Andhra Pradesh BIEAP AP Inter 2nd Year Sanskrit Study Material पद्यभागः 2nd Poem धर्मनिष्ठा Textbook Questions and Answers, Summary.
AP Inter 2nd Year Sanskrit Study Material 2nd Poem धर्मनिष्ठा
निबन्ध प्रश्नः Essay Questions
प्रश्न 1.
‘धर्मनिष्टा’ इति पाठयांशस्य सारांशं लिखन्तु।
(Summarize the lesson Dharmanishta.)
2. क्षितीशेन वसिष्ट धेनुः कथं आराधिता। विशदयत?
(Explain how the king served the cow.)
3. दिलीपस्य धर्मनिष्ठामधिकृत्य लिखत।
(Describe the devotion the dharma of Dilipa.)
उत्तर:
Introduction :
The lesson Dharmanishta is an extract from the 2nd canto of Raghuvamsa, written by Kalidasa. This lesson describes the moral and devotional character of king Dilipa.
A Lion attacks Nandini :
The childless king Dilipa his wife Sudakshina were engaged in the service of Nandini, the cow of sage Vasishta. One day Nandini which went to the forest guarded by the king wished to test the devotion of the king, and entered a Himalayan cave. Thinking that the cow was unassailable to any wild animal, the king took his eyes off her to watch the beauty of the mountain. Then a lion attacked her. Alerted by her cry, the king became ready to kill the lion by shooting an arrow at it. But his hand got fixed on the shaft of the arrow. चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे। Then the lion told him that he was a servant of Lord Siva. He was appointed there to protect the Devadaru tree grown by Parvathi. He was made a lion, and any animal that arrived there when he was hungry would become his food.
Dilipa’s offer :
Then the king said that Siva was to be respected, and at the same time, the property of the teacher was to be saved. He offered his own body as food to the lion requesting the release of the cow. But the lion said that the king was young and an emperor. He seemed to be imprudent in giving up more for little. By showing compassion to the cow, she alone would be saved. But if he lived, he could always save his people from calamities. The king said that a king should protect his subjects. राज्येन कि तद्विपरीतवृत्तेः, प्राणैः उपक्रोशमलीमसैर्वाI He could not offer other cows for Nandini, the daughter of Surabhi to his preceptor. He pleaded with the lion that how he could stand before his teacher when the cow was lost and himself was unhurt. He further said that people like him did not care for physical bodies. पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु।
The lion agreed and released the cow. But when the king bent his head before the lion, he received a shower of flowers from the Vidyadharas. The delighted cow, followed by the king returned safely to the hermitage.
लघुसमाधानप्रश्नाः Short Answer Questions
प्रश्न 1.
सुदक्षिणादिलीपौ किमर्थं नन्दिनीधेनोः सेवाम् अकुरुताम्।
उत्तर:
सुदक्षिमादिलीपौ सन्तानार्थं – नन्दिनीधेनोः सेवाम् अकुरुताम्।
प्रश्न 2.
दिलीपेन सेव्यमानं नन्दिनीधेनुः कः चकर्ष।
उत्तर:
दिलीपेन सेव्यमानं नन्दिनीधेनुः सिंहः चकर्ष।
प्रश्न 3.
धर्मनिष्ठा इति पाठ्यांशः कस्मात् संगृहीतः।
उत्तर:
धर्मनिष्ठा, इति पाठ्यभागः, रघुवंशमहाकाव्ये तृतीयसर्गत् संगृहीतः।
एकपदसमाधान प्रश्नः One Word Answers
प्रश्न 1.
रघुवंशमहाकाव्यं केन विरचितम्?
उत्तर:
कालिदासेन।
प्रश्न 2.
दिलीपस्य धर्मपत्नी का?
उत्तर:
सुदक्षिणा।
प्रश्न 3.
मुनिहोमधेनुः का?
उत्तर:
नन्दिनी ।
सन्दर्भ वाक्यानि Annotations
1. चित्रार्पितारम्भ इवाऽवतस्ये।
परिचयः
एतत् वाक्यं ‘धर्मनिष्ठा’ इति पाठ्यभागात् स्वीकृतम्, एषःभागः कालिदासस्य रघुवंश महाकाव्ये पञ्चमसर्गात् स्वीकृतः।
सन्दर्भः
कविः दिलीपमहाराजस्य स्थिति एवं वदति।
भावः
चित्र लिखित शरीद्धरण उद्योग इव स्थितः।
विवरणम्ः
सिंहं प्रहर्तुं दिलीपः उद्युक्तः। तस्य वामेतरः करः सायकपुंखे एव लग्मः अमवत्।
2. राज्येन किं तह्विपरीतवृत्तेः प्राणैः उपक्रोशमलीमसैर्वाः।
परिचयः
एतत् वाक्यं ‘धर्मनिष्ठा’ इति पाठ्यभागात् स्वीकृतम्, एषःभागः कालिदासस्य रघुवंश महाकाव्ये पञ्चमसर्गात् स्वीकृतः।
