Access to the AP 10th Class Hindi Study Material Sparsh 2nd Lesson मीरा के पद Questions and Answers are aligned with the curriculum standards.
मीरा के पद AP 10th Class Hindi Sparsh 2nd Lesson Questions and Answers
प्रश्न- अभ्यास
क) निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए ।
प्रश्न 1.
पहले पद में मीरा ने हरि से अपनी पीड़ा हरने की विनती किस प्रकार की है ?
మొదటి పద్యంలో మీరా, హరితో తన బాధను తగ్గించడానికి ఏ విధంగా ప్రార్థించింది ?
उत्तर :
पहले पद में मीरा ने हरि से अपनी पीडा हरने की विनती इस प्रकार की है कि जब भरी सभा में द्रौपदी का चीर हरण हो रहा था तो आपने उसके वस्त्र बढ़ाकर उसकी मान मर्यादा की रक्षा की थी । भक्त प्रहलाद को जब उसका पिता हिरण्यकश्यप मारनेवाला था तो आपने नरसिंह का रूप धारण करके
उसका वध कर, प्रहलाद को बचाया था। आपने डूबते ऐरावत हाथी को भी मगरमच्छ के चुंगल से बचाया था। अतः आप मेरी पीडा को हरकर मेरे कष्टों को दूर करो।
మొదటి పద్యంలో మీరాబాయి హऽతో తన గా (మొదటి పద్యంలో మీరాబాయి హరితో తన బాధను తగ్గించడానికి ఈ విధంగా ప్రార్థించింది. నిండు సభలో ద్రౌపదిని వివస్త్రను చేయడానికి ప్రయత్నించినప్పుడు నీవు ఆమెకు వస్త్రాన్ని ఇచ్చి ఆమె మర్యాదను కాపాడావు, భక్త ప్రహ్లాదుడిని ఎప్పుడైతే తన తండ్రి హిరణ్యకశ్యపుడు చంపాలని చూసాడో అప్పుడు నీవు నరసింహ అవతారం ఎత్తి అతనిని చంపి, ప్రహ్లాదుడిని కాపాడావు. మునిగిపోతున్న గజరాజును కూడా మొసలి బారి నుండి కాపాడావు. కాబట్టి నా బాధను కూడా తొలగించి, నా కష్టాలను దూరం చేయండి.)
प्रश्न 2.
दूसरे पद में मीराबाई श्याम की चाकरी क्यों करना चाहती हैं? स्पष्ट कीजिए ।
రెండవ పద్యంలో మీరాబాయి శ్యామ్ శ్రీకృష్ణుడికి చాకిరి ఎందుకు చేయాలని అనుకున్నది ? వివరించండి.
उत्तर :
मीराबाई श्याम की चाकरी इसलिए करना चाहती है कि वह दिन – रात श्रीकृष्ण के निकट रह सके। वह इतनी अधिक व्याकुल है कि वह उनकी सेविका बनना चाहती है। वह उनके लिए बाग-बगीचे लगाना चाहती है। जब कृष्ण उसमें घूमने आएँ तो वह उनके दर्शन पा सके। वह वृंदावन की कुंज गलियों में उनकी लीला का गायन करना चाहती है। इस प्रकार वह कृष्ण के दर्शन, उनका नाम स्मरण और भाव भक्ति रूपी जागीर प्राप्त करना चाहती है।
(మీరాబాయి శ్రీకృష్ణునికి చాకి చేయాలని అనుకున్నది ఎండుకంటే శ్రే (మీరాబాయి శ్రీకృష్ణునికి చాకిరి చేయాలని అనుకున్నది ఎందుకంటే ఆమె పగలు – రాత్రి శ్రీకృష్ణునికి దగ్గరగా ఉండాలని కోరుకుంటుంది. ఆమె వారి కొరకు తోటలు నాటి పెంచాలని అనుకుంటున్నది.
ఎప్పుడైతే శ్రీకృష్ణుడు అందులో విహరించడానికి వస్తాడో అప్పుడు అతని దర్శనం చేసుకొని తరించాలి అని అనుకున్నది. ఆమె బృందావనం యొక్క ఇరుకు వీధులలో శ్రీకృష్ణుని లీలలను పాడాలని కోరుకుంటుంది. ఈ విధంగా ఆమె శ్రీకృష్ణుని దర్శనము, ఆయన నామ స్మరణం మరియు భక్తి అనే ధనాన్ని పొందాలని కోరుకుంటున్నది.)
प्रश्न 3.
मीराबाई ने श्रीकृष्ण के रूप सौंदर्य का वर्णन कैसे किया है?
మీరాబాయి శ్రీకృష్ణుని యొక్క రూప సౌందర్యాన్ని ఏ విధంగా వర్ణించినది ?
उत्तर :
मीराबाई ने श्रीकृष्ण के रूप – सौंदर्य का वर्णन करते हुए बताया है कि श्रीकृष्ण के माथे पर मोर का मुकुट शोभायमान है। वे पीले वस्त्र पहने हुए हैं। उनके गले में फूल माला सुशोभित हो रही है। वे मुरली बजाते हुए वृंदावन में गायों को चराते हैं।
(మీరాబాయి శ్రీకృష్ణుని యొక్క రూప సౌందర్యంను వర్ణిస్తూ చెబుతున్నది ఏమిటంటే శ్రీకృష్ణుని నుదుట నెమలి కిరీటం శోభాయమానంగా ఉన్నది. అతను పసుపు రంగు వస్త్రం ధరించి ఉన్నాడు. అతని మెడలో పూలమాల ఆకర్షణీయంగా ఉంది. ఆయన మురళి వాయిస్తూ బృందావనంలో గోవులను మేపుతూ ఉన్నారు.)
प्रश्न 4.
मीराबाई की भाषा शैली पर प्रकाश डालिए।
మీరాబాయి మొక్క భాషా తైలిని వర్దించండి.
