँ :
1. सभी प्रश्न अनिवार्य हैं ।
2. जिस क्रम में प्रश्न दिये गये हैं, उसी क्रम से उत्तर लिखना अनिवार्य है ।

खण्ड – ‘क’ (60 अंक)

1. निम्नलिखित किसी एक पद्य का भावार्थ लिखिए । (1 × 6 = 6)

1. रहिमन धागा प्रेम का, मत तोरो चटकाय ।
टूट से फिर ना जुरै, जुरै गांठ पर जाय ।।
उत्तर:
भावार्थ : इस दोहे में रहीम उपदेश देते हैं कि “प्रेम का धागा (संबंध) बडा ही नाजुक होता है। इसलिए इसे टूटने नहीं देना चाहिए। क्यों कि, जिस तरह टूटे धागों को जोडने पर गाँठ पड जाती है वैसे ही संबंधों में भी गाँठ पड़ जाती है” ।

భావార్థము : రహీమ్ ఈ దోహాలో ప్రేమ అనే దారము (సంబంధం) చాలా నాజూకైనది. ఇందువల్ల దీనిని తెగనీయకూడదు. ఎందుకంటే ఏవిధంగానైతే తెగిన దారాలను కలిపినపుడు ముడిపడుతుందో అదే విధంగా సంబంధాల్లో కూడా ముడి (కణుపు) పడుతుందని ఉపదేశించారు.

अथवा

2. समै – समै सुंदर सबै, रूप कुरुप न कोय |
मन की रुचि जेती जितै, तित तेती रुचि होय ॥
उत्तर:
भावार्थ : बिहारी इस दोहे में वस्तु की सुंदर या असुंदर की स्थिति के बारे में बताते हुए कहते हैं – “इस दुनिया में कोई भी वस्तु सुंदर या असुंदर नहीं है । वरन् अपने – अपने समय पर सभी वस्तुएँ सुंदर बन जाती हैं। मनुष्य की जिस वस्तु के प्रति जितनी अधिक प्रीति होती है, वह उसे उतना ही अधिक सुंदर दिखाई देगी।

భావార్థము : బిహారీ ఈ దోహాలో వస్తువు యొక్క అందం అంద విహీనం అనే దాని గురించి ప్రస్తావిస్తూ ఇలా చెబుతున్నారు. “ఈ ప్రపంచంలో ఏ వస్తువుకూడా అందమైనది అంద విహీనమైనది అంటూ ఉండదు. కాకపోతే వారి వారి కాలాల్లో (సమయాల్లో) అన్ని వస్తువులు అందంగా తయారైనవే. మనిషికి ఏ వస్తువు ఎడల ఎక్కువ ప్రేమ ఉంటుందో అది అతనికి అంతే ఎక్కువ అందంగా కన్పిస్తుంది.

2. निम्नलिखित किसी एक कविता का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखए । (1 × 6 = 6)

(1) “गुलाबी चूडियाँ” पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
कवि परिचय : नागार्जुन का असली नाम वैद्यनाथ मिश्र था । इनका जन्म सन् 1911 में वर्तमान मधुबनी जिले के सतलखा में हुआ था । इनके पिता गोकुल मिश्र और माता उमादेवी हैं। उनकी शिक्षा संस्कृत में हुई। उनकी मृत्यु ता 05-11-1988 को हुई |

सारांश : नागार्जुन की कविता संवेदना और ममत्व से भरी है । प्रस्तुत कविता में बेटी के प्रति पिता का वात्सल्य दिखाई देता है। विशेषकर एक ऐसे पिता का वात्सल्य जो परदेश में रहता है। अधिकतर पिता रोजगार की चिंता में अपना परिवार को पीछे छोड़ आते हैं ।

एक प्राइवेट बस का ड्राइवर है । उसे सात साल की बच्ची रहती है । ड्राइवर बस आराम से चला रहा है और बस स्टाप में रोकता ह । तभी नागार्जुन (कवि) बस चढते हैं और देखते हैं कि सामने गियर से ऊपर काँच की चार गुलाबी चूडियाँ हुक से लटका रक्खी हैं । वे बस की रफ्तार के अनुसार हिलती रहती हैं। कवि को संदेह होता है, तुरंत ड्राइवर से पूछता है ये चूड़ियाँ क्यों लटका रक्खी हैं। ढलती उम्र के बडी मूँछ के चेहरा ड्राइवर आहिस्ते से कहता है कि हाँ साहब ! यह एक तोफा है। एक बेटी ने अपने पिता को दिया है यह तोफा । लाखों बार कहने पर भी बेटी उन्हें नहीं निकालती । यहाँ अब्बा की नजरों के सामने कई दिनों से अपनी अमानत टाँगे हुए हैं ।