सन्दर्भः
दिलीपः सिरं प्रति एवं वदति । भावः अक्षत्रविरुद्धवृत्तेः राज्येन किं प्रयोजनम् निन्दया मलिनयुतं प्राणेन किं प्रयोजनम्।
विवरणम्ः
क्षत्रियः राज्यं पालयति, स्वपराक्रमेन धर्म पालयति, आक्षितान् रक्षति।
3. पिण्डेष्वनास्या खलु भौतिकेषु।
परिचयः
एतत् वाक्यं ‘धर्मनिष्ठा’ इति पाठ्यभागात् स्वीकृतम्, एषःभागः कालिदासस्य रघुवंश महाकाव्ये पञ्चमसर्गात् स्वीकृतः।
सन्दर्भः
दिलीपः सिंहं प्रति एवं उक्तवान्।
भावः
पृथिव्यादि भूतविकारेषु शरीरेषु अनपेक्षा खलु।
विवरणम्ः
हे सिंह ! मम थशोरुप शरीरे दयालुः भव। देहं अशाश्वतम्, कीर्तिरेव शाश्वतम्।
व्याकरणांशाः Grammar
सन्धयः
1. इव + अवतस्थे = इवावतस्थे – सवर्णदीर्घसन्धिः
2. चित्र + अर्पित = चित्रार्पित – सवर्णदीर्घसन्धिः
3. मनसा + अपि = मनसापि – सवर्णदीर्घसन्धिः
4. दीन + उद्धरण = दीनोद्धरण – गुणसन्धिः
5. पादप + उन्मूलन = पादपोन्मूलन – गुणसन्धिः
6. वाम + इतर = वामेतर – गुणसन्धिः
7. पिता + इव – पितेव – गुणसन्धिः
8. तथा इति = तथेति – गुणसन्धिः
9. तव + एवम् = तवैवम् – वृद्धिसन्धिः
10. च + एनम् = चैनस् – वृद्धिसन्धिः
11. अथ + एनम् अथैनम् – वृद्धिसन्धिः
12. इति + अद्रिशोभा = इत्यद्रिशोभा – यणादेशसन्धिः
13. प्रभृति + एव = प्रभृत्येव – यणादेशसन्धिः
14. पिण्डेषु + अनास्था = पिण्डेष्वनास्था – यणादेशसन्धिः
15. वपुः + च = वपुश्च – विसर्कसन्धिः
16. गुरोः + अपि = गुरोरपि – विसर्कसन्धिः
17. अद्रेः + तनयाम् = अद्रेस्तनयाम् – विसर्कसन्धिः
18. अतः + अभिधारये = अतोऽभिधास्ये – विसर्कसन्धिः
19. पुत्रीकृतः + असौ = पुत्रीकृतोऽसौ – विसर्कसन्धिः
10. वचः + निशम्य = वचो निशम्य – विसर्कसन्धिः
समासाः
1. मुनिहोमधेनुः – मुनेः होमधेनुः – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
2. होमधेनुः – हेमाय धेनुः – चतुर्थीतत्पुरुषसमासः
3. वंशस्य केतुः – वंशकेतुः – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
4. मनुवंशकेतुः – मनोः वंशकेतुः – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
5. वसिष्ठधेनुः – वसिष्ठस्य धेनुः – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
6. क्षितिपालः – क्षितेः पालः – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
7. अर्थपतिम् – अर्थस्य पतिः, तम् – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
8. भूतानुकम्पा – भूतेषु अनुकम्पा – सप्तमीतत्पुरुषसमासः
9. महीपालः – मह्याः पाल: – षष्ठीतत्पुरुषसमासः
10. वनद्विपाः – वने द्विपाः – सप्तमीतत्पुरुषसमासः
11. पार्श्वद्रुमाः – पार्श्वयोः द्रुमाः – सप्तमीतत्पुरुषसमासः
12. अनिन्दितः – न निन्दितः – नञ् तत्पुरुषसमासः
13. अक्षतेन – न क्षतः, तेन – तञ् तत्पुरुषसमासः
14. स्थावरजङ्गमाः – स्थावराश्च जङ्गमाश्च – द्वन्द्वसमासः
15. दुष्टसत्त्वान् – दुष्टाश्च ते सत्त्वाश्च,तान् – विशेषणपूर्वपदकर्मधारयः
16. कैलास इव गौरं- कैलासगौरम् – उपमानपूर्वपदकर्मधारयः
17. यशश्शरीरे – यशः एव शरीरम्, तस्मिन्- अवधारणापूर्वपदकर्मधारयः
18. अष्टमूर्तेः – अष्टाः मूर्तयः यस्य सः, तस्य – बहुव्रीहिसमासः
19. वृषभध्वजेन – वृषभः ध्वजे यस्य सः, तेन- बहुव्रीहिसमासः
20. अनिन्दितात्मा – अनिन्दितः आत्मा यस्य सः- बहुव्रीहिसमासः
धर्मनिष्ठा Poem Summary in English
धर्मनिष्ठा Poem Introduction:
कालिदासः, संस्कृतसाहित्ये वाल्मीकि – व्यास-भासानाम् अनन्तरकलीनः महाकविः अयं कविकुलगुरुः इति, कविकुलतिलकः इति च साहित्यकारैः आद्रियते । अयं कालिदासः १. रघुवंशम्, २. कुमारसम्भवम् इति द्वे महाकाव्ये, १. ऋतुसंहारः, २. मेघसन्देशम् इति द्वे लघुकाव्ये, १.मालविकाग्निमित्रम्, २. विक्रमोर्वशीयम्, ३. अभिज्ञानशाकुन्तलम्, इति त्रीणि रूपकाणि च रचितवान् । संस्कृतसाहित्ये कालिदासविषये उपमा कालिदासस्य इति ख्यातिः अस्ति । अस्य कवित्वं सरसम्, सरलम् सुन्दरं च।
Kalidasa belonged to the post Valmiki, Vyasa and Bhasa age. He was honoured as Kavikulaguru and Kavikulatilaka. The works of Kalidasa include two epics namely Raghuvamsa and Kumarasambhava, two short poems viz. Ritusamhara and Meghaduta, and three dramas namely Malavikagnimitram, Vikramorvasiyam and Abhijnana Sakuntalam. Kalidasa’s similes brought him the name as उपमा कालिदासस्य | His poetry was simple, beautiful and lucid.