उत्तर :
मीराबाई के पदों की भाषा में राजस्थानी, ब्रज और गुजराती का मिश्रण पाया जाता है। वहीं पंजाबी, खडीबोली और पूर्वी के प्रयोग भी मिल जाते हैं। उन्होंने शांत, भक्ति और करुण रसों का सुंदर प्रयोग किया है। इनकी भाषा अलंकारों से सजी हुई है। इनके पद गेय शैली में हैं। मीरा ने अपनें पदों में सरल भावों को बडी ही मार्मिक अभिव्यक्ति प्रदान की है।
(మీరాబాయి యొక్క భాషలో రాజస్థానీ, బ్రజ్ మరియు గుజరాతీ భాషల యొక్క మిశ్రమం కనబడుతుంది. ఇంకా పంజాబీ, ఖడీబోలీ, హిందీ మరియు తూర్పు భాష ప్రయోగం కూడా కలుస్తుంది. ఈమె శాంతి, భక్తి మరియు కరుణ రసాలను చాలా అందంగా ప్రయోగించారు. ఈమె భాష అలంకారాలతో అలంకరించి ఉంటుంది. ఈమె పద్యాలు గేయశైలిలో ఉంటాయి. మీరాబాయి తన పద్యాలలో సరళమైన భావాలను మనస్సుకు హత్తుకునేలా వ్యక్తపరుస్తుంది.
प्रश्न 5.
वे श्रीकृष्ण को पाने के लिए क्या क्या कार्य करने को तैयार हैं?
ఆమె శ్రీకృష్ణుని పొందుట కొరకు ఏమేమి పనులు చేయడానికి సిద్ధమయినది
उत्तर :
मीराबाई श्रीकृष्ण को पाने के लिए उनकी सेविका बनना चाहती है। वह कृष्ण के घूमने के लिए बगीचा लगाना चाहती है। ताकि उनके दर्शन कर सकें। वह वृंदावन की गलियों में घूमकर उनका गुणगान करना चाहती है। ऊँचे ऊँचे महलों में खिडकियाँ बनाना चाहती है, ताकि श्रीकृष्ण के दर्शन कर सकें। यहाँ तक कि आधी रात को यमुना नदी के किनारे कुसुंबी रंग की साडी पहनकर श्रीकृष्ण के दर्शन करने के लिए तैयार हैं।
మీరాబాయి శ్రీకృష్ణునిని పొందుట కొరకు అతనికి సేవకురాలు అవ్వాలని కోరుకుంటుంది. ఆమె శ్రీకృష్ణుడు విహరించడం కొరకు పూల తోటలు నాటాలని అనుకుంది. అందువల్ల ఆమె అతనిని దర్శించుకోవచ్చు అని కోరుకుంటుంది. ఆమె బృందావనం యొక్క వీధులలో తిరిగి అతని యొక్క లీలలను పాడాలని కోరుకుంటుంది.
ఎత్తైన భవనాలలో కిటికీలు తయారు చేయించాలని కోరుకుంటుంది. దానివల్ల శ్రీకృష్ణుని దర్శనం చేసుకోవచ్చు అని భావిస్తుంది. అంతేకాకుండా అర్ధరాత్రి యమునా నది ఒడ్డున ఎర్రని రంగు చీర కట్టుకొని శ్రీకృష్ణుని దర్శించుకోవడానికి కూడా సిద్ధమయినది.
ख) निम्नलिखित पंक्तियों का काव्य सौंदर्य स्पष्ट कीजिए –
प्रश्न 1.
हरि आप हरो जन री भीर ।
द्रौपदी री लाज राखी, आप बढ़ायो चीर ।
भंगत कारण रूप नरहरि, धरयो आप सरीर ।
उत्तर :
भाव : मीराबाई श्रीकृष्ण से प्रार्थना करती हैं कि हे ईश्वर ! केवल आप ही अपनी इस दासी के कष्टों को दूर कर सकते हैं। आपने ही द्रौपदी की साडी को बढाकर उसकी लाज बचाकर उसे अपमानित होने से बचाया था। इसी प्रकार अपने प्रिय भक्त प्रहलाद को बचाने के लिए आपने भगवान नरसिंह का रूप धारण किया था। इन पंक्तियों में मीरा ने द्रौपदी तथा प्रह्लाद के उदाहरण द्वारा श्रीकृष्ण के भक्त रक्षक रूप को वर्णन किया है।
काव्य सौंदर्य :
- ब्रज भाषा की मधुरता एवं राजस्थानी भाषा का पुट स्पष्ट रूप से दिखाई देता है।
- प्रस्तुत पंक्तियों में भक्ति रस मौजूद है जिसमें मीरा का दास्य भाव स्पष्ट रूप से दिखाई देता है। : प्रस्तुत पंक्तियाँ गेयात्मक हैं।
- भाषा में कोमलता के प्रभाव के कारण कुछ शब्दों (उदाहरण के लिए शरीर का सरीर) में परिवर्तन आ गया है।
- दृष्टांत उदाहरण का सुंदर प्रयोग किया गया है।
- ‘र’ की ध्वनि के कारण कविता में मधुरता आ गयी है।
प्रश्न 2.
बूढ़तो गजराज राख्यो, काटी कुण्जर पीर ।
दासी मीराँ लाल गिरधर, हरो म्हारी भीर ॥
उत्तर :
मीराबाई श्रीकृष्ण से प्रार्थना करती है कि हे गिरिधर ! आपने ही डूबते हुए गजराज को मगरमच्छ के मुँह से बचाकर उसके जीवन की रक्षा की थी और उसकी पीडा को दूर किया था। उसी प्रकार आप मेरे कष्टों को दूर कर मुझे भी हर प्रकार के सांसारिक बंधन से छुटकारा दिला दीजिए।
काव्य सौंदर्य :
- व्रज भाषा की मधुरता एवं राजस्थानी भाषा का पुट स्पष्ट रूप से दिखाई देता है।
- प्रस्तुत पद में भक्ति रस की प्रधानता है। यह गेय पद है।
- भाषा में कोमलता और याचना स्पष्ट रूप से दिखाई देती है। ‘काटी कुण्जर’ में अनुप्रास अलंकार है।
प्रश्न 3.
