Telangana SCERT TS 10th Class Hindi Study Material 8th Lesson स्वराज्य की नींव Textbook Questions and Answers.
TS 10th Class Hindi 8th Lesson Questions and Answers Telangana स्वराज्य की नींव
प्रश्न उत्तर :
प्रश्न 1.
शासक को विपत्ति की हालत में कैसे काम लेना चाहिए?
(శాసకుడు ఆపద సమయంలో ఎలా ప్రవర్తించాలి ?)
उत्तर :
शासक को विपत्ति की हालत में धेर्य और समयस्फूर्ति से काम लेना चाहिए।
(శాసకుడు ఆపద సమయంలో ధైర్యంతో మరియు సమయస్ఫూర్తితో ప్రవర్తించాలి.)
प्रश्न 2.
आपकी नज़र में आदर्श शासक के लक्षण क्या हो सकते हैं?
(మీ దృష్టిలో ఆదర్శ శాసకుడి లక్షణం ఏమి కాగలవు ? )
उत्तर :
अधिकार में क्षमा गुण रखना आदर्श शासक का लक्षण है।
(అధికారంలో క్షమాగుణం కలిగి ఉండుట ఆదర్శ శాసకుని లక్షణం.)
प्रश्न 3.
सुव्यवस्थित शासन के गुण क्या हो सकते हैं?
(చక్కటి పరిపాలన గుణాలు ఏమి కాగలవు?)
उत्तर :
सुव्यवस्थित शासन का गुण है कानून और नियमों का समान रूप से अनुसरण करना।
(చక్కటి పరిపాలన గుణాలు ఏమిటంటే చట్టాన్ని మరియు నియమాలను సమానంగా అనుసరించటం.)
प्रश्न (ప్రశ్నలు) :
प्रश्न 1.
लक्षमीबाई किससे बातें कर रही हैं?
(లక్ష్మీబాయి ఎవరితో మాట్లాడుతూ ఉంది ?)
उत्तर :
लक्ष्मीबाई जूही से बातें कर रही हैं।
(లక్ష్మీబాయి జూహితో మాట్లాడుతూ ఉంది.)
प्रश्न 2.
उन्हें किस बात की चिंता सता रही है?
(ఆమెను ఏ విషయం గురించిన దిగులు సతాయిస్తుంది ?)
उत्तर :
लक्ष्मीबाई को इस बात की चिंता सता रही है कि उसके पास तात्या जैसे सेनापति होने पर भी उनकी सेना में अनुशासन नहीं है।
(లక్ష్మీబాయిని ఈ విషయం గురించిన దిగులు సతాయిస్తుంది. ఏమిటంటే ఆమె దగ్గర తాత్యా లాంటి సేనాపతి ఉన్నప్పటికి ఆమె సైన్యంలో క్రమశిక్షణ లేదు.)
प्रश्न 3.
लक्ष्मीबाई तात्या से क्यों नाराज़ थीं? तात्या ने उन्हें क्या आश्वासन दिया ?
(లక్ష్మీబాయికి తాత్యా అంటే ఎందుకు కోపం ? తాత్యా ఆమెకు ఏమని మాట ఇచ్చాడు ?)
उत्तर :
तात्या लक्ष्मीबाई का सेनापति हैं, लेकिन वह सेना का ख्याल नहीं रखता, इसीलिए लक्ष्मीबाई तात्या से नाराज़ थीं। तात्या ने उन्हें आश्वासन दिया कि आप जो कहेंगी वही करूगा। जो योजना बनाएँ, उसी पर चलूँगा।
(తాత్యా, లక్ష్మీబాయి సేనాపతి కాని ఆయన సైన్యాన్ని పట్టించుకోడు, అందుకే లక్ష్మీబాయికి తాత్యా అంటే కోపం. తాత్యా ఆమెకు “మీరు చెప్పినట్లే నేను చేస్తాను. మీరు పథకాలు తయారుచేస్తే నేను వాటినే అమలుపరుస్తాను. అని మాట ఇచ్చాడు.)
प्रश्न 4.
लक्ष्मीबाई साहसी नारी थीं? उदाहरण के द्वारा सिद्ध कीजिए।
(లక్ష్మీబాయి సాహసం గల నారి ఉదాహరణతో నిరాపించండి.)
उत्तर :
श्रीमती सुभद्रा कुमारी चौहान की यह पंक्ति लक्ष्मीबाई की वीरता को प्रकट करती है, ” खूब लडी मर्दानी वह तो झासी वाली रानी थी’ लक्ष्मीबाई ने यह सिद्ध कर दिखाया कि अबला हमेशा अबला नही रहती, आवश्यकता पडने पर वह सबला भी बन सकती है।
(శ్రీమతి సుభద్రా కుమారి చౌహాన్ ద్రాసిన ఈ వాక్యం లక్ష్మీబాయి వీరత్వాన్ని ప్రకటిస్తుంది. బాగా “యుద్ధం చేసింది (స్తీ అయి, కూడా ఆమె ఝాన్సీరాణి” లక్ష్మీబాయి అబల ఎల్లప్పుడు అబలగానే ఉండదు. అవసరం వచ్చినప్పుడు సబలగా మారుతుంది అని నిరూపించింది.)
अर्थग्राहयता – प्रतिक्रिया (అర్థగ్రహణ – ప్రతిస్పందనన) :
अ. प्रश्नों के उत्तर दीजिए। (ప్రశ్నలకు జవాబులు ఇవ్వండి)
प्रश्न 1.
मार्ग में हिमालय के अड़ने, डरावनी लहरों के थपेड़े मारने, नाविकों के सो जाने से क्या अभिप्राय है?
(దారిలో హిమాలయాలు అడ్దుకోవడం, భయంకరమెన అలలు ఒకదానికొకటి గుద్దుకోవడం, నావికులు నిద్రపోవడంపి అభిప్రాయం ఏమిటి ?