मैं भी (कवि) सोचता हूँ कि चूड़ियाँ क्या बिगाडती हैं, इनको यहाँ से किस कारण से हटा दूँ । ड्राइवर ने एक नजर मुझ पर डाला । मैं भी (कवि) एक नजर ड्राइवर पर डाला । दूध जैसा वात्सल्य ( स्वच्छ प्रेम ) बडी बडी आँखों में गिरा दे रहा था। उनकी नजर चंचलता घेरनेवाला सीधे-साधे प्रश्न पर और फिर से सडक की ओर होगई। मैं ने (कवि) झुककर कहा- हाँ भाई ! आखिर मैं भी एक पिता हूँ। बस यूँही आपसे पूछ लिया । वरना कौन नहीं पसंद करते छोटी – छोटी कलाइयों की गुलाबी चूडियाँ ?

(2) “बच्चे काम पर जा रहे हैं “पाठ का सारांश पाँच छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
कवि राजेश जोशी इस कविता के द्वारा बाल बच्चों की स्थित को देखकर विचलित मन से अपना क्रोध व्यक्त करते हैं । कवि यह प्रश्न पूछ रहा है कि सुबह – सुबह ठंड का मौसम चारों तरफ फैला हुआ है और सडकें भी कोहरे से ढँकी हुई है । इतने ठंड़ में बच्चे अपने – अपने काम पर जाने के लिए मजबूर हैं ।

पढने और खेलने की उम्र में बच्चों को अपने पेट पालने के लिए काम पर क्यों जाना पड रहा है ? क्या बच्चों को खेलने के गेंद, मैदान, बगीचे और घरों के आँगन खत्म हो चुके हैं ? पढाने के लिए विद्यालय, पढने के लिए किताबें सब चले गये हैं ? अगर सच में एसा हैं तो इस दुनिया में बचा ही क्या ? हमेशा की तरह इन सारी चीजें मौजूद होने पर भी आखिर क्यों छोटे- छोटे बच्चे सड़कों से अपने अपने काम पर जाने केलिए विवष हैं ?

3. निम्नलिखित किसी एक पाठ का सारांश 5-6 वाक्यों में लिखिए । (1 × 6 = 6)

(1) ‘उपभोक्तावाद की संस्कृति’ पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
हम लोग विविध विज्ञापनों की चमक दमक से सम्मोहित होकर वस्तुओं के पीछे भाग रहे हैं, चाहे वे घटिया भी क्यों न हों। हमारी दृष्टि वस्तु की गुणवत्ता पर नहीं है । संपन्न वर्ग प्रदर्शनपूर्ण जीवनशैली को अपना रहा है, जिस पर साधारण निर्धन वर्ग भी मोहितदृष्टि लगाता है । यह, सभ्यता एवं संस्कृति के विकास का चिंताजनक विषय है, जिसे उपभोक्तावाद ने सजाया । यह उपभोक्ता संस्कृति; यह दिखावे की संस्कृति हमारी सामाजिक

जड़ को उखाड़ती है और सामाजिक अशांति को फैलाती है । हमारी सांस्कृतिक अभिमान का भी हास होता है। यह संस्कृति भविष्य के लिए एक बड़ी चुनौती हैं ।

(2) ‘बूढ़ी काकी’ पाठ का सारांश पाँच-छः वाक्यों में लिखिए ।
उत्तर:
बूढ़ी काकी अपने पति और पुत्र की मृत्यु के बाद सारी संपत्ति भतीजे बुद्धिराम के नाम कर देती है । संपत्ति हायिल करने के बाद बुद्धिराम और उसकी पत्नी रूपा और दो बेटे बूढ़ी काकी के साथ दुर्व्यवहार करते रहते हैं । लेकिन, बुद्धिराम की बेटी लाड़ली काकी का ख्याल रखती है । उसके बेटे मुखराम के तिलक – उत्सव के दिन स्वादिष्ट भोजन आधी रात को की लालसा में बूढ़ी काकी मेहमानों के जूठे खाना खाने लगती है । इस दृश्य को देखते ही, दया और पाप भीति से रूपा पछताती है और काकी को प्रेम से सभी खाद्यों से सज्जित थाली देती है। सभी भूलकर काकी सहर्ष खाना खाने के स्वर्गीय दृश्य देखकर रूपा आनंदमग्न होती है ।

4. निम्नलिखित प्रश्नों में से किन्हीं दो के उत्तर तीन-चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 4 = 8)