चाकरी में दरसण पास्यूँ, सुमरण पास्यूँ खरंची।
भाव भगती जागीरी पास्यूँ, तीनूं बाताँ सरसी।
उत्तर :
मीरा श्रीकृष्ण से प्रार्थना करते हुए कहती हैं कि हे श्याम ! तुम मुझे अपनी दासी (सेविका) बना लो, जिससे आपकी सेवा करते हुए मुझे आपके दर्शन करने का अवसर मिल जाएगा। आपके नाम स्मरण के रूप में मुझे जेब – खर्च भी प्राप्त हो। इस प्रकार मुझे आपके दर्शन स्मरण और भक्ति रूपी जागीर – तीनों आसानी से मिल जाएँगी, जिससे मेरा जीवन सफल हो जाएगा।
काव्य सौंदर्य :
- व्रज भाषा की मधुरता एवं राजस्थानी भाषा का पुट स्पष्ट रूप से दिखाई देता है।
- इन पंक्तियों में भक्ति रस विद्यमान है। प्रस्तुत पंक्तियाँ गेयात्मक हैं।
- भाषा में कोमलता और याचना स्पष्ट रूप से दिखाई देती है।
- अनुप्रास (भाव भगती) और रूपक अलंकार का प्रयोग हुआ है।
भाषा-अध्ययन
प्रश्न 1.
उदाहरण के आधार पर पाठ में आए निम्नलिखित शब्दों के प्रचलित रूप लिखिए। उदाहरण भीर पीड़ा / कष्ट / दुख; री की
चीर …………………….
धर्यो …………………….
कुण्जर …………………….
बिन्दरावन …………………
रहस्यूँ …………………….
राखो …………………….
बूढ़ता …………………….
लगास्यूँ …………………….
घणा …………………….
सरसी …………………….
हिवड़ा …………………….
कुसुम्बी …………………….
उत्तर :
चीर — वस्त्र
धर्यो — धारण किया
कुण्जर — हाथी, हस्ती, करि।
बिन्दरावन — वृंदावन
रहस्यूँ — रहूँगी/रहेंगे।
राखो — रक्षा करो।
बूढ़ता — डूबता
लगास्यूँ — लगाऊँगी/लगाएँगे।
घणा — बहुत
सरसी — पूरी हुई, संपूर्ण हुई
हिवड़ा — हिय, हृदय, दिल
कुसुंबी — लाल
योग्यता- विस्तार
प्रश्न 1.
मीरा के अन्य पदों को याद करके कक्षा में सुनाइए।
उत्तर :
पायो जी मैं ने राम रतन धन पायो ।
वस्तु अमोलक दी म्हारे सतगुरु, किरपा कर अपनायो ।
जनम जनम की पूँजी पायी, जंग में सभी खोवायो ।
खरच न खूटै, चोर न लूटै, दिन-दिन बढ़त सवायो ।
सत की नाँव खेवटिया सतगुरु, भवसागर तर आयो ।
मीरा के प्रभु गिरिधर नागर, हरख- हरख जस गायो ||
पग घुंघरु बाँधि मीरा नाचीरे,
मैं तो मेरे नारायण सू, आपहि हो गई साथी रे,
लोग कहै, मीरा भई बावरी न्यात कहै कुल – नासी रे,
बिस का प्याला राणा भेज्या, पीवत मीरा हँसी रे,
मीरा के प्रभु गिरिधर नागर, सहज मिले अविनासी रे।
प्रश्न 2.
यदि आपको मीरा के पदों के कैसेट मिल सकें तो अवसर मिलने पर उन्हें सुनिए ।
उत्तर :
अध्यापक छात्रों को मीरा के पदों के कैसेट सुनाने का प्रयास करना है।
परियोजना कार्य
प्रश्न 1.
मीरा के पदों का संकलन करके उन पदों को चार्ट पर लिखकर भित्ति पत्रिका पर लगाइए।
उत्तर :
पद्य 1
बसो मेरे नैनन में नन्द लाल ।
मोहनि मूरति साँवही सूरति नैना बनै विसाल।
मोर मुकुट मकराकृत कुंडल वरुण तिलक दिये भाल
अधर सुधारस मुरली राजति उर वैजन्ती माल |
छुद्र घंटिका कटि तट सोभित नुपूर शब्द रसाल।
मीरा प्रभु सन्तन सुखदाई भक्त बछल गोपाल ।।
पद्य 2
मेरे तो गिरिधर गोपाल, दूसरी न कोई।
जाके सिर मोर मुकुट, मेरो पित सोई ।
नात मात भ्रात बंधु आपनो न कोई ।
छांडि दई कुल की कानि, कहा करै कोई।
संतन दिग बैठि बैठि, लोक लाज खोई।
अँसुअन जल सींचि – सींचि, प्रेम बेलि बोई।
अब तो बेलि फैल गई, अनंद फल होई।
भगत देखि राजी भई, जगत देखी रोई ।
दासी मीरा लाल गिरिधर, तारौ अब मोही।
प्रश्न 2.