उत्तर :
लक्ष्मीबाई स्वराज्य की प्राप्ति के लिए खूब कोशिश कर रही थी। लेकिन उनको मार्ग पर बहुत कष्ट आ रहे थे। उन कष्टों को झेलकर आयी तो इधर सेनापति विलासिता में डूबे हुए. थे। उनको स्वराज्य प्राप्त होने की आशा मिलती थी, दूसरे ही क्षण में मार्ग में हिमालय पहाड अड जाता था। लक्ष्मीबाई हिमालय रूपी कष्ट को पार करती थी तो महासागर भयानक लहरों से टकराते हुए सामने आती थी। लक्ष्मीबाई उन लहरों को भी रोकती तो यहाँ सेनापति तात्या विलासिता में डूबकर सो रहा था, जैसे कष्टों के समय में नाविक सो रहा था। कष्ट समय में नाविक सोता तो नाव डूब जाता है। लक्ष्मीबाई को ही इनको संभालना पडता है।
(లక్ష్మీబాయి స్వరాజ్య ప్రాప్తికోసం బాగా. ప్రయత్నిస్తుంది కాని ఆమె మార్గంలో చాలా కష్టాలు వస్తున్నాయి.. ఆ కష్టాలను ఎదుర్కొని వస్తే ఇక్కడ సేనాపతి విలాసంలో మునిగి ఉన్నాడు. ఆమెకు స్వరాజ్యం దొరుకుతుందనే ఆశ కలుగుతుంది. రెండవ క్షణంలోనే ఆమె మార్గంలో హిమాలయాలు వచ్చి అడ్డుగా నిలబడతాయి. లక్ష్మీబాయి హిమాలయాల వంటి కష్టాలను కూడా ఎదుర్కొంటుంది. ఇంతలోనే మహాసముద్రంలో భయంకరమైన అలలు ఒకదానికొకటి కొట్టుకుంటూ ఎదురొస్తాయి. లక్ష్మీబాయి ఆ అలలను కూడా ఎదుర్కొంటుంది. ఇంతలో సేనాపతి తాత్యా విలాసంలో మునివిపోయి నిద్రపోతున్నాడు, ఏ విధంగా అయితే కష్ట సమయంలో నావికుడు నిద్రపోతున్నాడో కష్ట సమయంలో నావికుడు నిద్రపోతే నావ మునిగిపోతుంది. ఇవన్నీ లక్ష్మీబాయే చూసుకోవాల్సి వస్తుంది.)
प्रश्न 2.
यह एकांकी सुनने के बाद उस समय की किन परिस्थितियों का पता चलता है?
(ఈ ఏకాంకిక వనన్నాక ఆ సమయపు ఏఏ పరిస్థితులు తెలుస్తాయి ?)
उत्तर :
यह एकांकी सुनने के बाद उस समय की निम्नलिखित परिस्थितियों का पता चलता है –
- झान्सी पर अंग्रेज लोग अपना अधिकार रखना चाहते थे।
- लेकिन लक्ष्मीबाई उनको झान्सी देने के लिए सहमत नहीं थीं।
- अंग्रेजी से कहती हैं कि में अपनी झाँसी कभी नहीं दूँगी।
- इसी कारण अब लक्ष्मीबाई और अंग्रेज सैनिकों के बीच युद्ध हो रहा था।
- वे एक स्री होने पर भी स्त्रियों की सेना बनाकर शत्रुओं में वीरता से युद्ध के प्रयन्न कर रही थी।
- उनका लक्ष्य था स्वराज्य की प्राप्ति।
- स्वराज्य को न प्राप्त कर सकने पर भी स्वराज्य की नींव डालना चाहते थे।
- सभी सैनिकों में भी लक्ष्मीबाई यही भावना भरने लगी थीं।
(ఈ ఏకాంకిక విన్న తర్వాత ఆ సమయంలోని క్రింది పరిస్థితుల గురించి తెలుస్తుంది.
- ఝాన్సీ మీద బ్రిటిష్ వారు తమ అధికారాన్ని చూపాలనుకుంటారు.
- కాని లక్ష్మీబాయి వారికి ఝాన్సీ ఇవ్వడానికి ఒప్పుకోదు.
- బ్రిటీష్ వారితో నేను ఝూన్సీని ఎప్పటికి ఇవ్వనని చెప్తుంది.
- ఈ కారణం వలనే లక్ష్మీబాయికి బ్రిటీష్ వారికి మధ్య యుద్ధం జరుగుతుంది.
- ఆమె స్త్రీ అయినప్పటికి స్త్రీల సైన్యాన్ని తయారు చేసి శత్రువులతో వీరత్వంతో యుద్ధం చేసే ప్రయత్నం చేస్తుంది.
- ఆమె లక్ష్యం స్వరాజ్యాన్ని పొందటం.
- స్వరాజ్యాన్ని పొందలేకపోయిన స్వరాజ్యపు పునాదిని వేయాలనుకుంటుంది.
- సైనికులందరిలో కూడా లక్ష్మీబాయి ఈ భావాన్నే నింపుతున్నది.)
आ. पाठ पढ़िए। प्रश्नों के उत्तर दीजिए।
(పాఠం చదవండి. ప్రశ్నలకు జవాబులు వ్రాయండి.)
प्रश्न 1.
तात्या कौन थे ?
(తాత్యా ఎవరు ?)
उत्तर :
तात्या लक्ष्मीबाई के सेनापति थे।
(తాత్యా లక్ష్మీబాయి సేనాపతి.)
प्रश्न 2.
बाबा गंगादास ने रानी लक्ष्मीबाई से क्या कहा था?
(బాబా గంగాదాస రాణీ లక్ష్మీబాయితో ఏమని చెప్వారు ?)
उत्तर :
बाबा गंगादास लक्ष्मीबाई से कहा था कि “”जब तक हमारे समाज में छुआछूत और ऊँच-नीच का भेद नहीं मिट जाता, जब तक हम विलासप्रियता को छोडकर जनसेवक नहीं बन जाते, तंब तक ख्वराज्य नहीं मिल सकता। वह मिल सकता है केवल सेवा, तपस्या और बलिदान से।”
(బాబా గంగాదాస్“ఎప్పటి వరకు మన సమాజంలో అంటరానితనం మరియు హెచ్చుతగ్గుల భేదాలు ఉంటాయో, ఎప్పటివరకు మనం విలాసాలను వదిలిపెట్టి ప్రజల సేవకులుగా మారమో, అప్పటివరకు స్వరాజ్యం లభించదు.కేవలం సేవ, తపస్సు మరియు బలిదానంతోనే స్వరాజ్యం లభిస్తుంది” అని చెప్పారు.)
प्रश्न 3.
रानी लक्ष्मीबाई ने क्या प्रतिज्ञा की थी ?
(రాణీ లక్ష్మీబాయి ఏమని ప్రతిజ్ఞ చేసింది?)
उत्तर :
रानी लक्ष्मीबाई ने प्रतिज्ञा की थी कि मैं अपनी झाँसी कभी नहीं दूँगी।
(రాణీ లక్ష్మీబాయి నేను నా ఝూన్సీని ఎన్నటికీ ఇవ్వను అని ప్రతిజ్ఞ చేసింది.)
प्रश्न 4.
जूही तात्या का पक्ष क्यों लेती है?
(జూహీ తాత్యాను ఎందుకు సమర్థిస్తుంది ?)
उत्तर :
जूही एक नर्तकी है। वह अच्छी तरह नाचती है। इसीलिए तात्या को जूही पसंद है। जूही भी तात्या को चाहती है। इसीलिए जूही तात्या का पक्ष लेती. है।
(జుహీ ఒక నర్తకి. నృత్యం బాగా చేస్తుంది. అందుకే తాత్యా జూహీని, ఇష్టపడతాడు. జూహీ కూడా తాత్యాను కోరుకుంటుంది. అందుకే జుహీ, తాత్యాను సమర్థిస్తుంది.)
इ. पाठ के आधार पर आशय स्पष्ट कीजिए।
(పాఠం ఆధారంగా ఆశయాలను స్పష్టం చేయండి.)
प्रश्न 1.