(1) “अंधेर नगरी” एकांकी के अंत में फाँसी पर कौन चढा ? और क्यों ?
उत्तर:
अंधेर नगरी’ एकांकी के अंत में चौपट राजा खुद फाँसी पर चढता है और मरजाता है । क्यों कि गुरू महंत ने गोबरधनदास को बचाने के लिए कहा कि इस शुभ घडी में मरनेवाला सीधे स्वर्ग जाएगा। सीधे स्वर्ग जाने की लालच में राजा फाँसी पर चढा । गोबर धनदास मोटा आदमी होने के वजह से सिपाही उसको पकड लेते हैं ।

(2) अशोक ने शस्त्रों का त्याग क्यों किया ?
उत्तर:
अशोक स्वयं अपनी सेना का संचालन करते समय शत्रु- कलिंग की सभी सेना महिलाएँ हैं । उसकी संचालन करनेवाली राजकुमारी पद्मा भी स्त्री है । स्त्रियों पर शस्त्र चलाना शास्त्र – विरुद्ध है । इसे दृष्टि में रखने और स्त्री सेना को देखकर अपना हृदय परिवर्तित होने के कारण अशोक ने शस्त्रों का त्याग किया ।

(3) ‘गाँव का ईश्वर’ प्रकांकी का उद्देश्य क्या है ?
उत्तर:
‘अशिक्षा से ग्रामीण प्रांतों में कई दुष्परिणाम होते रहते हैं । उनमें बेमेल विवाह, बाल्यविवाह, लडकियों को समान अधिकार न देना, शिक्षित संतान की भावनाओं को प्राथमिकता न देना, बडों की पसंद को छोटों की पसंद बनाकर थोपना, बड़ा आदमी चाहें कैसे भी हो, गाँव का ईश्वर समझना आदि हैं । इन बिंदुओं की ओर पाठकों की दृष्टि आकृष्ट कर इन दुष्परिणामों को दूर कराने की कोशिश करना ही इस एकांकी का मुख्य उद्देश्य है ।

5. निम्नलिखित पद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए । (2 × 3 = 6)

(1) हाँ भाई, मैं भी पिता हूँ
वो तो बस यूँ ही पूछ लिया आपसे
वरना किसे नहीं भाएँगी ?
नन्हीं कलाइयों की गुलाबी चूड़ियाँ !
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पद्यांश / कविता “गुलाबी चूडियाँ” नामक कविता से दिया गया है | इसके कवि श्री नागार्जुन हैं । आप हिन्दी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रमुख कवि हैं । प्रस्तुत कविता में आप बेटी के प्रति पिता का प्रेम और वात्सल्य को दिखाते हैं ।
व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ “गुलाबी चूडियाँ” कविता के हैं । कवि ड्राइवर से कहता है मैं ने (कवि) झुककर कहा हाँ भाई ! आखिर मैं भी एक पिता हूँ । बस यूँही आपसे पूछ लिया । वरना कौन नहीं पसंद करते छोटी – छोटी कलाइयों की गुलाबी चूडियाँ ?

(2) कितने इसके तारे टूटे,
कितने इसके प्यारे छूटे,
जो छूट गए फिर कहाँ मिले;
पर बोलो टूटे तारों पर
कब अम्बर शोक मनाता है ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “जो बीत गयी” कविता पाठ से दी गयी हैं । इसके कवि श्री हरिवंशराय बच्चन जी हैं। ये हालावादी कवि हैं । इस कविता के द्वारा कवि कहते हैं कि बीती हुई बातें कभी भी नहीं लौटते । इसलिए उनको भूलकर धीरज के साथ आगे बढने का संदेश देते हैं ।
व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि कहना चाहता है – शाम होते ही नयी नयी तारें आती हैं । सबेरे होते ही कई छूट जाती हैं। तो भी आकाश छूटनेवालों की चिंता नहीं करता । क्यों कि वह इस आशा में बना रहता है कि शाम को सबेरे डूबे हुए सितारों की जगह नये – नये सितारें आयेंगे । इस धीरज के कारण आकाश हमेशा निर्मल और निश्चिंत रहता है ।”
विशेषता : प्रस्तुत पंक्तियों में “आकाश के कई तारे टूट जाने पर भी आकांश उन पर शोक नहीं मनाता ।