पहले हमारे यहाँ दस अवतार माने जाते थे। विष्णु के अवतार राम और कृष्ण प्रमुख हैं। अन्य अवतारों के बारे में जानकारी प्राप्त करके एक चार्ट बनाइए ।
उत्तर :
मत्स्यावतार :
मत्स्य यानी मछली का अवतार । भगवान के दस अवतारों में यह प्रथम अवतार है। इस अवतार में भगवान विष्णु ने इस संसार को भयानक जल प्रलय से बचाया था। हयग्रीव नामक दैत्य ने वेदों को चुराकर सागर में छिपा दिया था। भगवान विष्णु ने हयग्रीव दैत्य का वध किया था।
कूर्मावतार :
भगवान विष्णु का दूसरा अवतार है। देवताओं और दानवों की समुद्र मंथन में सहायता करने के लिए भगवान विष्णु ने कूर्म अवतार लिया था। समुद्र मंथन में कालकूट विष, अमृत और लक्ष्मी सहित चौदह रत्नों की प्राप्ति हुई थी ।
वराहावतार :
वराहावतार भगवान विष्णु का अवतार है। दैत्य हिरण्याक्ष ने पृथ्वी को रसातल में छिपा दिया था। तब भगवान विष्णु वराहावतार धारण कर पृथ्वी का कल्याण किया था। इस अवतार के माध्यम से मानव शरीर के साथ परमात्मा का पहला क़दम पृथ्वी पर पडा था। मुख शूकर का था और शरीर मानव का था।
वामनावतार :
श्री वामन भगवान विष्णु का पाँचवा अवतार है। भागवत पुराण के अनुसार भगवान विष्णु ने देवराज इंद्र को स्वर्ग पर पुनः अधिकार प्रदान करने के लिए वामनावतार को धारण किया। ऋषि कश्यप और देव माता अदिति के पुत्र के रूप में भगवान विष्णु ने एक बौने ब्राह्मण के रूप में जन्म लिया। इन्हें ही वामन अवतार के नाम से जाना जाता है।
नरसिंहावतार :
यह भगवान विष्णु का अवतार है। जो आधे मानव और आधे सिंह के रूप में प्रकट होते हैं। यह भगवान विष्णु का रौद्र अवतार है। ये दस अवतारों में चौथा है । भक्त प्रह्लाद की रक्षा के लिए नरसिंह का अवतार लिया था। दैत्यों के राजा हिरण्यकश्यप का अंत किया था।
परशुरामावतार :
भगवान परशुराम को विष्णु भगवान का छठवां अवतार माना जाता है। परशुराम का मूल नाम राम था। लेकिन जब भगवान शिव ने उन्हें अपना परशु नामक अस्त्र प्रदान किया तभी से उनका नाम परशुराम हो गया। परशुराम ने पिता की आज्ञा पालन करते हु अपनी माता का वध कर दिया। अजेयता का वरदान प्राप्त क्षत्रिय राजा अर्जुन के बुरे कर्मों को समाप्त करने के लिए भगवान विष्णु ने परशुराम के रूप में अवतार लिया था।
रामावतार :
मर्यादा पुरुषोत्तम श्री राम श्री हरि विष्णु के दस अवतारों में से सातवें अवतार थे। श्री राम ने विनम्रता, मर्यादा, धैर्य और पराक्रम का सर्वश्रेष्ठ उदाहरण प्रस्तुत किया है। श्रीराम का जन्म त्रेतायुग में उत्तर प्रदेश के अयोध्या में हुआ था। भगवान श्री राम अयोध्या के राजा दशरथ के बडे पुत्र थे। उनके तीन छोटे भाई लक्ष्मण, भरत और शत्रुघ्न थे। श्रीराम की पत्नी का नाम सीता था। 14 वर्ष का वनवास अपने भाई लक्ष्मण और पत्नी सीता के साथ पूरा किया था। जिसके दौरान उन्होंने लंकापति रावण का वध किया था। उनका जन्म लोक कल्याण करने के लिए हुआ था।
कृष्णावतार :
श्री कृष्ण विष्णु के 8 वें अवतार माने जाते हैं। कृष्ण निष्काम कर्मयोगी, आदर्श दार्शनिक, स्थितप्रज्ञ महान पुरुष थे। श्री कृष्ण का जन्म मथुरा हुआ था। भगवान श्री कृष्ण ने माता देवकी और पिता वासुदेव के घर जन्म लिया था। पालन पोषण माता यशोदा और नंद के घर हुआ था। श्री कृष्ण ने पापी कंस का वध करके उनके अत्याचारों को समाप्त किया था। महाभारत में अर्जुन को गीता उपदेश भगवान श्री कृष्ण ने दिया था।
बुद्धावतार :
देवताओं को दैत्यों से भय लगने लगा। इसे मुक्ति के लिए सभी देवता भगवान विष्णु के पास गए तब भगवान विष्णु दैत्य मलेच्छों को मोहित करने के लिए कीकट क्षेत्र में बुद्ध के रूप में अवतरित हुए। इस प्रकार सनातन धर्म के अंदर दैत्यों ने जिस प्रकार घुसपैठ कर रखी थी उससे मुक्ति दिलाने के लिए भगवान बुद्ध का अवतार हुआ। भगवान बुद्ध नौंवें अवतार माने जाते हैं।
कल्कि अवतार :
शास्त्रों के अनुसार कलियुग में पाप और अत्याचार जब बढ़ जाएगा, तब भगवान विष्णु अपना अंतिम अवतार कल्कि अवतार में जन्म लेकर धर्म की स्थापना करेंगे। इस अवतार में भगवान विष्णु देवदत्त नामक सफेद घोडे पर अवतरित होकर आएँगे।
पद्यांश- भावार्थ
1. हरि आप हरो जन री भीर।
द्रोपदी री लाज राखी, आप बढ़ायो चीर ।
भगत कारण रूप नरहरि, धरयो आप सरीर ।
बूढ़तो गजराज राख्यो, काटी कुण्जर पीर ।
दासी मीराँ लाल गिरधर, हरो म्हारी भीर ॥
शब्दार्थ :
हरि = श्रीकृष्ण, శ్రీకృష్టుడు, Sri Krishna
हरो = दूर करो, దూరం చెయ్యి, remove
जन = भक्त, భక్తుడు, devotee
भीर = दु:ख – दर्द, బాధ, pain
लाज = इजजत, మర్యాద, respect