स्वराज्य प्राप्ति से बढ़कर है स्वराज्य की स्थापना के लिए भूमि तैयार करना, स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना।
(స్వరాజ్యాన్ని పాందటం కంటే స్వరాజ్య స్థాపనకు భూమిని తయారు చేసి, స్వరాజ్యపు పునాది రాయిని తయారు చేయటం శ్రేష్టము.)
उत्तर :
यह आशय “स्वराज्य की नींव” नामक पाठ का है। ये वाक्य बाबा गंगादास जी के द्वारा लक्ष्मीबाई से कहे गये थे। गंगादास जी का उद्देश्य है कि स्वराज्य प्राप्त करने से उत्तम है स्वराज्य की स्थापना के लिए भूमि तैयार करना, स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना। ये बातें लक्ष्मीबाई को याद नहीं थीं। जूही लक्ष्मीबाई को इन बातों की याद दिलाती है।
(ఈ ఆశయం “స్వరాజ్య్ కీ నీంవ్” అనే పాఠంలోనిది. ఈ వాక్యాలు బాబా గంగాదాస్ గారి ద్వారా లక్ష్మీబాయితో చెప్పబడినవి. గంగాదాస్ గారి ఉద్దేశ్యం ప్రకారం స్వరాజ్యం పొందటాని కంటే ఉత్తమం స్వరాజ్య స్థాపనకు కావలసిన భూమిని తయారుచేయటం, స్వరాజ్యపు పునాదికి రాయిగా మారటం. ఈ మాటలు లక్ష్మీబాయికి గుర్తులేవు. జూహీ, లక్ష్మీబాయికి ఈ మాటలు గుర్తు చేస్తుంది.)
प्रश्न 2.
शंकाएँ अविश्वास पैदा करेंगी और उस अविश्वास से उत्पन्न निराशा को दूर करने के लिए पायल की झंकार और भी झलक उटेगी।
(అనుమానాలు అవిశ్వాసాన్ని ఏర్పరుస్తాయి మరియు ఆ అవిశ్వాసం నుండి ఉత్పన్నమయిన నిరాశను దూరం చేయటానికి కాలి అందెల రవళ ఇంకా ప్రతిబింబిస్తుంది.)
ज.
यह आशय स्वराज्य की नीव नामक पाठ का है। ये वाक्य मुंदर, लक्ष्मीबाई और जूही से कहती है। लक्ष्मीबाई कहती है कि दोस्तों की बातों से अविश्वास की खाई को और भी चौडा कर देती है। तब मुंदर इस प्रकार कहती है कि बाई ठीक कहती है। शंकाएँ अविश्वास पैदा करेंगी और उस अविश्वास उत्पन्न निराशा को दूर करने के लिए जूही को पायल बाँधकर पायल की झंकार को और भी झनक उठाना पडता है।
(ఈ ఆశయం స్వరాజ్ కీ నీంవ్ అనే పాఠంలోనిది. ఈ వాక్యాలు ముందర్, లక్ష్మీబాయి మరియు జూహీలతో అంటుంది. లక్ష్మీబాయి మిత్రులతో మాట్లాడటం వలన అవిశ్వాసం అనేది ఇంకా పెరుగుతుంది అని అంటుంది. అప్పుడు ముందర్ ఈ విధంగా అంటుంది. బాయి మీరు చెప్పింది నిజమే. అనుమానాలు అవిశ్వాసాన్ని పెంచుతాయి మరియు ఆ అవిశ్వాసం వలన ఉత్పన్నమైన నిరాశను దూరం చేయటానికి జూహీ గజ్జెలు కట్టుకొని అందెల రవళిని మరియు ప్రకాశాన్ని మేల్కొల్పాల్సి వస్తుంది.)
ई. गद्यांश पढ़कर प्रश्नों के उत्तर दीजिए।
(గద్యాంశాన్ని చదివి ప్రశ్నలకు జవాబులు ఇవ్వండి.)
भारत का संविधान सभी महिलाओं को समानता का अधिकार (अनुच्छेद 14), राज्य द्वारा कोई भेदभाव नहीं करने (अनुच्छेद 15 (1)), अवसर की समानता (अनुच्छेद 16), और समान कार्य के लिए समान वेतन (अनुच्छेद 39 (घ)) का आश्वासन देता है। इसके अतिरिक्त यह महिलाओं और बचों के पक्ष में राज्य के द्वारा विशेष प्रावधान (अनुच्छेद 15 (3)) बनाने की अनुमति देता है। महिलाओं की गरिमा को ठेस पहुँचाने वाली अपमानजनक प्रथाओं का उन्मूलन (अनुच्छेद 51 (अ), (ई)) के भी अधिकार देता है। इन सबका पालन करना हमारा कर्तव्य है। इसी प्रकार POCSO-2012 बचों को लैंगिक उत्पीड़न से बचाने के लिए बनाया गया है।
భారత రాజ్యాంగం మహిళందరికి సమానత్వప అధికారం (ఆర్టికల్ 14), రాష్ట్ ద్వారా ఏ భేదభావం చూపకుండా ఆర్టకల్ 15 (1) అవసరాల సమానత్వం (ఆర్టికల్ 16) మరియు సమాన పనికి సమాన వేతనం (ఆర్టికల్ 39 (ఘ) అనే నమ్మకం ఇస్తుంది. ఇదే కాకుండా ఇది మహిళలకు మరియు పిల్లలకు రాష్టం ద్వారా ప్యే్యక ప్రతిపత్తిన (ఆర్టికల్ 15 (3)) కలుగచేసే అనుమతి ఇస్తుంది. మహిళల గొప్పతనానికి ఇబ్బంది కలిగించే అసమానకరమైన కట్టుబాట్ల నిర్మూలన (ఆర్టికల్ 51(A),(D)) కు కూడా అధికారం ఇచ్చారు. వీటన్నింటిని పాటించటం మన కర్తవ్యం.
प्रश्न 1.
यहाँ किसके बारे में बताया गया है?
(ఇక్కడ ఎవరి గురించి చెప్పబడింది?)
उत्तर :
यहाँ महिलाओं और बच्चों के बारे में बताया गया है।
(ఇక్కడ మహిళలు మరియు పిల్లలు గురించి చెప్పబడింది.).
प्रश्न 2.
अनुच्छेद 15 (1) में क्या बताया गया है?
(ఆర్టికల్ 15(1) లో ఏమి చెప్పబడింది?)
उत्तर :
अनुच्छेद 15 (1) में बताया गया है कि “राज्य द्वारा कोई भेद भाव नहीं करना है’।
(ఆర్టికల్ 15 (1) లో రాష్టం ద్వారా ఏ భేదభావం చూపకూడదని చెప్పబడింది.)
प्रश्न 3.
किस अनुच्छेद के अनुसार महिलाओं को समान कार्य के लिए समान वेतन की बात कही गयी है?
(ఏ ఆర్టికల్ ప్రకారం మహిళలకు సమాన పనికి సమాన వేతనం అన్ చెప్పబడింది ?)