धर्मनिष्ठा Lesson Introduction
– प्रकृते धर्मनिष्ठा इत्ययं पद्यपाठ्यभागः रघुवंशमहाकाव्ये द्वितीयसर्गात् संगृहीतः। पाठेऽस्मिन् सूर्यवंशीयेषु अन्यतमेन दिलीपमहाराजेन अनुष्ठितं वसिष्ठहोमधोनोः नन्दिन्याः रक्षणं निरूपितम्। तथा च कुलगुरोः वसिष्ठस्य आदेशपालनम्, कर्तव्यनिष्ठा, भूतानुकम्पा इत्यादयः दिलीपस्य गुणाः सम्भाषणशैल्या साधु उपवर्णिताः।
This lesson is an extract from the second canto of the Raghuvamsa. Dilipa, the king of the solar race serves the cow Nandini belonging to his priest Vasishtha with devotion. This lesson depicts the king’s commitment to dharma, and the order of his teacher, and also his kindness to beings.
धर्मनिष्ठा पूर्वकथा Previous Story
सन्तानार्थाय विधये सुदक्षिणादिलीपौ कुलगुरोः वसिष्ठस्य आश्रमम् आगच्छतः। वसिष्ठमहर्षिः तौ सुदक्षिणादिलीपौ प्रति नन्दिनीधेनोः सेवां कर्तुम् आदिशति। नन्दिन्याः सेवायां सुदक्षिणादिलीपयोः एकविंशतिदिनानि अतीतानि। तदनन्तरकथांश एव प्रस्तुतपाठ्यभागः।
The childless Dilipa accompanied by his wife Sudakshina goes to the hermitage of Vasishtha to seek remedy. Vasishtha informs him about the curse of Surabhi, and asks him to serve Nandini, the daughter of Surabhi. What happened on the twenty second day of service is described in this lesson.
धर्मनिष्ठा Poem Summary
The childless king Dilipa accompanied by his wife Sudakshina went to the hermitage of his priest Vasishtha to seek his advice for begetting children. Vasishtha informed the king of the curse of Surabhi, the Kamadhenu, and advised him to serve with devotion the cow Nandini, the daughter of Surabhi. Accordingly the king and his wife engaged themselves in the service of the cow.
Three weeks passed thus. The next day Nandini which went to the forest guarded by the king wished to test the devotion of the king, and entered a Himalayan cave. Thinking that the cow was unassailable the king took his eyes off her to watch the beauty of the mountain, when a lion attacked’ her. Alerted by her cry, the king became ready to kill the lion by shooting an arrow at it. But his hand got fixed on the shaft of the arrow. Then the lion told him thus :
“I am Kumbhodar, a servant of Siva. See that Devadaru tree there. It is adopted by Siva as his child, and Parvati has watered it. Once, an elephant rubbed against it destroying its bark. Parvati grieved for it as if her son Kumara was hit by the weapon of a demon. Then Siva appointed me to guard it in the form of a lion. The animals that come within reach become my food. You go away without any feeling of shame.”
Then the king said that Siva was to be respected, and at the same time, the property of the teacher was to be saved. He offered his own body as food to the lion requesting the release of the cow. But the lion said that the king was young and a souvereign. He seemed to be imprudent in giving up more for little. By showing compassion to the cow, she alone will be saved. But if he lived, he can always save his people from calamities. The king said that she was the daughter of Surabhi, and he could not offer other cows for it to his preceptor. He pleaded with the lion that how he could stand before his teacher when the cow was lost and he was unhurt. He further said that people like him did not care for physical bodies.
The lion agreed and released the cow. But when the king bent his head before the lion, he received a shower of flowers from the Vidyadharas. The delighted cow, followed by the king returned safely to the hermitage.
धर्मनिष्ठा Poem Translation in English
i.. इत्थं व्रतं धारयतः प्रजार्थं
समं महिष्या महनीयकीर्तेः।
सप्त व्यतीयुः त्रिगुणानि तस्य
दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य ॥
पदच्छेद (Word Division) :
इत्यं, व्रतं, धारयतः, प्रजार्थं, समं, महिष्या, महनीयकीर्तेः, सप्त, व्यतीयः, त्रिगुणानि, तस्य, दिनानि, दीनोद्धरणो-चितस्य.
अन्वयक्रम :
इत्यं, प्रजार्थं, महिष्या समं, व्रतं, धारयतः, महनीयकीर्तेः, दीनोद्धरणोचितस्य, तस्य, त्रिगुणानि, सप्त, दिनानि, व्यतीयुः।
भाव (Substance) :
As the king took a vow thus for the sake of children along with his wife, twenty days passed for him, who wasintent on uplifting the distressed.
2. अन्येषु रात्मानुचरस्य भावं
जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनुः।
गङ्गाप्रपातान्तविरूढघासं
गौरीगुरोः गह्वर माविवेश ॥
पदच्छेद (Word Division) :
अन्येद्युः, आत्मानुचरस्य, भावं, जिज्ञासमाना, मुनिहोमधेनुः, गंगाप्रपातांतनिरूढघासम् गौरीगुरोः, गह्वरं, अविवेश |
अन्वयक्रम :
अन्येद्युः, मुनिहोमधेनुः, आत्मानुचरस्य, भावं, जिज्ञासमाना, गंगाप्रपातांतनिरूढघासं, गौरीगुरोः, गह्वरं, आविवेश । .
भाव (Substance):
The next day, in order to test the devotion of the king, who was following her, the holy cow of the sage entered a cave of Himalaya that was near the fall of the Ganga, where tender grass sprouted. [गङ्गाप्रपात: Gangetic water fall, गौरीगुरोः of Himalayas, the father of Parvathi].
3. सा दुषधर्षा मनसापि हिंः
इत्यद्रिशोभाप्रहितेक्षणेन।
अलक्षिताभ्युत्पतनो नृपेण
प्रसह्या सिंहः किल तां चकर्ष ॥
पदच्छेद (Word Division) :
सा, दुष्प्रधर्षा, मनसा, अपि, हिं]ः, इति, अद्रिशोभाप्रहितेक्षणेन, अलक्षिताभ्युत्पतनः, नृपेणः, प्रसह्यः, सिंहः, किल, तां, चकर्ष।
अन्वयक्रम :
सा, हिंस्रैः, मनसा + अपि, दुष्प्रधर्षा, इति, अद्रिशोभा प्रहितेक्षणेन, नृपेण, अलक्षिताभ्युप्पतनः, सिंहः, तां, प्रसह्य, चकर्ष, किल |
भाव (Substance):
Then a lion attacked the cow unnoticed by the king whose eyes were beholding the beauty of the mountain with the feeling that the cow was unassailable to the ferocious animals even in thought.