बढायो = बढाना, పెంచుట, grow
चीर = साड़ी, वस्त्र, చీర, saree
रूप नरहरि = नरसिंह का अवतार, నరసింహ అవతారం, the incarnation of Narasimha
सरीर = शरीर, శరీరం, body
धरयो = धारण किया, ధరించుట, to wear
भगत = भक्त, భక్తుడు, devotee
बूढतो = डूबते हुए, మునిగిపోతున్న, drowning
गजराज = गजों का राजा, ऐरावत, గజరాజు, king of elephants
राख्यो = रक्षा, రక్షించుట, to save
काटी = मारना, చంపుట, to kill
कुंजर = हाथी, ఏనుగు, elephant
पीर = दुःख, బాధ, pain
लाल गिरधर = श्री कृष्ण, శ్రీకృష్ణుడు, Sri Krishna
म्हारी = हमारी, మా యొక్క, ours
हरो = मिटाओ, పోగొట్టు, to dispel
भीर = पीडा, బాధ, suffer/pain
भावार्थ: मीराबाई कहती है कि हे हरि ! आप सभी भक्त लोगों की पीडा हरनेवाले हैं। आप अपने भक्तों की रक्षा करने सदा तत्पर रहते हैं। भारी सभा में द्रौपदी का चीर हरण हो रहा था तो आपने उसके वस्त्र बढ़ाकर उसकी मान मर्यादा की रक्षा की थी। भक्त प्रहलाद को जब उसके पिता हिरण्यकश्यप मारनेवाला था तो आपने नरसिंह का रूप धारण करके उसका वध किया था और प्रहलाद को बचाया था। आपने डूबते हुए गजराज की भी रक्षा करके मगरमच्छ को मारकर उसकी पीडा को दूर किया था। गोवर्धन पर्वत को अपनी छोटी उँगली पर धारण करनेवाले हैं श्रीकृष्ण ! मैं आपके चरणों की दासी हूँ। आप मेरी पीडा को हरकर मेरे कष्टों को भी दूर करो।
భావం : మీరాబాయి హే హరి ! మీరు అందరి భక్తుల బాధలను హరించేవారు. మీరు తమ భక్తులను రక్షించడానికి ఎల్లప్పుడూ సిద్ధంగా ఉంటారు. నిండు సభలో ద్రౌపది యొక్క వస్త్రాపహరణ జరగకుండా చీర अ ఆమె మర్యాదను కాపాడారు. మీ భక్తుడైన ప్రహ్లాదుడిని అతని తండ్రి హిరణ్యకశ్యపుడు చంపడానికి ప్రయత్నించినప్పుడు మీరు నరసింహుని అవతారం ధరించి అతన్ని చంపి మీ భక్తుడైన ప్రహ్లాదుడిని కాపాడారు. మీరు మునిగిపోతున్న గజరాజును కాపాడి మొసలిని చంపి దాని బాధ నుండి కాపాడారు. గోవర్ధన పర్వతాన్ని నీ చిటికిన వ్రేలుతో ధరించిన శ్రీ కృష్ణా ! నేను మీ చరణదాసిని. మీరు నా బాధను తగ్గించి, నా కష్టాలను కూడా దూరం చేయండి.
2. स्याम म्हाने चाकर राखो जी,
गिरधारी लाला म्हाँने चाकर राखोजी।
चाकर रहस्यूँ बाग लगास्यूँ नित उठ दरसण पास्यूँ।
बिन्दरावन री कुंज गली में, गोविन्द लीला गास्यूँ।
चाकरी में दरसण पास्यूँ, सुमरण पास्यूँ खरची।
भाव भगती जागीरी पास्यूँ, तीनूं बाताँ सरसी।
शब्दार्थ :
स्याम = श्रीकृष्ण, శ్రీకృష్ణుడు, Sri Krishna
म्हाने = मुझे, నన్ను, me
चाकर = नोकर, सेविका, పని మనిషి, servant
राखो जी = रख लीजिए, ఉంచండి, keep
रहर्यूँ = रहकर, ఉంటాను, will stay
बाग = बगीचा, తోట, garden
लगारयूँ = लगाऊँगी, వేస్తాను, తెస్తాను, will get
नित = हर दिन, ప్రతిరోజు, daily/every day
दरसण = दर्शन, దర్శించుట, visit to a temple
पास्यूँ = पाना, పొందుట, to get
बिन्दरावन = वृंदावन, బృందావనం, Brindavan
कुंजगली = तंग, संकरी रास्ता, సన్నని దారి, narrow way
गास्यूॅ = गीत गाऊँगी, పాడుతాను, sing
दरसण = दर्शन, దర్శనం, visit / look
सुमिरण = स्मरण, స్ముణం, memorise
खरची = खर्च के लिए , ఖర్చు పెట్టుటకు, expenditure
जागीरी = जागीर, ధనం, money
सरसी = फ़ायदा, లాభం, profit
भाव = भावनाएँ, భావరూపమైన, meaningful
भगती = భక్తి, devotion
भावार्थ : मीराबाई श्रीकृष्ण से प्रार्थना करती है कि हे हरि ! आप मुझे अपनी सेविका बना लो। मैं सेविका बनकर बाग लगाऊँगी। जब तुम रोज सुबह यहाँ घूमने आओगे तो मैं तुम्हारे दर्शन करलूँगी। मैं वृंदावन की कुंज गलियों में आपकी लीला का गायन करूँगी। आपकी सेवा करने के बदले में मुझे आपका दर्शन रूपी धन प्राप्त होगी। मैं आपका नाम स्मरण करके उस धन को पाऊँगी। और इस तरह मुझे तुम्हारे दर्शन, स्मरण और भक्तिरूपी जागीर तीनों आसानी से मिल जाएँगी। इससे मेस जीवन सफल हो जाएगा।
భావం : మీరాబాయి శ్రీకృష్ణునితో ఇలా ప్రార్థిస్తుంది హే హరి ! మీరు నన్ను తమ సేవకురాలిగా నియమించండి. ఎప్పుడైతే నేను నీ సేవకురాలిని అవుతానో అందమైన పూల మొక్కలతో తోటను తయారు చేస్తాను. ఎప్పుడైతే ఉదయాన్నే నువ్వు ఆ తోటలో విహరిస్తూ ఉంటావో అప్పుడు నేను నీ దర్శనం చేసుకుంటాను. ముగ్ధురాలిని `అవుతాను. బృందావనంలో ఉన్న సన్నటి వీధుల్లో మీ లీలలను పాడుతూ ఉంటాను.
మీకు పనిమనిషిగా పనిచేసినప్పుడు ఖర్చుకు ధనం లభిస్తుంది. మీ నామస్మరణే నాకు లభించే ధనం. ప్రతిరోజూ దర్శించుకుంటూ స్మరించుకుంటూ ఆ ధనాన్ని పొందుతాను. మరియు ఈ విధంగా నాకు నీ దర్శనం, స్మరణ మరియు భావపూర్వకమైన భక్తి అనే ధనం లభిస్తుంది. దీనివల్ల నా జీవితం ధన్యం అవుతుంది.