(3) कुदरत की इस पवित्रता को तुम निहार लो
इनके गुणों को अपने मन में तुम उतार लो
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ ये कौन चित्रकार हैं” नामक कविता से दी गयी हैं । इसके कवि श्री भरत व्यास हैं । वे प्रसिद्ध नाटककार और गीतकार हैं । प्रस्तुत कविता में आप प्रकृति की सुंदरता का वर्णन सुंदर शब्दों में किये हैं।
व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियाँ ” ये कौन चित्रकार है” कविता से दी गयीं हैं । तुम प्रकृति की इस पवित्रता को देखो। इनके गुणों को अपने मन में स्मरण करो । प्रकृति को निहारने से हमें सृजन की विविधता दिखाई देती हैं ।

(4) क्या अंतरिक्ष में गिर गई हैं सारी गेंदें
क्या दीमकों ने खा लिया है
सारी रंग बिरंगी किताबों को
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पंक्तियाँ “बच्चे काम पर जा रहे हैं” कविता से दिया गया है । इस कविता के कवि श्री राजेश जोशी हैं । आप हिंदी साहित्य के आधुनिक काव्य के प्रसिद्ध कवि हैं । कवि ने बाल – मजदूरी की समस्या की ओर आकर्षित करने की कोशिश की ।
व्याख्या : प्रस्तुत पंक्तियों में कवि सोचता है कि क्या बच्चे खेलने के लिए गेंद आकाश (अंतरिक्ष) में चली गई हैं ? क्या सारी रंग बिरंग किताबों को दीमक ने खालिया है ?
विशेषता : कवि इन पंक्तियों में अपने दुःख को व्यक्त करते हैं कि न तो उन्हें पढने का मौका मिलता है और न खेलने का ।

6. निम्नलिखित गद्यांशों में से किन्हीं दो की संदर्भ सहित व्याख्या कीजिए । (2 × 3 = 6)

(1) पहाड़ मुझे उतना ऊँचा कभी नही लगा जितना लोग बताते हैं । मनुष्य से ज्यादा ऊँचा कोई नहीं होता ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत पाठ्यांश सफल लेखक, संपादक, अनुवादक, सक्रिय सांस्कृतिक विचारक एवं सच्चे सामाजिक कार्यकर्ता सुभाष गाताडे के पाठ ‘पहाड़ से ऊँचा आदमी से उद्धतृ है ।
दशरथ माँझी की तुलना प्रोमेथियस और भगीरथ से करते हु उस संदर्भ में, पाठ के अंत में, लेखक ये वाक्य करते हैं ।

व्याख्या : लेखक करते हैं कि दशरथ माँझी ने एक पत्रकार से अपने जीवन के दर्शन का जिक्र किया । उन्होंने बताया कि पहाड़ की ऊँचाई जितनी लोग कहते हैं, मुझे उतनी ऊँचाई कभी नहीं लगी । मनुष्य से अधिक ऊँचाई कोई भी नहीं होती । कर्मशील मनुष्य ही सबसे ऊँचा है ।

विशेषताएँ : यह उद्धरण ‘जहाँ चाह वहाँ राह’ लोकोक्ति की याद दिलाता है और दशरथ का दृढ निश्चय और उनकी आत्मनिर्भरता का परिचायक है । हाँ, कर्मवीर जंगल में भी मंगल मचा देता है। उसे असंभव कार्य नहीं होता ।

(2) कहते हैं, जो पेंसिल वे एक बार खरीदती थीं, वह जब तक इतनी छोटी न हो जाती कि उनकी पकड में भी न आए तब तक उससे काम लेती थीं ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत कथा – अंश सुप्रसिद्ध कहानीकार एवं उपन्यासकार श्रीमती मन्नू भंडारी की सफल कहानी, ‘सयानी बुआ’ से लिया गया है । बचपन में ही बुआ कितनी सुव्यवस्थता और पाबंदी से, कितने अनुशासन से रहती है, उसका एक उदाहरण के रूप में कहानीकार यह उद्धरण देती है ।
व्याख्या : कहा जाता है कि सयानी बुआ बचपन में, पढ़ाई के समय, पेंसिल का पूरी तरह उपयोग में लाती थीं। छोटी होते हुए पकड़ में न आने तक पेंसिल का इस्तेमाल करती थीं ।
विशेषताएँ : इस उद्धरण मे स्पष्ट होता है कि सयानी बुआ के सयानापन का बीज बचपन में ही बोया गया । कहा जाता है कि बचपन की आदतें आजीवन जारी होती हैं ।

(3) हमारा देश किसानों का देश सबसे गर्व की बात है ।
उत्तर:
संदर्भ : प्रस्तुत निबंधांश पुरातत्ववेत्ता, इतिहासकार एवं निबंधकार वासुदेवशरण अग्रवाल के निबंध, ‘धरती’ के अंतिम अनुच्छेद से दिया गया है। किसान को पैसा नहीं चाहिए, चाहिए कि बलिष्ठ शरीर । उससे वह धरती- माँ से सहगामी होकर फलने फूलने लगेगा। इस संदर्भ डाँ० वासुदेवशरण यह कथन कहते हैं ।