उत्तर :
अनुच्छेद 39 (घ) के अनुसार महिलाओं को समान कार्य के लिए समान वेतन की बात कही गयी है।
(ఆర్టికల్ 39 (ఘ) ప్రకారం మహాళలకు సమాన పనికి సమాన వేతనం అని చెప్పబడింది.)
प्रश्न 4.
POCSO-2012 के बारे में आप क्या जानते हैं?
(POCSO-2012 గురించి మీకు ఏమి తెలియును?)
उत्तर :
POCSO – The Protection of Children from Sexual Offences act, 2012
(लैंगिक अपराधों से बालकों का संरक्षण अधिनियम, 2012)
1. इसका विस्तार जम्मू – कश्मीर राज्य के सिवाय संपूर्ण भारत पर है।
2. लैंगिक हमला, लैंगिक उत्पीडन और अश्लील साहित्य के अपराधों से बालकों का संरक्षण करने और ऐसे अपराधों का विचारण करने के लिए विशेष न्यायालयों की स्थापना तथा उनसे संबंधित या अनुषंगिक विषयों के लिए उपबंध करने के लिए अधिनियम।
3. संविधान के अनुच्छेद (15) का खंड (3), अन्य बातों के साथ राज्य को बालकों के लिए विशेष उपबंध करने के लिए सशक्त करता है।
4. भारत सरकार ने 11 दिसंबर, 1992 को अंग्रीकृत किया है।
(లైంగిక అపరాధాల నుండి పిల్లల సంరక్షణ చట్టం, 2012)
1. దీని వ్యాప్రి జమ్మూకాశ్మీర్ రాహ్టం తప్ప సంపూర్ణ భారతదేశంపై ఉంది.
2. లైంగిక దాడి, లైంగిక వేధింపులు మరియు అశ్లీల సాహిత్యపు అపరాధాల నుండి పిల్లలను సంరక్షించుటకు, ఇలాంటి నేరాలను విచారించుటకు ప్రత్యేక న్యాయాలయాల స్థాపన, దానికి సంబంధించిన విషయాలను నివారించడానికి చట్టం.
3. రాజ్యాంగం సెక్షన్ 15 (3) ఇతర విషయాలతో పాటు రాష్ట్రాన్ని పిల్లల కోసం ప్రత్యేక ఏర్పాట్లు చేయడానికి సిద్ధంగా ఉంచుతుంది.
4. భారత ప్రభుత్వం 11 డిసెంబర్, 1992న అంగీకరించింది.
अभिव्यक्ति -सृजनात्मकता (వ్యక్తీకరణ/ప్రస్తుతీకరణ – నిర్మాణాత్మకత) :
अ. एकांकी के आधार पर बताइए कि ‘स्वराज्य की नींव’ का क्या तात्पये है?
(ఏకాంకిక ఆధారంగా “స్వరాజ్యానికి పునాది” తాత్వర్యము ఏమిటి ?)
उत्तर :
एकांकी के आधार पर “स्वराज्य की नीव” का तात्पर्य है कि उस समय भारत देश पर अंग्रेजों का शासन था। अंग्रेज लोग भारत के सभी प्रांतों पर आक्रमण कर रहे थे। लक्ष्मीबाई झाँसी की रानी थी। अंग्रेज लोग झॉसी को भी वश में लेना चाहते थे। लेकिन झाँसी देने के लिए रानी इनकार करती थी। तब से अंग्रेज लोग झांसी को अपने हस्तगत करने के लिए युद्ध कर रहे थे। बाबा गंगादास लक्ष्मीबाई को सांत्वना देते हुए कहते हैं कि ख्वराज्य प्राप्त करने के लिए सभी भारतवासी अपनी विलासिता को छोडकर जन सेवक बनना चाहिए।
स्वराज्य की प्राप्ति से उत्तम है स्वराज्य की स्थापना के लिए भूमि तैयार करना, हर एक को स्वराज्य की नींव का पत्थर बनना। इसका अर्थ है कि सभी लोगों में स्वराज्य प्राप्ति की इच्छा होनी चाहिए। सफलता और असफलता भगवान के हाथ में हैं। लेकिन नीव के पत्थर बनने से हमें कोई नहीं रोक सकते हैं। वह हमारा अधिकार है। उन्हीं बातों का अनुसरण करती हुई लक्ष्मीबाई भी अपने सभी सैनिकों को स्वराज्य की नींव का पत्थर बनने के लिए आदेश देती हैं। इसका अर्थ है स्वराज्य के लिए प्रथम संग्राम लक्ष्मीबाई और उनकी सेना से शुरु हुई थी।
(ఏకాంకిక ఆధారంగా ‘స్వరాజ్య కీ నీంవ్’ తాత్పర్యము ఏమిటంటే ఆ సమయంలో భారతదేశం మీద బ్రిటీషువారి శాసనం ఉండేది. బ్రిటీషువారు భారశదేశంలోని అన్ని ప్రాంతాలను అక్రమించుకుంటున్నారు. లక్ష్మీబాయి ఝాన్సీ రాజ్యానికి రాణి. బ్రిటీషువారు ఝాన్సీని కూడా వారి ఆధీనంలోకి తీసుకోవాలని అనుకుంటారు. కానీ ఝాన్సీ ఇవ్వటానికి రాణి అంగీకరించరు. అప్పటి నుండి బ్రిటీషువారిని చేజిక్కించుకోవటానికి యుద్ధం చేస్తూ ఉన్నారు.
బాబా గంగాదాస్ లక్ష్మీబాయికి ధైర్యాన్ని ఇస్తూ ఈ విధంగా చెప్తారు. స్వరాజ్యం పొందాలంటే భారతీయులందరా వారి విలాసాలను వదిలిపెట్టి ప్రజల సేవకులుగా మారాలి. స్వరాజ్యాన్ని పొందటం కంటే ఉత్తము, స్వరాజ్యస్థాపనకు కావాల్సిన భూమిని తయారు చేసి ప్రతి ఒక్కరు స్వరాజ్యపు పునాదిరాయిగా మారటం. దీని అర్ధం ఏమిటంటే అందరిలో స్వరాజ్యం పొందాలనే కోరిక ఉండాలి. సఫలత్వం, అసఫలత్వం రెండూ భగవంతుని చేతులలో ఉంటాయి. కాని పునాది రాయిలా మారటానికి ఎవ్వరూ మనకు అడ్డుచెప్పరు. అది మన అధికారము. ఆ మాటలనే అనుసరిస్తూ లక్ష్మీబాయి కూడా తన సైనికులందరికీ స్వరాజ్యపు పునాదిరాయిగా మారమని ఆదేశాన్ని ఇస్తుంది. దీని అర్థం ఏమిటంటే స్వరాజ్యానికి చెందిన మొదది పోరాటం లక్ష్మీబాయి మరియు ఆమె సైన్యంతోనే, మొదలైంది.)