3. मोर मुगट पीताम्बर सौहे, गल वैजन्ती माला ।
बिन्दरावन में धेनु चरावे, मोहन मुरली वाला।
ऊँचा – ऊँचा महल बणावं बिच बिच राखूँ बारी।
साँवरिया रा दरसण पास्यूँ, पहर कुसुम्बी साड़ी ।
आधी रात प्रभु दरसण, दीज्यो जमनाजी रे तीरां ।
मीराँ रा प्रभु गिरधर नागर, हिवड़ो घणो अधीराँ |
शब्दार्थ :
मोर मुगट = मोर पंखों से बना हुआ मुकुट, నెమలి కిరీటం, peacock crown
पीतांबर = पीले वस्त्र, పసుపు రంగు వస్తాలు, yellow coloured cloths
सौहे = सुशोभित, అందంగా, beautifully
गल = गले में, మెడలో, on the neck
वैजन्ती माला = वन के फूलों से बनी माला, అడవి పూలతో తయారుచేసిన మాల, Garland made by the forest flowers
बिन्दरावन = बृंदावन, బృందావనం, Brindavan
धेनु = गाय, ఆవు, cow
चरवै = चरा रहे है, మేపడం, to graze
मोहन मुरली वाला = बाँसुरी बजानेवाले आकर्षक रूप, శ్రీ కృష్టుడు, Sri Krishna
बिच-बिच = बीच – बीच में, మధ్యమధ్యలో, in between
बारी = फूलों का बगीचा, పూల తోట, flower garden
साँवरिया = साँवला श्रीकृष्ण, నలనైన శ్రీకృష్ణుడు, black coloured Sri Krishna
आधीरात = रात के अंधेरे में, అర్ధరాత్రి, mid night
दरसण = दर्शन, దర్శించుట, to visit
पास्यूँ = पाने के लिए, పొందుట కొరకు, to get
पहर = पहनकर, ధరించుట, to wear
रा = का, యొక్క, of
कुसुम्बी साडी = लाल रंग का, ఎర్రని రంగు చీర, red coloured saree
दीज्यो = देना, ఇచ్చుట, give
जमनाजी = यमुना नदी, యమునా నది, Yamuna river
तीरां = किनारे, तट, నది, ఒడ్డు, bank of river
हिवडो = हृदय में, హృదయం, heart
घणो = बहुत, బాగా, thoroughly
अधीराँ = व्यकुल होना, बेचैन होना, వ్యాకులపడు, upset, disturbed
नागर = चतुर, తెలివి గల, knowledgeable, intelligent
व्याकरणांश (వ్యాకరణాంశాలు)
पर्यायवाची शब्द
कुअर – हाथी, गज
चीर – साडी, कपडा, वस्त्र
नित – सदा, हमेशा
जागीरी – जागीर, साम्राज्य
धेनु – गाय, सुरभी
लाज – इज्ञत, गौरव
हरि – श्रीकृष्ण, गोपाल, गिरिधर
सुमिरन – स्मरण, याद
सरसी – फायदा, लाभ
हृदय – दिल, मन
वचन
गली – गलियाँ
साडी – साडियाँ
यातना – यातनाएँ
रात – रातें
सभा – सभाएँ
बात – बातें
महल – महल
गाय – गायें
किनारा – किनारे
रचना – रचनाएँ
माला – मालाएँ
पीला – पीले
ऊँचा – ऊँचे
पहर – पहरें
विलोम शब्द
जन्म × मृत्यु
देशी × परदेशी
सुबह × शाम
बढ़ाना × घटाना
आधी × पूरी
बाल्यावस्था × वृद्धावस्था
निर्गुण × सगुण
निराकार × साकार
नौकर × मालिक
याद करना × भूलनां
दूर × नज़दीक
लाज × निर्लज्ज
सुख × दुःख
लिंग बदलिए
पिता – माता
पति – पत्नी
दास – दासी
प्रिय – प्रिया
बाप – माँ
भक्त – भक्तिन
नौकर – नौकरानी
सखा – सहेली
ससुर – सास
माली – मालिन
बैल – गाय
मालिक – मालकिन
संधि विच्छेद
स्वभाव – सु + अंभाव
पावन – पो + अन
निर्मल – नि: + मल
दुःशासन – दुः + शासन
संयोग – सम् + योग
अत्यंत – अति + अंत
उपसर्ग
संगीत – सम्
सुशोभित – सु
परिवार – परि
अपमान – अप
सफल – स
संरक्षक – सम्
प्रतिक्षण – प्रति
प्रदान – प्र
अवतार – अव
प्रत्यय
सेविका – इका
मार्मिक – इक
खुशी – ई
केसरिया – इया
प्रभावशाली – शाली
कोमलता – ता
सुदंरता – ता
गुजराती – ई
आनंदित – इत
कवइत्री परिचय కవయిత్రి పరిచయం
मीराबाई का जन्म जोधपुर के चोकड़ी (कुड़की) गाँव में 1503 में हुआ माना जाता है। 13 वर्ष की उम्र में मेवाड़ के महाराणा सांगा के कुँवर भोजराज से उनका विवाह हुआ। उनका जीवन दुखों की छाया में ही बीता। बाल्यावस्था में ही माँ का देहांत हो गया था। विवाह के कुछ ही साल बाद पहले पति, फिर पिता और एक युद्ध के दौरान श्वसुर का भी देहांद हो गया। भौतिक जीवन से निराश मीरा ने घर – परिवार त्याग दिया और वृंदावन में डेरा डाल पूरी तरह गिरधर गोपाल कृष्ण के प्रति समर्पित हो गईं।
मध्यकालीन भक्ति आंदोलन की आध्यात्मिक प्रेरणा ने जिन कवियों को जन्म दिया। उनमें मीराबाई का विशिष्ट स्थान है। इनके पद पूरे उत्तर भारत सहित गुजरात, बिहार और बंगाल तक प्रचलित हैं। मीरा हिंदी और गुजराती दोनों की कवइत्री मानी जाती हैं। संत रैदास की शिष्या मीरा की कुल सात – आठ कृतियाँ ही उपलब्ध हैं। मीरा की भक्ति दैन्य और माधुर्यभाव की है। इन पर योगियों, संतों और वैष्णव भक्तों का सम्मिलित प्रभाव पड़ा है। मीरा के पदों की भाषा में राजस्थानी, ब्रज और गुजराती का मिश्रण पाया जाता है। वहीं पंजाबी, खड़ीबोली और पूर्वी के प्रयोग भी मिल जाते हैं।
మీరాబాయి జోధ్పూర్కి చెందిన చోక్ అనే గ్రామంలో 1503లో జన్మించింది అని అందరూ భావిస్తున్నారు. 13 సం||ల వయస్సులో మేవాడ్కి చెందిన మహారాణా సాంగా యొక్క కుమారుడు భోజరాజుతో ఆమె వివాహం జరిగింది. ఆమె జీవితం మొత్తం దుఃఖాల నీడలోనే గడిచింది. బాల్యకాలంలోనే ఆమె తల్లి మరణించింది. పెళ్ళి అయిన కొన్ని సంవత్సరాల తర్వాత మొదట ఆమె భర్త, తర్వాత ఆమె తండ్రి మరియు ఒక యుద్ధంలో ఆమె మామగారు కూడా మరణించారు.