4. तदीय माक्रन्दित मार्तसाधोः
गुहानिबद्धप्रतिशब्ददीर्घम्।
रश्मिष्विवादाय नगेन्द्रसक्तां
निवर्तयामास नृपस्य दृष्टिम् ॥
पदच्छेद (Word Division) :
तदीयं, आक्रन्दितं, आर्तसाधोः, गुहानिबद्धप्रतिशब्ददीर्घ, रश्मिषु, इव, आदाय, नगेन्द्रसकक्तां, निवर्तयामास, नृपस्य, दृष्टिं।
अन्वयक्रम :
गुहानिबद्धप्रतिशब्ददीर्घ, तदीयं, आक्रन्दितं, आर्तसाधोः, नृपस्य, नगेन्द्रसक्तां, दृष्टि, रश्मिषु, आदायेव, निवर्तयामास।
भाव (Substance) :
The reverberating cry of the cow dragged as if by ropes the gazė fixed on the mountain, of the king, who was kind to the distressed. [fony in chains)
5. ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी
वधाय वध्यस्य शरं शरण्यः।
जाताभिषङ्गो नृपतिः निषङ्गात्
उद्धर्तु मैच्छत् प्रसभोद्धृतारिः॥
पदच्छेद (Word Division) :
ततः, मृगेन्द्रस्य, मृगेन्द्रगामी, वधाय, वध्यस्य, शरं, शरण्यः, जाताभिषंगः, नृपतिः, निषंगा, उद्धर्तुतुं, ऐच्छत्, प्रसभोद्धृतारिः।
अन्वयक्रम :
ततः, मृगेन्द्रगामी, शरण्यः, प्रसभोद्धृतारिः, नृपतिः, जाताभिषंगरुसन्, वध्यस्य, मृगेन्द्रस्य, वधाय, निषंगात्, शरम्, उद्धर्तुम्, एच्छत्।
भाव (Substance):
The offended king, who plucked out his enemies easily, and was a refuge to all, wanted to draw an arrow from the quiver in order to kill the lion that should be killed. [जात अभिषङ्गःwho felt offended, humiliated].
6. वामेतर स्तस्य करः प्रहर्तुः
नखप्रभाभूषितकङ्कपत्रे।
सक्ताङ्गलिः सायकपुङ एव
चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे।
पदच्छेद (Word Division) :
वामेतरः, तस्य, करः, प्रहर्तुः, नखप्रभाभूषितकङ्कपत्रे, सक्तांगुलिः, सायकपुंखे, एव, चित्रार्पितारम्भः, इव, अवतस्ये.
अन्वयक्रम :
प्रहर्तुः, तस्य, वामेतरः, करः, नखप्रभाभूषितकंकपत्रे, सायकपुंखे, एव, सक्तांगुलिः, चित्रार्पितारम्भः, इव, अवतस्थे ।
भाव (Substance) :
But his right hand whose fingers gripped the feathers of the arrow that shone with the brightness of his nails fixed on the shaft as if the action was depicted in a painting चित्रे अर्पितः आरम्भः यस्य whose effort was put in a painting].
7. त मार्यगृह्यं निगृहीतधेनुः
मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम्।
विस्माययन् विस्मित मात्मवृत्तौ
सिंहोरुसत्त्वं निजगाद सिंहः॥
पदच्छेद (Word Division) :
तं, आर्यगृह्यं, गृहीतधेनुमर्मनुः, मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुं, विस्माययन्, विस्मितं, आत्मवृत्तौ, सिंहोरूसत्वं, निजगाद, सिंहः।
अन्वयक्रम :
निगृहीतधेनुः सिंहः, आर्यगुह्यं, मनुवंशकेतुं, सिंहोरुसत्वं, आत्मवृत्तौ, विश्मितं, तं, मनुष्यवाचा, विस्माययन्, निजगाद |
भाव (Substance):
The lion, which caught the cow, spoke in human voice to the king, who was astonished at his plight, and who was famous in the Manu family, and had the strength of a lion, causing surprise to him.
8. अलं महीपाल तव श्रमेण
प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात्।
न पादपोन्मूलनशक्तिरंहः
शिलोचये मूर्छति मारुतस्य ॥
पदच्छेद (Word Division) :
अलं, महीपाल, तव, श्रमेण, प्रयुक्तं, अपि अस्त्रं, इतः, वृथा, स्यात् , न, पादपोन्मूलनशक्ति, रंहः, शिलोच्छये, मूर्च्छति मारुतस्य।
अन्वयक्रम :
महीपाल, तव, श्रमेण, अलं, इतः, प्रयुक्तमपि, अस्त्रं, वृथा, .. स्यात्, पादपोन्मूलनशक्ति, मारुतस्य, रंहः, शिलोच्छये, न, मुर्छति ।
भाव (Substance) :
“O King ! Enough with your effort. Even if your arrow is used, it will fail here. The force of a wind that uproots a tree will come to naught against a rocky mountain. [fect उच्चये (पर्वते) against a mountain].