आ. वीरांगना लक्ष्मीबाई देशभक्ति की एक अद्भुत मिसाल थीं? स्पष्ट कीजिए।
उत्तर :
“खखू लडी मर्दानी वह तो झँसी वाली रानी थी” सुभद्रा कुमारी चौहान की यह पंक्ति लक्ष्मीबाई की वीरता को प्रकट करती है। लक्ष्मीबाई ने यह सिद्ध कर दिखाया कि अबला हमेशा अबला नहीं रहती।
आवश्यकता पडने पर वह सबला भी बन सकती है। लक्ष्मीबाई ने सच्चे अर्थों में देश की स्वतंत्रता की नीव रखी थी।
झाँसी के राजा गंगाधर राव की मृत्यु हुई। ऊ्सने छः साल का दत्तक पुत्र को गोद लिया था। लार्ड डलहौसी ने दत्तक पुत्र को राजा बनाने से तिरस्कार किया। 1854 में डलहौसी ने अंग्रेज सैनिकों को झाँसी को हस्तगत करने के लिए भेजा, था। रानी डल्हौसी द्वारा भेजे गये उस पत्र को पढ़कर चिल्ला उठी कि “में झाँसी को कभी नहीं दूँगी।”
1857 में रानी झाँसी लक्ष्मीबाई के सैनिक युद्ध करने के लिए तैयार थे। इसे प्रथम स्वराज्य संग्राम भी कहते थे। उन्होंने किले को घेरकर अंग्रेज सैनिकों को मार डाला था।
रानी-1858 के युद्ध में अंग्रेज सैनिकों से लगातार दस घंटे लडती रही थी। अंत में एक अंग्रेज सैनिक ने लक्ष्मीबाई को गोली से मार डाला। वे नीचे गिर गयी। वे अंत में अपने सैनिकों से यह कहते रही थी कि “अंग्रेज सैनिकों को मुझे छूने नहीं देना” इस प्रकार वे अंतिम समय तक देश के लिए लडती रही। सचमुच वीरांगना लक्ष्मीबाई की देशभक्ति की एक अद्युत मिसाल थी।
(సుభద్రా కుమారీ చౌహాన్ వ్రాసినటువంటి ఈ పంక్తి “బాగా యుద్ధం చేసింది స్త్రీ అయినా కూడా, ఆమె ఝాన్సీ రాణి” లక్ష్మీబాయి వీరత్వాన్ని తెలుపుతుంది. లక్ష్మీబాయి అబల ఎప్పుడు అబల కాదు అవసరాన్ని బట్టి అబల సబలలా మారుతుంది అని నిరూపించింది. నిజం చెప్పాలంటే లక్ష్మీబాయి దేశ స్వాతంత్ర్యానికి పునాది వేసింది.
ఝాన్సీ రాజు గంగాధరరావు చనిపోతాడు. అతను ఆరు సంవత్సరాల పుత్రుడిని దత్తత చేసుకుంటాడు. లార్డ్ డల్హౌసీ దత్తత పుత్రుడిని రాజుగా చేయటానికి ఒప్పుకోడు. 1854లో డల్హౌసీ బ్రిటీషు సైనికులను ఝాన్సీని చేజిక్కించు రమ్మని పంపిస్తాడు. రాణి డల్హౌసి పంపిన ఆ ఉత్తరం చదివి పెద్దగా “నేను ఝాన్సీని ఎప్పటికీ ఇవ్వను” అని అరుస్తుంది.
1857లో రాణీ లక్ష్మీబాయి సైనికులు యుద్ధానికి సిద్ధంగా ఉన్నారు. దీనినే ప్రథమ స్వాతంత్య్ర పోరాటం అని కూడా అంటారు. వారు కోటను చుట్టుముట్టి బ్రిటీషు సైనికులను చంపేశారు.
1858లో బ్రిటీషు సైనికులతో దాదాపు 10 గంటలు యుద్ధం చేస్తూనే ఉంది. చివరకు ఒక బ్రిటీష్ సైనికుడు లక్ష్మీబాయిని తుపాకీతో పేల్చాడు. ఆమె క్రిందపడిపోయింది. చివరకు ఆమె తన సైనికులతో ఇలా చెప్పింది. ‘బ్రిటీష్ వారిని నన్ను తాకనివ్వద్దు”. ఈ విధంగా ఆమె చివరికి సమయం వరకు దేశం కోసం పోరాడుతూనే ఉంది. “నిజంగానే వీరవనిత లక్ష్మీబాయి దేశభక్తికి ఒక అద్భుతమైన ఉదాహరణ.”)
इ. ‘स्वराज्य की नीव’ एकांकी को अपने शब्दों में कहानी के रूप में लिखिए।
उत्तर :
“स्वराज्य की नीव” एकांकी के एकांकीकार हैं श्री विष्णु प्रभाकर।
यह लक्ष्मीबाई की वीरता को प्रकट करनेवाली एकांकी है। शिबिर में लक्ष्मीबाई, जूही बैठकर बातें कर रही हैं। लक्ष्मीबाई रही अंग्रेजों से जो प्रतिज्ञा की उसके बारे में यादकर रही है कि मैं झाँसी को कभी नहीं दूँगी। मन में यह शंका भी रही कि कही झाँसी हाथ से निकल जायेगी। जूही उन्हें सांत्वना देती हुई कहती है कि रानी आप गीता पढ़ती हैं, फिर यह निराशा कैसी ? और जूही बाबा गंगादास की अमूल्य बातें भी याद दिलाती है। जूही कहने लगी कि हम सब बाबाजी के आदेशानुसार स्वराज्य की नींव के पत्थर बनेंगे।
जूही की बातें सुनकर लक्ष्मीबाई में फिर उत्साह भर जाता है। सेनापती तात्या के व्यवहार और लापर वाही पर दोनों चर्चा करने लगती है। इतने में वहाँ मुंदर भी आती है। तीनों मिलकर सेना के संबंध में बातें करने लरीं। इतने में रघुनाथराव आकर बताते है कि महारानी पेशवा की सेना को जनरल रोज ने हरा दिया। ये सुनते ही जूही और मुंदर काँप जाती हैं।
लक्ष्मीबाई धैर्य से युद्ध के लिए तैयार होने के लिए रघुनाथराव को आज्ञा देती है। इतने में वहाँ सेनापति तात्या भी आते हैं। सभी मिलकर युद्ध भूमि में जाने के लिए तैयार हो जाते हैं। लक्ष्मीबाई और मुंदर युद्धभूमि के लिए तैयारे होते है तो जूही तोपखाना संभालती है। लक्षमीबाई। सभी से यह कहती है कि हम सब मिलकर स्वराज्य प्राप्त करेंगे या स्वराज्य की नींव का पत्थर बनेंगे। इस प्रकार लक्ष्मीबाई ने यह सिद्ध कर दिखाया कि अबला हमेशा अबला नहीं रहती। आवश्यकता पडने पर वह सबला भी बन सकती है लक्ष्मीबाई ने सच्चे अर्थ में देश की स्वतंत्रता की नीव रखी थी। देश के प्रति उनकी कर्तव्य परायणता अवर्णनीय है।
(“స్వరాజ్ కీ నీంవ్” ఏకాంకిక యొక్క ఏకాంకికారుడు శ్రీ విష్ణు ప్రభాకర్. ఇది లక్ష్మీబాయి వీరత్వాన్ని తెలిపే ఏకాంకిక. శిబిరంలో లక్ష్మీబాయీ, జూహీ కూర్చొని మాట్లాడుకుంటున్నారు. లక్ష్మీబాయి బ్రిటీష్ వారితో చేసిన ప్రతిజ్ఞ గురించి గుర్తు తెచ్చుకుంటుంది. నేను ఝాన్సీని ఎప్పటికీ ఇవ్వమని చెప్పాను. మనస్సులో ఝాన్సీ చేజారిపోతుందేమోనన్న అనుమానం కూడా ఉంది. జూహీ ఆమెకు ధైర్యాన్ని చెప్తూ ఈ విధంగా అంటుంది. రాణి మీరు రోజూ గీత చదువుతారు కదా, ఇంకెందుకు నిరాశపడుతున్నారు ? ఇంకా జూహీ బాబా గంగాదాస్ యొక్క విలువైన మాటలను కూడా గుర్తుచేస్తుంది. జూహీ మనమందరం బాబాగారి ఆదేశం ప్రకారం స్వరాజ్యానికి పునాది రాళ్ళమవుదాము అని అంటుంది.