భౌతిక జీవితం ఎడల నిరాశ చెందిన మీరా ఇల్లు – పరివారంను త్యాగం చేసింది మరియు ఒక సాధుని లాగా బృందావనం చేరుకొని గిరిధరుడైన గోపాలుడు (శ్రీకృష్ణుడుని) ఆరాధిస్తూ అతనికి తనని తాను అంకితం చేసుకొంటూ అక్కడే తన కొత్త జీవితంను గడపడం ప్రారంభించింది.
మధ్యకాలంలో భక్తి ఉద్యమం నడిపే ఆధ్యాత్మిక కవులలో మీరాబాయికి ప్రత్యేక స్థానం ఉన్నది. ఈమె పద్యాలు పూర్తిగా ఉత్తర భారతదేశంలో గుజరాత్, బీహార్ మరియు బెంగాల్ వరకు ప్రచురంలో ఉన్నాయి. మీరాబాయి హిందీ మరియు గుజరాతీ రెండు భాషలలోనూ కవయిత్రిగా పేరు- ప్రఖ్యాతలు పొందినది.
సంత్ రైదాస్ యొక్క శిష్యురాలైన మీరాబాయి యొక్క మొత్తం ఏడు ఎనిమిది కృతులు (గ్రంథాలు మాత్రమే అందుబాటులో ఉన్నాయి. మీరాబాయి యొక్క భక్తిలో దయ, మాధుర్యం (ప్రేమ) కనబడతాయి. యోగులు, సాధువులు, వైష్ణవ భక్తుల యొక్క ప్రభావం ఈమె కవితలలో కనబడుతుంది. మీరాబాయి పద్యాల భాషలో రాజస్థానీ, బ్రజ్ మరియు గుజరాతీ భాషల మిశ్రమం కనబడుతుంది. అంతేకాకుండా పంజాబీ, ఖడీబోలీ (హిందీ) మరియు పూర్వీ భాష ప్రయోగం కూడా కనబడతాయి.
पाठ प्रवेश – పాఠ్య ప్రవేశం
कहते हैं पारिवारिक संतापों से मुक्ति पाने के लिए मीरा घर द्वार छोड़कर वृंदावन में जा बसी थीं और कृष्णमय हो गई थीं। इनकी रचनाओं में इनके आराध्य कहीं निर्गुण निराकार ब्रह्म, कहीं सगुण साकार गोपीवल्लभ श्रीकृष्ण और कहीं निर्मोही परदेशी जोगी के रूप में संकल्पित किए गए हैं। वे गिरधर गोपाल के अनन्य और एकनिष्ठ प्रेम से अभूत हो उठी थीं।
प्रस्तुत पाठ में संकलित दोनों पद मीरा के इन्हीं आराध्य को संबोधित हैं। मीरा अपने आराध्य से मनुहार भी करती हैं, लाड़ भी लड़ाती है तो अवसर आने पर उलाहना देने से भी नहीं चूकतीं। उनकी क्षमताओं का गुणगान, स्मरण करती हैं तो उन्हें उनके कर्तव्य याद दिलाने में भी देर नहीं लगातीं ।
ప్రజల అభిప్రాయం ప్రకారం మీరా సాంసారిక బాధల నుండి విముక్తి పొందడం కోసం ఇల్లు వాకిలి వదిలి బృందావనంలోకి వెళ్ళి శ్రీకృష్ణుని భక్తిలో లీనమై అక్కడే నివసిస్తుంది. ఈమె రచనలలో తన ఆరాధ్యదైవం ఒకచోట నిర్గుణ, ఇంకోచోట నిరాకార బ్రహ్మగా సగుణ, మరోచోట సాకార గోపీ వల్లభ శ్రీకృష్ణుడుగా మరియు మాయామోహం లేనటువంటి పరదేశీ యోగి రూపంలో వర్ణించింది. ఆమె గిరిధర గోపాలుని విషయంలో చెప్పలేనంత నిష్ఠాపరమైన ప్రేమని చూపించినది.
ప్రస్తుత పాఠంలో ఇవ్వబడిన రెండు పద్యాలలో మీరా, శ్రీకృష్ణునిని తన ఆరాధ్య దైవంగా తెలియజేస్తుంది. మీరా తమ ఆరాధ్యునితో మనస్సును దోచినవాడు అని కూడా చెబుతుంది. ప్రేమతో బ్రతిమిలాడుతుంది. సమయం వచ్చినప్పుడు పోట్లాడుతుంది కూడా. అతని గొప్పదనాన్ని (అర్హతలను) పొగుడుతూ స్మరించుకుంటుంది. అంతేకాకుండా దేవుడికి ఆమె ఆయన యొక్క కర్తవ్యాన్ని గుర్తు చేయడంలో కూడా ఆలస్యం చేయదు.