9. कैलसगौरं वृष मारुरुक्षोः
पादार्पणानुग्रहपूतपृष्टम्।
अवेहि मां किंकर मष्टमूर्तेः
कुम्भोदरं नाम निकुम्भतुल्यम् ॥
पदच्छेद (Word Division) :
कैलासगौरं, वृषं, आरुरुक्षोः, पादार्पणाउग्रह पूतपृष्टं, अवेहि मां, किंकरं, अष्टमूर्तेः, कुम्भोदरं, नाम, निकुम्भतुल्यम् ।
अन्वयक्रम :
कैलासगौरं, वृषं, आरुरूक्षोः, अष्ट-मूर्तेः, पादार्पणानुग्रह पूतपृष्टं, निकुम्भतुल्यं, कुम्भोदरं नाम, मां, किंकरं, अवेहि ।
भाव (Substance) :
Know me as a servant of Lord Shiva, Kumbhodara by name, who was equivalent to Nikumbha, and whose back was blessed by the placement of the feet of Siva while mounting the bull that was white like the Kailasha Mountain.
10. अमुं पुरः पश्यसि देवदारुम्
पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन।
यो हेमकुम्भ-स्तन-निस्सृतानां
स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः||
पदच्छेद (Word Division) :
अमुं, पुरः, पश्यसि, देवदारुं, पुत्रीकृतः, असो, वृषभध्वजेन, यः, हेमकुम्भस्तनविस्सृतानां, स्कन्दस्य, मातुः, पयसां, रसज्ञः।
अन्वयक्रम :
पुरः, अमुं, देवदारुं, पश्यसि, असो, वृषभध्वजेन, पुत्रीकृतः, यः, स्कन्दस्य, मातुः, हेमकुम्भस्तनविस्सृतानां, पयसां, रसज्ञः।
भाव (Substance) :
See the Devadaru tree in front you. It was adopted by Lord Siva, and it was watered by Parvathi, the mother of Skanda with waters from golden pots held on her breasts. [पुत्रीकृतः made a son, adopted].
11. कण्डूयमानेन कटं कदाचित्
वन्यद्विपे नोन्मथिता त्वगस्य।
अथैन मद्रे स्तनया शुशोच
सेनान्य मालीट मिवासुरानै॥
पदच्छेद (Word Division) :
कंडूयमानेन, कटं, कदाचित्, वन्यद्विपेन, उन्मथिता, त्वक्, अस्य, एनं, अद्रेः, तनया शुशोच, सेनान्यं, आलीढं, इव, असुरास्वैः ।
अन्वयक्रम :
कदाचित्, कटं, कंडूयमानेन, वन्यद्विपेन, अरय, त्वक, उन्मयिता, अथ, अद्रेः, तनया, असुरास्त्रैः, आलीढं, सेनान्यमिव, एनम्, शुशोच ।
भाव (Substance) :
Once its bark was ruptured when an elephant rubbed against it. Then Parvathi became grief stricken as if Skanda was hit by the weapons of the demons. [सेनान्यम् Kumara]
12. तदा प्रभृत्येव वनद्विपानां
त्रासार्थ मस्मिन्नहमद्रिकुक्षौ।
व्यापारितः शूलभृता विधाय
सिंहत्व मङ्कागतसत्त्ववृत्ति ॥
पदच्छेद (Word Division) :
तदाप्रभृति, एव, वनद्विपानां, त्रासार्थं, अस्मिन्, अहं, अद्रिकुक्षौ, व्यापारितः, शूलभृता, विधाय, सिंहत्वं, अंकागतसन्त्ववृत्ति।
अन्वयक्रम :
तदाप्रभृति, एव, वनद्विपानां, त्रासार्थं, शूलभृता, अंकागत सन्त्ववृत्ति, सिंहत्वं, विधाय, अस्मिन्, अद्रिकुक्षौ, अहं, व्यापारितः।
भाव (Substance) :
Then onwards in order to ward off the wild animals, the Lord placed me in this cave in the form of a lion with the animals that came within reach becoming my food. [अक – to the lap, near आगत – approached सत्त्ववृत्तिः – animals as food]
13. तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै
प्रदिष्टकाला परमेश्वरेण।
उपस्थिता शोणितपारणा मे
सुरद्विषः चान्द्रमसी सुधेव॥
पदच्छेद (Word Division) :
तस्य, अलं, एषा, क्षुधितस्य, तृप्त्यै, प्रदिष्टकाला, परमेश्वरेण, उपस्थिता, शोणितपारणा, मे, सुरद्विषः, चान्द्रमसी, सुधा, इव।
अन्वयक्रम :
परमेश्वरेण, प्रदिष्टकाला, उपस्थिता, एषा, शोणितपारणा, सुरद्विषः, तृल्यै, चान्द्रमसी, सुधेव, क्षुधितस्य, तस्य, मे, तृप्त्यै अलम्।
भाव (Substance) :
Sent by the Lord at the time of meals, this cow full of blood will be enough to satiate my hunger just as full moon nectar to Rahu.
14. स त्वं निवर्तस्व विहाय लज्जां
गुरोर्भवान् दर्शितशिष्यभक्तिः।
शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं
न तद्यशः शस्त्रभृतां क्षिणोति॥
पदच्छेद (Word Division) :
सः, त्वं, निवर्तस्व, विहाय, लज्जा, गुरोः, भवान्, दर्शितशिष्य भक्तिः, शस्त्रेण, रक्ष्यं, यत्, अशक्यरक्षम्, न, तत्, यशः,. शस्त्रभृतां, क्षिणोति।
अन्वयक्रम :
सः, त्वं, लज्जां, विहाय, विवर्तस्व, भवान्, गुरोः, दर्शितशिष्य भक्तिः , रक्ष्यं, यत्, शस्त्रेण, अशक्यरक्षं, तत्, शस्त्रभृतां,यशः, न, क्षिणोति।
भाव (Substance) :
You turn back without any feeling of shame. . You have shown devotion to your preceptor. If it is impossible to protect something by weapon, that does not diminish the fame of those holding arms.