व्याख्या : किसानों का देश है, हमारा भारत । कृषि हमारे भारतदेश का पेशा है; जीविका के लिए किए जानेवाला धंधा है, व्यवसाय है । कृषक होना हमारे भारतीयों के लिए बड़े गर्वका विषय है । क्यों कि कृषक अन्नदाता हैं और जीवनदाता हैं । राष्ट्रकल्याण का मूलस्तंभ है ।

विशेषता : निबंधकार इस कथन दवारा कृषक – महत्व को उजागर करते हैं ।

(4) परमात्मा, मेरे बच्चों पर दया करो। इस अधर्म का दंड मुझे मत दो, नहीं तो मेरा सत्यानाश हो जाएगा ।
उत्तर:
संदर्भ : ये वाक्यं महान कहानीकार एवं उपन्यास सम्राट मुंशी प्रेमचंद की सफल कहानी ‘बूढ़ी काकी’ से दिए गए हैं। रात को रूपा की लड़की लाड़ली अपनी चारपाई में न पाकर इधर-उधर ढूँढ़ती और देखती कि । जूठे पत्तलों पर से पूडियों के टुकड़े खा रही बूढ़ी काकी के पास खड़ी है । करुणा और भय से रूपा का हृदय द्रवित होता है । वह सच्चे दिल से अकाश की ओर हाथ उठाकर ये वाक्य कहती हैं ।

व्याख्या : हे भगवान ! बूढ़ी काकी से किया जा रहा इस दुर्व्यवहार, इस दुस्थिति का कारण पति महित मैं और बच्चे हैं । इस विधर्म चेष्टा की सजा मुझे और बच्चों को मत दो। हम पर रहम करो ।

विशेषता : यह उद्धरण रूपा में स्थित पाप भीति एवं उससे हुआ हृदय – परिवर्तन का परिचायक है ।

7. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर दो वाक्यों में लिखिए । (2 × 3 = 6)

(1) रहीम के अनुसार अपने दुःख क्यों छिपाना चाहिए ?
उत्तर:
रहीम के अनुसार अपने दुःख को अपने मन में ही छिपा रखना चाहिए। क्यों कि दूसरों को सुनाने से लोग सिर्फ उसका मज़ाक उडाते हैं, परंतु दुःख को बाँटते नहीं है ।

(2) बिहारी का संक्षिप्त परिचय लिखिए ।
उत्तर:
कवि का नाम = बिहारीलाल
जीवनकाल = सन् 1603 – 1664
जन्म स्थान = ग्वालियर के बसुआ गोविंदपुर नामक गाँव
पिता का नाम = केशवराय
दोहे के प्रकार = श्रृंगारपरक नीति एवं भक्ति के
रचनाओं के पक्ष = भावपक्ष और कलापक्ष
शास्त्रों में निपुण = ज्योतिष, गणित, वास्तु, चित्रकला एवं शिल्पकला
साहित्यिक भाषा = ब्रज भाषा
रचना काल = रीतिकाल

(3) “गुलाबी चूडियाँ” कविता में निहित मूल भावना का वर्णन कीजिए ।
उत्तर:
गुलाबी चूडियाँ कविता में निहित मूल भावना यह है कि बेटी के प्रति पिता का वात्सल्य दिखाई देता है। विशेषकर एक ऐसे पिता का वात्सल्य जो परदेश में रहता है। अधिकतर पिता रोजगार की चिंता में अपने परिवार को पीछे छोड़ आते हैं । साधारणता मनुष्यों में अपनी संतान के प्रति प्रेम और वात्सल्य होता है ।

(4) कवि “भरत व्यास” के अनुसार प्रकृति की सुंदरता कैसी है ?
उत्तर:
कवि भरत व्यास के अनुसार प्रकृति का सृजन सृष्टिकर्ता ने किया है । ईश्वर को इस सृष्टि का चित्रकार मानते हुए दार्शनिकता दर्शाई है । नीला- नीलगगन, रंगभरी दिशाएँ, पेड – पौधों के फूल मनमोहक होते हैं। प्रकृति को निहारने से हमें सृजन की विविधता दिखाई देती है । धरती के पर्वत, घाटियाँ, वृक्ष, सृष्टिकर्ता के चमत्कार बनकर हमारे सामने आते हैं । प्रकृति से मन प्रसन्न हो जाता है । प्रकृति की सुंदरता अद्वितीय है ।

8. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर तीन – चार वाक्यों में लिखिए । (2 × 3 = 6)

(1) उपभोक्तावादी संस्कृति का आपके जीवन पर क्या प्रभाव पड़ रहा है ?
उत्तर:
उपभोक्तावादी संस्कृति का दुष्प्रभाव मेरे जीवन पर अधिक है । इससे समाज में हमारी दूरी बढ़ रही है; सामाजिक परस्पर संबंधों में कमी आ रहा है । जीवन स्तर बढ़ता अंतर हम में आक्रोश एवं अशांति को जन्म दे रहा है । मर्यादएँ टूट रही हैं, नैतिकता घट रही है । स्वार्थ परमार्थ को दबा रहा है ।

(2) दशरथ माँझी ने पहाड़ तोड़ने की बात क्यों सोची ?
उत्तर:
‘मजदूर दशरथ माँझी की अस्वस्थ जीवन संगिनी फागुनी देवी को गेलौर से 90 कि.मी. दूर पर स्थित नजदीक वजीरगंज अस्पताल ले जाने के दौरान वह दस तोड़ देती है। गेलौर और वजीरगंज के बीच पहाड़ है । यदि पहाड़ नहीं तो दोनों गाँवों के बीच की दूरी 13 कि.मी. ही होती और उनकी पत्नी ठीक हो जाती । इसी कारण, दशरथ माँझी ने पहाड़ तोड़ कर रास्ता बनाने की बात सोची ।

(3) बूढ़े लोगों के प्रति हमारा व्यवहार कैसा होना चाहिए ।
उत्तर:
बुढ़ापा बहुधा बचपन का पुनरागमन हुआ करता हैं । बूढ़े अपने जीवन काल में अपने परिवार व समाज के लिए अपनी सारी शक्ति खर्च करते हैं और बुढ़ापे में भौद्धिक एवं बौद्धिक शक्ति खो बैठते हैं । इसलिए बूढ़े लोगों के प्रति हमारा व्यवहार अच्छा होना चाहिए। बच्चों की तरह उनकी देख-भाल करनी चाहिए। उनकी समस्याएँ सुनकर, जानकर उन्हें दूर करना चाहिए । उन्हें पूरी तरह भरोसा देनी चाहिए ।

(4) तेलंगाना की राजधानी क्या है ? उसके बारे में लिखिए ।
उत्तर:
तेलंगाना राज्य की राजधानी हैदराबाद है, जो ऐतिहासिक नगर है । इसे भाग्यनगर, मोती का शहर तथा गंगा-जमुना तहजीब का नगर भी कहते हैं । इसके दर्शनीय स्थल हैं गोलकोंडा, चारमीनार, मक्का मस्जिद, कुतुबशाही गुंबद, पैगाह गुंबद, तारामती बारादरी, फलकनुमा महल और चौमोहल्ला महल, जिनमें सजीवता एवं उत्कृष्टता दिखाई देती हैं । इनके अलावा, सालारजंग संग्रहालय, नेहरु चिड़ियाघर, हाइटेक सिटी, हुस्सैन झील आदि भी देखने लायक हैं ।

9. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) बिहारी की भाषा क्या थी ?
उत्तर:
ब्रज भाषा

(2) पिता बेटी के लिए कौनसा उपहार लाया है ?
उत्तर:
‘काँच की गुलाबी चूडियाँ’

(3) हालावाद के प्रवर्तक कौन थे ?
उत्तर:
श्री. हरिवंशराय बच्चन

(4) देवदार वृक्षों की तुलना किससे की गई है ?
उत्तर:
ध्वज से

(5) बच्चे कहाँ जा रहे हैं ?
उत्तर:
काम पर

10. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) किन खाद्यों को लेखक फूहड़ खाद्य मानते हैं ?
उत्तर:
पीज़ा और बर्गर को

(2) दशरथ माँझी की पत्नी का नाम क्या था ?
उत्तर:
फागुनी देवी

(3) ‘सयानी बुआ’ नामक कहानी की लेखिका कौन हैं ?
उत्तर:
मन्नू भंडारी

(4) आत्मनिर्भरता किसका गुण है ?
उत्तर:
भारतीय किसान का

(5) मक्का मस्जिद कहाँ है ?
उत्तर:
हैदराबाद मे है |

खण्ड – ‘ख’ (40 अंक)

11. निम्नलिखित में से एक पत्र लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) माँ की अस्वस्थता का कारण बताते हु तीन दिन की
छुट्टी माँगते हुए प्रधानाध्यापक के नाम पत्र लिखिए |
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद |

सेवा में,
प्रधानाचार्य,
शासकीय महाविद्यालय,
मलकपेट, हैदराबाद |
विषय : तीन दिनों के अवकाश हेतु प्रार्थना पत्र
माननीय महोदय,
सविनय निवेदन है कि पिछले दो दिनों से माँ अस्वस्थ हैं। डॉक्टर ने उन्हें तीन दिनों तक आराम करने की सलाह दी है । घर पर उनकी देख- रेख करने के लिए कोई नहीं है । अतः मैं दिनांक 24.07.2019 से 26.07.2019 तक महाविद्यालय में अनुपस्थित रहुँगा । कृपया मुझे इन तीन दिनों का अनकाश प्रदान करें ।
धन्यवाद |

आपका आज्ञाकारी छात्र
अभिनव कुमार,
क्र. सं. 14,
एम. पी. सी. प्रथम वर्ष ।

अथवा

(2) समय का महत्व बताते हुए अपने मित्र को पत्र लिखिए ।
उत्तर:

दिनांक : 23.07.2019
स्थान : हैदराबाद ।

प्रिय नरेश,
मैं यहाँ कुशल हूँ । तुम्हारी कुशलता की प्रार्थना करता हूँ । तुमने पिछली बार परीक्षा की तैयारी के लिए उपाय पूछे थे । मुझे यह बताते हुए अत्यंत प्रसन्नता हो रही है कि परीक्षा की तैयारी के लिए सबसे पहला नियम समय का पालन होता है । जो व्यक्ति समय का पालन करता है, वह सदैव सफलता प्राप्त करता है। रात को जल्दी सोना और सुबह समय पर उठना एक अच्छे छात्र का लक्षण होता हैं । मैं भी तुम्हें परीक्षा की तैयारी के लिए समय पालन करते हुए समय सारिणी बनाकर आगे बढ़ने का सुझाव देना चाहता हूँ । आशा करता हूँ कि तुम मेरे सुझाव का अवश्य पालन करोगे ।

पता :
सेवा में,
नरेश कुमार,
म. नं. 8.7.69,
गाँधीनगर, महबूबाबाद |

तुम्हारा मित्र
अभिनव कुमार,

12. निम्नलिखित में से किन्हीं आठ शब्दों का संधि विच्छेद कीजिए । (8 × 1 = 8)

(1) विद्यालय
(2) रवींद्र
(3) स्वागत
(4) राजाज्ञा
(5) नयन
(6) मनोबल
(7) अत्यंत
(8) हिमालय
(9) सिंधूर्मि
(10) सज्जन
(11) सम्मान
(12) उच्चारण
उत्तर:
उत्तर:
(1) विद्या + आलय = विद्यालय
(2) रवि + इंद्र = रवींद्र
(3) सु + आगत = स्वागत
(4) राज + अज्ञा = राजाज्ञा
(5) ने + अन = नयन
(6) मनः + बल = मनोबल
(7) अति + अंत = अत्यंत
(8) हिम + आलय = हिमालय
(9) सिंधु + ऊर्मि = सिंधूर्मि
(10) सत् + जन = सज्जन
(11) सम् + मान = सम्मान
(12) उत् + चारण = उच्चारण

13. निम्नलिखित में से किन्हीं पाँच शब्दों के समास के नाम लिखिए । (5 × 1 = 5)

(1) माता – पिता
(2) राजकुमार
(3) प्रतिदिन
(4) दोपहर
(5) चौराहा
(6) पंकज
(7) दिन-रात
(8) विशालकाय
उत्तर:
(1) माता-पिता = द्वन्द्व समास
(2) राजकुमार = संबंध तत्पुरुष समास
(3) प्रतिदिन = अव्ययीभाव समास
(4) दोपहर = द्विगु समास
(5) चौराहा = द्विगु समास
(6) पंकज = बहुव्रीहि समास
(7) दिन-रात = द्वन्द्व समास
(8) विशालकाय = तत्पुरुष समास

14. निम्नलिखित विज्ञापन पढ़कर नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर लिखिए | (4 × 1 = 4)

प्रश्न – उत्तर :
1) यह विज्ञापन किस रोग से संबंधित है ?
उत्तर:
टीबी के लक्षण रोग से संबंधित है ।

2) टी.बी. के लक्षण क्या हैं ?
उत्तर:
क्षय रोग के लक्षण

3) टी. बी. के जीवाणु कैसे फैलते हैं ?
उत्तर:
वैरस से फैलते है ।

4) अधूरे उपचार से कौनसी टी. बी. हो सकती है ?
उत्तर:
अधूरे उपचार में ड्रग रेमिस्टेट टी.बी. हो सकती है ।