జూహీ మాటలు విన్న లక్ష్మీబాయిలో తిరిగి ఆనందం నిండిపోతుంది. సేనాపతి తాత్యా ప్రవర్తన మరియు నిర్లక్ష్యం గురించి ఇద్దరూ చర్చించుకుంటూ ఉంటారు. ఇంతలో అక్కడకు ముందర్ వస్తుంది. ముగ్గురూ కలసి సైన్యాన్ని గురించి మాట్లాడుకుంటూ ఉంటారు. ఇంతలో రఘునాథ్ రావు వచ్చి మహారాణీ పేశ్వా సైన్యాన్ని జనరల్ రోజ్ సైన్యం ఓడించింది అని చెప్తాడు. ఇది వినగానే జూహీ, ముందర్ వణికిపోతారు.
లక్ష్మీబాయి ధైర్యంతో యుద్ధం కోసం సిద్ధంగా ఉండమని రఘునాథరావును ఆజ్ఞాపిస్తుంది. ఇంతలో అక్కడకు సేనాపతి తాత్యా కూడా వస్తాడు. అందరూ కలసి యుద్ధభూమికి వెళ్ళటానికి సిద్ధంగా ఉంటే జూహీ తుపాకీలను సంభాళిస్తుంది. లక్ష్మీబాయి అందరితో ఇలా చెప్తుంది, “మనమందరం కలిసి స్వరాజ్యాన్ని పొందుదాము లేక స్వరాజ్యానికి పునాది రాళ్ళమవుతాము. ఈ విధంగా లక్ష్మీబాయి అబల ఎప్పటికి అబలే కాదు, అవసరమైతే సబలగా కూడా మారుతుందని నిరూపించింది. లక్ష్మీబాయి నిజంగా దేశ స్వరాజ్యానికి పునాదిగా మారింది. దేశంపట్ల ఆమె కర్తవ్య పరాయణత వర్ణించలేనిది.)
ई. साहस, वीरता, आत्मविश्वास और आत्मनिर्भरता के महत्व पर दो-दो वाक्य लिखिए।
(సాహసం, వీరత్వం, ఆత్మ విశ్వాసం మరియు ఆత్మ నిర్భరత యొక్క మహత్వాన్ని వివరిస్తూ రెండు రెండు వాక్యాలను వ్రాయండి.)
उत्तर :
साहस : साहस वह सामर्थ्य है जिससे हम भय, पीडा, खतरा, संकोच आदि भावों का धेर्य से सामना कर सकते हैं। साहस के कारण हमारे चेहरे पर कोई भाव नहीं दिखाई देता है। साहस न रखने वाले मुँह पर कायरता स्पष्ट दिखाई देती है।
वीरता : वीरता का अर्थ है कष्ट समय में या खतरनाक समय में साहस दिखाना। भय के बिना धैर्य से . कार्य करना ही वीरता कहलाती है।
आत्मविश्वास : सामाजिक मनोविज्ञान के अनुसार आत्मविश्वास का अर्थ है अपने आप पर विश्वास रखना। कोई काम करले समय वह काम हम जरूर अच्छी तरह कर सकते है यही भावना आत्मविश्वास कहलाती है। आत्मनिर्भरता : आत्मनिर्भरता का अर्थ है अपनेआप पर निर्भर रहना। किसी की सहायता के बारे मे इंतज़ार न करके अपना काम करने के लिए तैयार रहना चाहिए। यही आत्मनिर्भरता कहलाती है।
సాహసం : సాహసం అనగా మనం భయం, బాధ, అపాయం, సంకోచం మొదలైన భావాలను ధైర్యంతో ఎదుర్కో గలిగే సామర్ధ్యం, సాహసం ఉంటే మన ముఖంలో ఎటువంటి భావాలు కనిపించవు. సాహసం లేకపోతే ముఖంలో పిరికితనం స్పష్టంగా కనిపిస్తుంది.
వీరత్వం : వీరత్వం అనగా కష్ట సమయంలో లేక ఆపద సమయంలో సాహసం చూపటం. భయం లేకుండా ధైర్యంతో పని చేయటం.
ఆత్మవిశ్వాసం : సామాజీక మనోవిజ్ఞానం ప్రకారం ఆత్మవిశ్వాసం అనగా మన మీద మనం నమ్మకం పెట్టుకోవటం అని అర్థం.ఏదైనా పని చేస్తున్నప్పుడు పని మనం శప్పనిసరిగా బాగా చేయగలం అనే భావననే ఆత్మవిశ్వాసం అంటారు.
ఆత్మనిర్భరత : ఆత్మనిర్భరత అనగా మన మీద మనం ఆధారపడి ఉండటం అని అర్థం. ఎవరి సహాయం కోసం ఎదురునూడకుండా మన పని చేసుకోవటానికి మనం సద్దంగా ఉండాలి.”
भाषा की बात (భాషా విషయము) :
अ. सूचना पढ़िए। वाक्य प्रयोग कीजिए। (సూచన చదివి వాక్య ప్రయోగం చేయండి.)
1. नारी, मित्र, प्रेम (पर्याय शब्द लिखिए।) (పర్యాయపదాలు వ్రాయండి.)
उत्तर :
नारी (స్త్రీ) – रत्री, महिला
मित्र (మిత్రుడు) – दोस्त
प्रेम (ప్రేమ) – प्यार
2. असफलता, विश्वास (विलोम शब्द लिखिए।) (వ్యతిరేకపదం వ్రాయండి)
उत्तर :
असफलता (అసఫలం) × सफलता
विश्वास (విశ్వాసం) × अविश्वास
3. शंका, क़िला, सूचना (बचन बदलिए।) (వచనము మార్చండి)
उत्तर :
शंका (అనుమానం) – शंकाएँ
किला (కోట) – किले
सूचना (సూచన) – सूचनाएँ
आ. सूचना पढ़िए। उसके अनुसार कीजिए। (సూచన చదవండి, వాటి ప్రకారం చేయండి.)