15. इति प्रगल्भं पुरुषाधिराजः
मृगाधिराजस्य वचो निशम्य।
प्रत्याहतास्त्रः गिरिशप्रभावात्
आत्मन्यवज्ञां शिथिलीचकार ||
पदच्छेद (Word Division) :
इति, प्रगल्भं, पुरुषाधिराजः, मृगाधिराजस्य, वचः, निशम्य, प्रत्याहतास्त्रः, गिरिशप्रभावात्, आत्मनि, अवज्ञा, शिथिलीचकार।
अन्वयक्रम :
पुरुषाधिराजः, इति, प्रगल्भं, मृगाधिराजस्य, वचः, निशम्य, गिरिशप्रभावात्, प्रत्याहतास्त्र-स्सन्, आत्मनि, अवज्ञां, शिथिलीचकार।
भाव (Substance) :
Having heard those bold words of the king of the animals, the king whose weapon became futile by the order of the Lord, slackened his feeling of shame. [आत्मनि अवज्ञाम् the. feeling of shame and insult towards himself].
16. प्रत्यब्रवीच्चैनमिषुप्रयोगे
तत्पूर्वसङ्गे वितथप्रयनत्नः।
जडीकृतः त्र्यम्बकवीक्षणेन
वज्रं मुमुक्षन्निव वज्रपाणिः॥
पदच्छेद (Word Division) :
प्रत्यब्रवीत्, च, एनं, इषुप्रयोगे, तत्पूर्वसंगे, वितथप्रयन्तः, जडीकृतः, त्र्यम्बकवीक्षणेन, वज्रं, मुमुक्षन्, इव, वज्रपाणिः।
अन्वयक्रम :
तत्पूर्वसंगे, इषुप्रयोगे, वितथप्रयन्तः, वज्रं, मुमुक्षन्, त्र्यम्बकवीक्षणेन, जडीकृतः, वज्रपाणिः, इव, स्थितः, नृपः, एनं, प्रत्यव्रीत्, च ।
भाव (Substance) :
Thus said the king who failed for the first time in his attempt to shoot an arrow just as Indra while desiring to throw the thunderbolt was made immobile by the look of Siva: [जडीकृतः made motionless].
17. संरुद्धचेष्टस्य मृगेन्द्रकामं
हास्यं वचस्तद्यदहं विवक्षुः।
अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद
सर्वं भवान् भावमतोऽभिधास्ये॥
पदच्छेद (Word Division) :
संरुद्धचेष्टस्य, मृगेन्द्र, काम, हास्यं, तत्, अहं, विवक्षुः, अन्तर्गतं, प्राणभृतां, हि, वेद,सर्वं, भवान्, भावं, अतः, अभिदास्ये।
अन्वयक्रम :
मृगेन्द्र, संरुद्धचे , मम्, तत्, वचः, काम, हास्यं, यत्, अहं, विवक्षुः, हि, भवान्, प्राणभृतां, अन्तर्गत सवं, भावं, वेद, अतः, अभिधारये।
भाव (Substance) :
“O lion ! My words will be laughable to you as I am unable to move. But as you understand the inner feelings of the beings, I am saying this.
18. मान्यः स मे स्थावरजङ्गमानां
सर्गस्थितिप्रत्यवहारहेतुः।
गुरोरपीदं धनमाहिताग्नेः
नश्यत्पुरस्तादनुपेक्षणीयम् ॥
पदच्छेद (Word Division) :
मान्यः, सः, मे, स्थावरजंगमानां, सर्गस्थितिप्रत्य-वहारहेतुः, गुरोः, अपि, इदं, धनं, आहिताग्नेः, नश्यत्, पुरस्तात्, अनुपेक्षणीयम्।
अन्वयक्रम :
स्थावरजंगमानाम्, सर्गस्थिति प्रत्यवहारहेतुः, स्थिति, प्रत्यवहार, हेतुः, सः, मे, मान्यः, पुरस्तान्, नश्यत्, इदं, आहिताग्नेः, अग्नेः, गुरोः, धनमपि, अनुप्रेक्षणीयम्।
भाव (Substance):
I respect Lord Siva, who is the cause of the birth, sustenance and destruction of the animate and the inanimate. On the other hand, this wealth of the sacrificial priest that is being destroyed in front of my eyes cannot to be neglected.
19. स त्वं मदीयेन शरीरवृत्ति
देहेन निर्वर्तयितुं प्रसीद।
दिनावसानोत्सकबालवत्सा
विसृज्यतां धेनुरियं महर्षेः।
पदच्छेद (Word Division) :
सः, त्वं, मदीयेन, शरीरवृत्तिं, देहेन, निर्वर्तयितुं, प्रसीद, दिनावसानोत्सुकबालवत्सा, विसृज्यतां, धेनुः, इयं, महर्षेः।
अन्वयक्रम :
सः, त्वं, महीयेन, देहेन, शरीरवृत्तिं, निर्वर्तयितुं, प्रसीद, दिनावसानोत्सुकबालवत्सा, महर्षेः, इयं, धेनुः, विसृज्यतां।
भाव (Substance) :
Be pleased to satiate your hunger with my body. Release this cow, whose calf will be waiting for her eagerly at the end of the day.”
20. अथान्धकारं गिरिगह्वराणां
दंष्ट्रामयूखैः शकलानि कुर्वन्।
भूयः स भूतेश्वरपार्श्ववर्ती
किंचिद्विहस्यार्थपतिं बभाषे॥
पदच्छेद (Word Division) :
अथ, अन्धकारं, गिरगह्वराणां, दंष्ट्रामयूखैः, शकलानि कुर्वन्, भूयः, सः, भूतेश्वरपार्श्ववर्ती, किंचित्, विहस्य, अर्थपति, बभाषे।
अन्वयक्रम :
अथ, भूतेश्वरपार्श्ववर्ती,सः, गिरगह्वराणां, अन्धकारं, दंष्ट्राम यूखैः, शकलानि, कुर्वन् सन्, किंचित्, विहस्य, अर्थपति, भूयः बभाषे।
भाव (Substance) :
The servant of Siva laughed a little and replied to the king, breaking into pieces the darkness inside the cave with the brightness of his teeth.
21. एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वम्
नवं क्यः कान्तमिदं वपुष।
अल्पस्य हेतोः बहु हातुमिच्छन्
विचारमूढः प्रतिभासि मे त्वम्॥
पदच्छेद (Word Division) :
एकातपत्रं, जगतः, प्रभुत्वं, नवं, वयः, कान्तं, इदं, वपुः, च, अल्पस्य, हेतोः, इच्छन्, विचारमूढः, प्रतिभासि, मे, त्वम्।
अन्वयक्रम :
एकातपत्रं, जगतः, प्रभुत्वं, नवं, वयः, कान्तं, इदं, वपुः, च, बहु, अल्पस्य, हेतोः हातुं, इच्छन्, त्वं, मे, विचारमूढः, प्रतिभासि ।
भाव (Substance) :
“Ruling the whole world under one royal umbrella, young age, and handsome features. As you are relinquishing much for the sake of little, I consider you as thoughtless.. विचारमूढः imprudent, foolish, unable to think]
22. भूतानुकम्पा तव चेदियं गौः
एका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते।
जीवन्पुनः शश्वदुपप्लवेभ्यः
प्रजाः प्रजानाथ! पितेव पासि॥
पदच्छेद (Word Division) :
भूतानुकम्पा, तव, चेत्, इयं, गौः, एका, . भवेत्, स्वस्तिमती, त्वदन्ते, जीवन्, पुनः, शश्वत्, उपप्लवेभ्यः, प्रजाः, प्रजानाथ, पिता, एव, पासि।
अन्वयक्रम :
तव, भूतानुकम्पा, चेत्, त्वदन्ते, सति, एका, इयं, गौः, स्वस्तिमती, भवेत्, प्रजानाथ, त्वं, जीवन्पुनः, पितेव, प्रजाः, उपप्लवेभ्यः, शश्वत्, पासि ।
भाव (Substance) :
If you have compassion for beings, by your death this cow alone will be saved. But if you continue to live, you can like a father save your people from calamities forever.
23. तद्रक्षकल्याणपरंपराणां
भोक्तारमूर्जस्वलमात्मदेहम्।
महीतलस्पर्शनमात्रभिन्नम्
ऋद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः॥
पदच्छेद (Word Division) :
तत्, रक्ष, कल्याणपरंपराणाम्, भोक्तारं, ऊर्चलनम्, आत्मदेहं, महीतलस्पर्शमात्रभिन्नं, बुद्ध, हि, राज्यं, पदं, एट्रं, आहुः।
अन्वयक्रम :
तत्, कल्याणपरंपराणां, भोक्तारं, ऊर्जस्वलं, आत्मदेहं, रक्ष, बुद्धं, राज्यं, महीतलस्पर्शनमात्रभिन्नं, ऐन्द्रं, पडं, आहुः ।
भाव (Substance) :
Guard your great body which the enjoyer of continuous good things. A prosperous kingdom is said to be identical to the kingdom of Indra, the only difference being that it is on the earth. [ऊर्जस्वल great, mighty, ऋद्धम् prosperous]
24. निशम्य देवानुचरस्य वाचं
मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच।
धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या
निरीक्ष्यमाणः सुतरां दयालुः॥
पदच्छेद (Word Division) :
निशम्य, देवानुचरस्य, वाचं, मनुष्यदेवः, पुनः, अपि, उवाच, धेन्वा, तदध्यातकातराक्ष्या, निरीक्ष्यमाणः, सुतरां, दयालुः।
अन्वयक्रम :
देवानुचरस्य, वाचं, निशम्य, मनुष्यदेवः, तदध्यासित कातराक्ष्या, धेन्वा, निरीक्ष्यमाणः, सुतरां, दयालुस्सन्, पुनः, अपि, उवाच ।
भाव (Substance) :
On hearing those words of the lion, the generous king of the people said again, being gazed at with fright filled eyes by the cow that was under the grip of the lion.
25. क्षतात्किल त्रायत इत्युदनः
क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः।
राज्येन किं तद्विपरीतवृत्तेः
प्राणैः उपक्रोशमलीमसैर्वा||
पदच्छेद (Word Division) :
क्षतात्,किल, त्रायते, इति, उदग्रः, क्षत्रस्य, शब्दः, भुवनेषु, रूढः, राज्येन, किं, तद्विपरीतवृत्तेः, प्राणैः, उपक्रोशमलीमसैः, वा।
अन्वयक्रम :
उदग्रः, क्षत्रस्य, शब्दः, क्षतात, त्रायते, इति, भुवनेषु, रूढः, किल, तद्विपरीतवृत्तेः, राज्येन, किम, उपक्रोशमलीमसैः, प्राणैः, वा, किम्।
भाव (Substance) :
“The word Kshatriya means one who protects from injury. For one who behaves differently, what is the use with kingdom or life tainted by disgrace?
[तत् विपरीतवृत्तेः who acts in opposition to that, who doesn’t protect beings]
26. कथं नु शक्योऽनुनयो महर्षेः
विश्राणनादन्यपयस्विनीनाम्।
इमामनूनां सुरभेरवेहि
रुद्रौजसा तु प्रहृतं त्वयास्याम्।।
पदच्छेद (Word Division) :
कथं, नु, शक्यः, अनुनयः, महर्षेः, विश्राणनात्, अन्यपयस्विनीनां, इमां, अमूनां, सुरभेः, अवेहि, रुद्रौजसा, तु प्रहृतं, त्वया, अस्याम् ।
अन्वयक्रम :
महर्षेः, अनुनयः, नु, अन्यवयखिनीनम्, विश्राणनात्, कथं, शक्यः, इमां, सुरभेः, अनूनां, अवेहि, अस्यां, त्वया, प्रहृतंतु, रुद्रौजसा |
भाव (Substance) :
How can I satisfy my teacher by offering other cattle ? Know that this is the progeny of Surabhi. You have seized her only because of the power of Rudra.