(आ) गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए । (4 × 1 = 4)

हमारा भारत देश 15 अगस्त, 1947 के दिन स्वतंत्र हुआ था । उस दिन से आज तक हम बड़े उत्साह और प्रसन्नता के साथ स्वतंत्रता दिवस मनाते चले आ रहे हैं । इस दिन सभी विद्यालयों, सरकारी कार्यालयों पर राष्ट्रीय ध्वज फहराया जाता है, राष्ट्रगीत गाया जाता है और इन सभी महापुरुषों, शहीदों को श्रद्धांजलि दी जाती है जिन्होंने स्वतंत्रता हेतु प्रयत्न किए। मिठाइयां बांटी जाती हैं । हमारी राजधानी दिल्ली में हमारे प्रधानमंत्री लाल किले पर राष्ट्रीय ध्वज फहराते हैं । वहां यह त्योहार बड़ी धूमधाम और भव्यता के साथ मनाया जाता है । सभी शहीदों को श्रद्धांजलि दी जाती है। प्रधानमंत्री राष्ट्र के नाम संदेश देते हैं | अनेक सभाओं और कार्यक्रमों का आयोजन किया जाता है ।

प्रश्न – उत्तर :
1) भारत कब स्वतंत्र हुआ ?
उत्तर:
भारत देश 15 अगस्त, 1947 के दिन स्वतंत्र हुआ था ।

2) स्वतंत्रता दिवस पर क्या फहराया जाता है ?
उत्तर:
इस दिन सभी विद्यालयों सरकारी कार्यालयों पर राष्ट्रीय ध्वज फहराया जाता है ।

3) लाल किले पर झंडा कौन फहराता है ?
उत्तर:
हमारा प्रधानमंत्री

4) किन्हें श्रद्धांजलि दी जाती है ?
उत्तर:
सभी शहीदों को श्रद्धांजलि दी जाती है ।

15. (अ) निम्नलिखित में से किन्ही चार मुहावरों के अर्थ लिखिए । (4 × 1 = 4)

(1) आग में घी डालना
उत्तर:
क्रोध को और भड़कानां

(2) ईद का चांद
उत्तर:
बहु दिनों के बाद दिखाई देना

(3) तारे तोड़ लाना
उत्तर:
मुश्किल काम करना

(4) अंगूठा छाप
उत्तर:
अनपढ़ होना

(5) कमर कसना
उत्तर:
किसी काम के लिए तैयार होना

(6) खून पसीना करना
उत्तर:
कठिन परिश्रम करना

(7) पेट में चूह कूदा
उत्तर:
बहुत भूख लगाना

(8) आँखों का तारा होना
उत्तर:
बहुत प्रिय

(आ) किन्हीं चार लोकोक्तियों के अर्थ लिखिए । (4 × 1 = 4)

(1) आँख का अंधा नाम नयनसुख
उत्तर:
गुण के विपरीत नाम

(2) अंधों में काना राजा
उत्तर:
जहाँ सब के सब मूर्ख है, वहां थोड़ी ही महान है ।

(3) आगे कुँआ पीछे खाई
उत्तर:
चारों ओर विपत्ति

(4) इस हाथ दे, उस हाथ ले
उत्तर:
लेने का देना

(5) उल्टा चोर कोतवाल को डाँट
उत्तर:
अपराधी निरपराध को डाँटे

(6) ऊँची दुकान पीका पकवान
उत्तर:
नाम बड़ा किन्तु महत्व कुछ नही

(7) एक पंथ दो काज
उत्तर:
एक काम से दूसरा काम हो जाना

(8) काला अक्षर भैंस बराबर
उत्तर:
अनपढ़ व्यक्ति

16. नीचे दिए गए वाक्यों में से किन्ही तीन के वाक्य बदलिए । (3 × 2 = 6)

(1) राम ने रावण को मारा ।
उत्तर:
राम से रावण को मारा गया ।

(2) मैंने पुस्तक पढ़ी |
उत्तर:
उससे पुस्तक पढ़ी जाती है ।

(3) मुझसे रोटी बनाई गई ।
उत्तर:
उससे रोटी बनाई जारही हैं ।

(4) बुढ़िया चल नहीं सकती ।
उत्तर:
बुढ़िया से चला नहीं जाता ।

(5) मैं रोटी खाता हूँ !
उत्तर:
मुझसे रोटी खाया जाता है ।

(6) हम हिंदी सीखेंगे ।
उत्तर:
हमसे हिन्दी सीखी जायेगी ।