प्रश्न 1.
स्वराज्य, विनम्र (उपसर्ग पहचानिए।) (ఉపసర్గను గుర్తించండి.)
उत्तर :
- स्वराज्य – स्व
- विनप्र – विं
- वीरता – ता
- ऐतिहासिक – इक
इ. उदाहरण देखिए। उसके अनुसार वाक्य बदलिए।
उदाहरण : राजू पुर्तक पढ़ता है। – राजू से पुस्तंक पढ़ी जाती है।
ఉదాహకణ : రాజు పుత్తకం చదువుతన్నాడు – రాజుచే పుస్తకం చదువబడుతుంది.
प्रश्न 1.
लड़का भोजन करता है। (బాలడు భోజనం చేస్తున్నాడు.)
उत्तर :
लडके से भोजन किया जाता है। (బాలుడిచే భోజనం చేయబడుతుంది.)
प्रश्न 2.
रानी ने आक्षा दी। (రాణి ఆజ్ఞ ఇచ్చింది.)
उत्तर :
रानी से आज्ञा दी गयी।.(రాణి చే ఆజ్ఞ ఇవ్వబడింది.)
प्रश्न 3.
लक्ष्मीबाई ने जूही से कहा। (లక్ష్మీబాయి జుహీతో చెప్పింది.)
उत्तर :
लक्ष्मीबाई से जूही को कहा गया। (లక్ష్మీబాయి ద్వారా జూహీకి చెప్పబడింది.)
ई. रेखांकित शब्दों के स्थान पर नीचे दिये गये एक – एक शब्द का प्रयोग कर वाक्य बनाइए। कक्षा में एक लड़का आया। सब लडके कक्षा में पहुँच चुके थे। लड़कों में अनुशासन बना था।
1. लड़की – ……………………..
2. छात्र – ……………………..
3. छात्रा – ……………………..
4. बालक – ……………………..
5. बालिका – ……………………..
उत्तर :
1. लड़की – कक्षा में एक लडकी आयी। सब लडकियों कक्षा में पहुँच चुकी थी। लडकियों में अनुशासन बनी थी।
2. छात्र – कक्षा में एक छात्र आया। सब छात्र कक्षा में पहुँच चुके थे। छात्रों में अनुशासन बना था।
3. छात्रा – कक्षा में एक छात्रा आयी। सब छात्राएँ कक्षा में पहुँच चुकी थी। छात्राओं में अनुशासन बना था।
4. बालक – कक्षा में एक बालक आया था। सब बालक कक्षा में पहुँच चुके थे। बालकों में अनुशासन बना था।
5. बालिका – कक्षा में एक बालिका आयी। सब बालिकाएँ कक्षा में पहुँच चुकी थी। बालिकाओं में अनुशासन बना था।
परियोजना कार्य (నిర్మాణాత్మక పని/ప్రాజెక్ట్ పని) :
झाँसी की रानी लक्ष्मीबाई के बारे में अतिरिक्त जानकारी एकत्र कीजिए।
उत्तर :
‘रानी लक्ष्मीबाई’ का जन्म 19 नवंबर 1835 को काशी में हुआ था। इनके पिता का नाम मोरोपंत ताम्बे था। इनकी माता का नाम भागीरथी बाई था। लक्ष्मीबाई के बचपन का नाम मणिकर्णिका था परन्तु प्यार से उन्हें मनु कहा जाता था। रानी लक्ष्मीबाई का विवाह 1842 में गंगाधर राव से हुआ। गंगाधर राव झँसी के राजा थे। 1851 में उनको पुत्र रत्न की प्राप्ति हुई, किन्तु चार माह पश्चाते उस बालक का निधन हो गया। राजा गंगाधर राव इस सदमे को बर्दाश्त न कर सके और लम्बी अस्वस्थाता के बाद 21 नवंबर 1853 को उनका निधन हो गया।
झाँसी 1857 के विद्रोह का एक प्रमुख केन्द्र बन गया था। रानी लक्ष्मीबाई ने झाँसी की सुरक्षा को युद्ध करना शुरु कर दिया और एक स्वयंसेवक सेना का गठन प्रराम्भ किया। इस सेना में महिलाओं की भर्ती भी की गयी और उन्हें युद्ध प्रशिक्षण भी दिया गया। साधारण जनता ने भी इस विद्रोह में सहयोग दिया। 1857 में पड़ोसी राज्य ओरछा तथा दतिया के राजाओं ने झासी पर आक्रमण कर दिया। रानी ने सफलता पूर्वक इसे विफल कर दिया। 1858 के मार्च माह में ब्रितानी सेना ने झाँसी शहर को घेर लिया। दो हफ्तों की लड़ाई के बाद ब्रितानी सेना ने शहर पर कब्ना कर लिया। परन्तु रानी, अपने दत्तक पुत्र दामोदर राव के साथ अंग्रेजों से बच कर भागने में सफल हो गयी। रानी झाँसी से भाग कर कालपी पहुँची और तात्या टोपे से मिली। 18 जून, 1858 को रानी लक्ष्मीबाई ने वीरगति प्राप्त की।
अंग्रेजों के विरुद्ध रणयज्ञ में अपने प्राणों की आहुति देने वाले योद्धाओं में वीरंगना रानी लक्ष्मीबाई का नाम सर्वोपरि माना जाता है। उनका जीवन स्वयं में वीरोचित गुणों से भरपूर, अमर देशभक्ति और बलिदान की एक अनुपम गाथा है।
(రాణీ లక్ష్మీబాయి 1835 నవంబర్ 19న కాశీలో జన్మించింది. ఆమె తండ్రి మోరోపంతాంబే. ఆమె తల్లి పేరు భాగీరథీ బాయి. బాల్యంలో ఆమె పేరు మణికర్ణిక. కానీ అందరు ఆమెను ప్రేమతో ‘మను’ అని పిలిచేవారు.
రాణీ లక్ష్మీబాయి వివాహం 1842లో గంగాధరరావుతో జరిగింది. గంగాధరరావు ఝాన్సీకి రాజు. 1851లో వారికి మగబిడ్డ పుట్టాడు. కానీ పుట్టిన నాలుగు నెలలకే ఆ బిడ్డ కన్నుమూశాడు. గంగాధర రావుకి కోలుకోలేని దెబ్బ. దాంతో సుదీర్ఘ అస్వస్థతకు గురై 1853 నవంబర్ 21న మరణించాడు.
1857లో ఝాన్సీ తిరుగుబాటుకు ప్రధాన కేంద్రమైంది. రాణీ లక్ష్మీబాయి ఝాన్సీ సంరక్షణకు యుద్ధంచేయడం ప్రారంభించి, ఒక స్వయం సేవక్ సేనను నిర్మించింది. ఈ సేనలో మహిళలకు కూడా స్థానం కల్పించారు. మరియు యుద్ధ విద్యలలో వారికి శిక్షణ కూడా ఇచ్చారు. సామాన్య ప్రజానీకం కూడా ఈ తిరుగుబాటులో పాలు పంచుకొంది.