27. सेयं स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण
न्याय्या मया मोचयितुं भक्त्तः।
न पारणा स्यात् विहता तवैवं
भवेदलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः॥
पदच्छेद (Word Division) :
सा, इयं, स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण, न्याय्या, मया, मोचयितुं, भवन्तः, न, पारणा, स्यात्, विहता, तव, एवं, भवेत्, अलुप्तः, च, मुनेः, क्रियार्थः।
अन्वयक्रम :
सेयं, मया, स्वदेहार्पण निष्क्रयेण, भवन्तः, मोचयितुम्, न्याय्या, एवं, तव, पारणा, विहता, नस्यात्, मुनेः, क्रियार्थः, च, अर्थः, च, . अलुप्तः, भवेत्।
भाव (Substance) :
It is proper to get her release from you by offering my body to you. Thus your breaking of the fast also will not get hampered, and the sage’s means of sacrifice do not get lost. पारणा breaking the fast, eating after a fast]
28. भवानपीदं परवानवैति
महान् हि यत्नः तव देवदारौ।
स्थातुं नियोक्तर्न हि शक्यमग्रे
विनाश्य रक्ष्यं स्वयमक्षतेन ॥
पदच्छेद (Word Division) :
भवान्, अपि, इदं, परवान्, अवैति, महान्, हि, यत्नः, तव, देवदारौ, स्थातुं, नियोक्तुः, न, हि, शक्यं, अग्रे, विनाश्य, रक्ष्यम्, स्वयं, अक्षतेन।
अन्वयक्रम :
परवान्, भवान्, अपि, इदं, अवैति, तव, देवदारा, महान् यत्नः हि, रक्ष्यं, विनाश्य, स्वयं, अक्षतेन, नियोक्तुः, अग्रे, स्थातुं, न, वश्यं हि।
भाव (Substance) :
You can understand this, as you are also a servant. Great is your effort in protecting this Devadaru tree. I cannot stand before my teacher with the cow that is to be guarded lost, and myself uninjured.
29. किमप्यहिंस्यस्तव चेन्मतोऽहं
यशः शरीरे भव मे दयालुः।
एकान्तविध्वंसिषु मद्विधानाम्
पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु॥
पदच्छेद (Word Division) :
किम्, अपि, अहिंस्यः , तव, चेत्, मतः, अहं, यशःशरीरे, भव, मे, दयालुः, एकान्तविध्वंसिषु, मध्विधानां, पिण्डेषु, अनास्था, खलु, भौतिकेषु।
अन्वयक्रम :
किं, अपि, अहं, तव, अहिंस्यः, मतश्चेत्, मे,यशशरीरे, दयालुः, भव, मद्विधानां, एकान्तविध्वंसिषु, भौतिकेषु, पिडेषु, अनास्य खलु।
भाव (Substance) :
If you feel that I am not to be killed, please become considerate regarding my body of fame. People like me do not care for the physical bodies that will perish anyway. [एकान्तविध्वंसिषु certainly perishable]
30. तथेति गाम् उक्तवते दिलीपः
सद्यः प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः।
सन्यस्त शस्त्रो हरये स्वदेहम्
उपानयत् पिण्डमिवामिषस्य॥
पदच्छेद (Word Division) :
तथा, इति, गां, मुक्तवते, दिलीपः, सद्यः, प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः, सन्यस्तशस्त्रः, हरये, स्वदेह, उपानयत्, पिण्डं, इव,।
अन्वयक्रम :
तथेति, गां, मुक्तवते, हरये, सद्यः, प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः, दिलीपः, सन्यस्तशस्त्रस्सन्, स्वदेहं, आमिषस्य, पिंडमिव, उपानयत्।
भाव (Substance) :
As the lion said to the cow “Let it be so”, Dilipa, whose hand got released from the restraint, kept his weapon down, and offered his body as a ball of flesh to the lion. [उपानयत् offered].
31. तस्मिन्क्षणे पालयितुः प्रजानाम्
उत्पश्यतः सिंहनिपातमुग्रम्।
अवाडुखस्योपरि पुष्पवृष्टिः
पपात विद्याधरहस्तमुक्ता ॥
पदच्छेद (Word Division) :
तस्मिन्, क्षणे, पलायितुः, प्रजानां, उत्पश्यतः, सिंहनिपातं, उग्रं, अवाड्मुखस्य, उपरि, पुष्पवृष्टिः, पपात, विद्याधरहस्तमुक्ता।
अन्वयक्रम :
तस्मिन्, क्षणे, उग्रं, सिंहनिपातं, उत्पस्यतः, अवाड्मुखस्य, प्रजानां, पलायितुः, उपरि, विद्याधरहस्तमुक्ता, पुष्पवृष्टिः, पपात।
भाव (Substance) :
At that very moment from the hands of the Vidyadharas a shower of flowers fell on the king, who bent his head expecting the attach by the lion. [अवाङ्मुखःwhose face was bent downwards].
32. इत्थं क्षितीशेन वसिष्ठधेनुः
आराधिता प्रीततरा बभूव।
तदन्विता हैमवतात् च कुक्षेः
प्रत्याययावाश्रममश्रमेन॥
पदच्छेद (Word Division) :
इत्यं, क्षितीशेन, वसिष्ठधेनुः, आराधिता, प्रीततरा, बभूव, तदन्विता, हैमवतात्, च, कुक्षेः, प्रति, आययौ, अश्रमं, आश्रमेण।
अन्वयक्रम :
इत्यं, क्षितीशेन, आराधिता, वसिष्ठधेनुः, प्रीततरा, बभूव, . तदन्विता, हैमवतात्, कुक्षेः, आश्रमेण, आश्रमं प्रति, आययौ, च।
भाव (Substance) :
Thus served by the king, the cow of Vasishtha had become pleased. Along with him, she returned untired to the hermitage from the cave of the Himalayas.