मीरा के पद Summary in Telugu
మీరాబాయి మొదటి పద్యంలో శ్రీకృష్ణుని ఈ విధంగా ప్రార్థిస్తున్నది – హే హరి ! మీరు మీ భక్తుల బాధలను హరించుటకు ఎల్లప్పుడూ సిద్ధంగా ఉంటారు. నిండు సభలో ద్రౌపది యొక్క వస్త్రాపహరణ జరగకుండా చీర ఇచ్చి ఆమె మర్యాదను కాపాడారు. మీ భక్తుడైన ప్రహ్లాదుడిని అతని తండ్రి హిరణ్యకశ్యపుడు చంపడానికి ప్రయత్నించినప్పుడు నరసింహుని అవతారం దాల్చి అతనిని చంపి, మీ భక్తుడైన ప్రహ్లాదుడిని రక్షించారు. మునిగిపోతున్న గజరాజును కాపాడి మొసలిని చంపి దాని బాధ నుండి కాపాడారు. గోవర్ధన పర్వతాన్ని మీ చిటికెన వ్రేలుతో ధరించిన శ్రీకృష్ణా ! నేను మీ చరణదాసిని. మీరు నా బాధను తగ్గించి, కష్టాలను దూరం చేయండి.
రెండవ పద్యంలో మీరాబాయి శ్రీకృష్ణునిని ఈ విధంగా ప్రార్థిస్తుంది. హే హరి ! మీరు నన్ను మీ సేవకురాలిగా నియమించండి. ఎప్పుడైతే నేను మీ సేవకురాలిని అవుతానో అందమైన పూలమొక్కలతో తోటను తయారుచేసి పెంచుతాను. ఎప్పుడైతే ఉదయాన్నే నువ్వు ఆ తోటలో విహరిస్తూ ఉంటావో అప్పుడు నేను నీ దర్శనం చేసుకుంటూ ముగ్ధురాలిని అవుతాను.
నేను బృందావనంలో ఉన్న సన్నని వీధులలో మీ లీలలను పాడుతూ ఉంటాను. మీకు పని మనిషిగా పని చేసినప్పుడు ఖర్చుకు ధనం లభిస్తుంది. మీ నామస్మరణే నాకు లభించే ధనం. ప్రతిరోజూ దర్శించుకుంటూ, స్మరించుకుంటూ ఆ ధనాన్ని పొందుతాను. మరియు ఈ విధంగా నాకు నీ దర్శనం, స్మరణ మరియు భావపూర్వకమైన భక్తి అనే ధనం లభిస్తుంది. దీనివల్ల నా జీవితం ధన్యం అవుతుంది.
మీరాబాయి శ్రీకృష్ణుని రూప సౌందర్యాన్ని ఈ విధంగా వర్ణిస్తుంది. నా కృష్ణుడు తలకు నెమలి కిరీటం పెట్టుకొని, పసుపు రంగు పంచె కట్టుకొని, మెడలో వైజయంతి పూల మాల వేసుకొని శోభాయమానంగా ఉన్నాడు. బృందావనంలో మురళి వాయిస్తూ, ఆవులను మేపుతూ ఉన్నాడు. ఎత్తైన మహలు మధ్యలో చిన్న – చిన్న తోటలు తయారుచేస్తాను. ఆ పూలు చూడటానికి వచ్చినప్పుడు కిటికీలోంచి నా కృష్ణుని రూపం దర్శనం చేసుకొని ముగ్ధురాలిని అవుతాను. మీరా శ్రీ కృష్ణునితో ఈ విధంగా ప్రార్థిస్తున్నది.
హే ప్రభు ! మీరు నాకు అర్ధరాత్రి సమయంలో యమునానది ఒడ్డున దర్శనం ఇవ్వండి. పొద్దున్న వరకూ చూడకుండా ఉండలేను. గోవర్ధన పర్వతాన్ని చిటికిన వ్రేలుతో ఎత్తిన తెలివైన శ్రీకృష్ణుడువి. నీ దర్శనం కొరకు నా మనస్సు ఆరాటపడుతుంది.
मीरा के पद Summary in English
Mira describes Krishna’s love:O! Krishna you have saved the respect of Draupadi. You have saved her from undressing her. You have taken the incarnation of Narasimha to save your devotee Prahlada. You have saved the severely suffering drowning elephant from the crocodile. In the same way, O Lord Giridhara, remove my suffering and grant me salvation.
Mirabai says to Lord Krishna: Make me your servant. I will become your faithful servant and set up the garden for you. In this way I will have the blessing of your vision, your thoughts and your devotion.
The poet describes the form of Krishna : My Lord is shining brightly with the peacock crown (He wears the peacock tail on his crown). He wears silk dress. The success garland shines in his neck. He plays the flute producing sweet music while grazing cows. In the midst of the tall buildings in Brindavan. I will plant a beautiful garden. I long to see my Lord wearing the red sari. O Lord bless me with your presence on the bank of the Yamuna river at midnight. I am very anxious to meet you.
Salient Features of the poem :
- Simple language
- Mixed with the Braja language words of Rajasthani.
- Poetic style
- Description of the devotion of servant.
शब्दार्थ और टिप्पणियाँ
- बढ़ायो = बढ़ाना, పెంచు, to increase
- गजराज = ऐरावत, ఐరావతం, airavat
- कुंजर = हाथी, ఏనుగు, elephant
- पास्यूँ = पाना, పొందుట, to receive
- लीला = विविध रूप, వివిధ రూపాలు, different forms
- सुमरण = याद करना / स्मरण, గుర్తుంచుకోవడం, జ్ఞాపక remembering
- जागीरी = जागीर / साम्राज्य, ఆస్తి, estate
- पीतांबर = पीले वस्त्र, పసుపు పచ్చని వస్తాలు, yellow garment
- वैजंती = एक फूल, వైజంతి పుష్పం
- तीरां = किनारा, అ๐చు, edge
- अधीराँ (अधीर) = व्याकुल होना, వ్యాకులపడుట/అశాంతిగా ఉండుట, be distraught,
- द्रौपदी री लाज राखी = दुर्योधन द्वारा द्रौपदी का चीरहरण कराने पर श्रीकृष्ण ने चीर को बढ़ाते – बढ़ाते, इतना बढ़ा दिया कि
- दु:शासन का हाथ थक गया
- काटी कुंजर पीर = कुंजर का कष्ट दूर करने के लिए मगरमच्छ को मारा