1857లో పొరుగున వున్న ఓర్చా మరియు దతియా రాజ్యాల యొక్క రాజులు ఝాన్సీపైకి దండెత్తారు. ఝాన్సీ దీనిని విజయవంతంగా తిప్పికొట్టింది. 1858 మార్చినెలలో బ్రిటీష్ సైన్యం ఝాన్సీ పట్టణాన్ని చుట్టుముట్టింది. రెండు వారాల పోరాటం తర్వాత బ్రిటీష్ సైన్యం పట్టణాన్ని ఆక్రమించింది. రాణి ఝాన్సీ నుండి తప్పించుకొనిపోయి కాలపీ చేరుకొని, తాత్యాతోపేని కలిసింది. 1858 జూన్ 18న లక్ష్మీబాయి వీరమరణం పొందింది.
ఆంగ్లేయులకు వ్యతిరేకంగా జరిపిన యుద్ధంలో తమ ప్రాణాలర్పించి, యోధులలో వీరనారి రాణీ లక్ష్మీబాయిది అగ్రతాంబూలం. ఆమె జీవితం వీరోచిత గుణాలతో నిండి, అమర దేశభక్తి, త్యాగాలతో కూడిన అనుపమానమైన స్ఫూర్తిదాయక గాథగా చరిత్రలో నిలిచిపోయింది.)
उद्देश्य (ఉద్దేశ్యము) :
(విద్యార్థులకు సాహిత్యంలో ఏకాంకిక విధిని పరిచయం చేయటం, ఏకాంకిక యొక్క భాష, రచనాశైలిని పరిచయం చేస్తూ, ఏకాంకిక రచనకు ప్రోత్సహించుట. దీనితోపాటు విద్యార్థులు దేశం కోసం ప్రాణాలను సమర్పించే భావనను అభివృద్ధి చేయటమే దీని ఉద్దేశ్యం.)
विधा विशेष (విభాగ-విశేషణము) :
(ఈ పాఠం యొక్క విధి ఏకాంకిక. ఏకాంకిక సాహిత్యం యొక్క ఒక విధి, నాటకం లాగా అభినయంతో కూడుకొన్నది. ఏకాంకిక అనగా అర్థం – ఒక అంకం కలది. ఇది ఒక అంకం గల నాటకం)
लेखक परिचय (రచయిత పరిచయము) :
విష్ణు ప్రభాకర్ 1912లో జన్మించారు. వారు ఆదర్శాలను ఇష్టపడే వ్యక్తి. ఈయనను ప్రేమ చంద్ వారసత్వంలోని ఆదర్శం కల యధార్థవాది రచయిత అని అంటారు. ‘आवारा मसीहा’ అనే రచనకుగాను ఈయన ‘సోవియత్ ల్యాండ్ నెహ్రూ’ను పురస్కారంతో సన్మానించ బడినారు. భారత ప్రభుత్వం ఈయనను ‘పద్మభూషణ్’ పురస్కారంతో సత్కరించింది. ఈయన 2009 సం॥లో తనువు చాలించారు.
विषय प्रवेश (విషయ ప్రవేశము) :
(“బాగా యుద్ధం చేసింది వీరవనిత ఆమె ఝాన్సీరాణి” అనే సుభద్రా కుమారి చౌహాన్ యొక్క ఈ పంక్తులు లక్ష్మీబాయి వీరత్వాన్ని ప్రకటిస్తాయి. లక్ష్మీబాయి స్త్రీ అబల కాదు సబల అని నిరూపించింది. నిజమైన మాటలలో లక్ష్మీబాయి దేశ -స్వాతంత్ర్యానికి పునాది వేసింది. ప్రస్తుత పాఠంలో దేశం పట్ల ఆమె కర్తవ్య పరాయణత చెప్పబడింది.)
व्याकरणांश (వ్యాకరణాంశాలు) :
संधि :
- प्रोत्साहित = प्र + उत्साहित
- आदर्शोन्मुख = आदर्श + उन्मुख
- निराशा = नि: + आशा
- हिमालय = हिम + आलय
- निश्वास = निस् + श्वास
- समर्पित = सम + अर्पित
- मर्दानी = मर्द + आनी
- निर्संदेह = नि: + संदेह
- दुर्भाग्य = दु: + भाग्य
- निश्चय = निस् + चय
प्रत्यय :
- सम्मानित – संबंधित
- लक्ष्मीबाई – बाई
- बलिदान – दान
- विनम्रता – ता
- तोपखाना – खाना
- मदहोशी – ई
- यथार्थवादी – वादी
- कर्मपरायणता – ता
- जीवनकाल – काल
- कलंकित – इत
- लज्ञित – इत
- आदर्शप्रिय – प्रिय
- प्रभाकर – कर
- स्वतंत्रता – ता
- विलासिता – ता
- वीरता – ता
उपसर्ग :
- स्वराज्य – स्व
- महारानी – महा
- अनुशासन – अनु
- अनुसरण – अनु
- ब्रह्मभोज – ब्रह्म
- विनम्रता – वि
- जनसेवक – जन
- प्रलय – प्र
- रणभूमि – रण
- अविश्वास – अ
- महासागर – महा
विलोम शब्द :
- विश्वास × अविश्वास
- स्वामी × दास
- चिंता × निश्चिंत
- ऊँच × नीच
- पार × अपार
- दृढ़ × कोमल
- अनुशासन × अनुशासनहीन
- दैव × दानव
- निराशा × आशा
- पक्ष × निष्पक्ष
- सफलता × असफलता
- मतलब × बेमतलब्
- बुरी × भली
- विनम्रता × उद्दंडता
- दुश्मन × दोस्त
- प्रेम × द्वेष
- बंढ़कर × घटकर
- माफ × सज़ा
- जय × अपजय
- अबला × सबला
- दुर्भाग्य × सौभाग्य, भाग्य
- दुत्कार × सत्कार
- लज्ञा × निर्लज्ञ
- कलंक × निष्कलंक
- सच्चा × झूठा
वचन :
- घेरा – घेरे
- कमी – कमियाँ
- ठोकर – ठोकरें
- किला – किले
- सच्चा – सच्चे
- पंक्ति – पंक्तियाँ
- शंका – शंकाएँ
- तलवार – तोपखारारें
- सेना – तोपखाने
- खाई – सेनाएँ
- मंज़िल – खाइयाँ
- गला – ग़िले
- आशा – आशाएँ
- आँख – आँखें
- सूचना – सूचनाएँ
- पत्थर – पत्थर
- सारा – सारे
- स्थिति – स्थितियाँ
लिंग :
- रानी – राजा
- साहब – साहिबा
- सरदार – सरदारनी
- महारानी – महाराज
- पेशवा – पेशविन
पर्यायवाची शब्द :
- नारी – महिला, स्त्री, वनिता, औरत
- प्रेम – प्यार, प्रीति, मुहब्बत
- दुश्मन – शत्रु, बैरी
- मित्र – सखा, मीत, दोस्त, यार
- प्रणाम – नमस्कार, नमन, नमस्ते
शब्दार्थ (శబ్దార్ధములు) Meanings :
