Access to the AP 10th Class Hindi Study Material Sparsh 14th Lesson कारतूस Questions and Answers are aligned with the curriculum standards.
कारतूस AP 10th Class Hindi Sparsh 14th Lesson Questions and Answers
प्रश्न – अभ्यास
मौखिक –
निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक- दो पंक्तियों में दीजिए।
प्रश्न 1.
कर्नल कालिंज का खेमा जंगल में क्यों लगा हुआ था ?
उत्तर:
वज़ीर अली को गिरफ़्तार करने के लिए कर्नल कालिंज का खेमा जंगल में लगा हुआ था। कर्नल कालिंज को लग रहा था कि, वज़ीर अली अवश्य हीं जंगल में कहीं न कहीं छिपा होगा।
వజీర్ అలీని అరెస్ట్ చేసేందుకు కర్నల్ కాలింజ్ అడవిలో శిబిరాన్ని ఏర్పాటు చేశాడు. వజీర్ అలీ ఎక్కడో అడవిలో దాక్కున్నాడని కర్నర్ కాలింజ్ భావించాడు.
प्रश्न 2.
वज़ीर अली से सिपाही क्यों तंग आ चुके थे?
उत्तर:
वज़ीर अली को गिरफ़्तार करने के लिए जंगल में खेमा डाले गए। हफ्तों हो गए थे। बहुत ढूँढने के
बावजूद भी वह पकड़ा नहीं जा रहा था। जंगल में रहते रहते सभी सिपाही तंग आ चुके थे।
వజీర్ అలీని అరెస్టు చేయడానికి అడవిలో శిబిరాలు ఏర్పాటు చేశారు. వారాలు గడిచాయి. అనేక ప్రయత్నాలు చేసినా పట్టుబడలేదు. అడవంతా గాలించి – గాలించి సైనికులు విసిగిపోయారు.
प्रश्न 3.
कर्नल ने सवार पर नज़र रखने के लिए क्यों कहा ?
उत्तर:
कर्नल ने सवार पर नज़र रखने के लिए इसलिए कहा कि, सवार किस दिशा की तरफ जा रहा है।
धूल के उडने से कर्नल को लगा कि लोग ज़्यादा है।
గుర్రాన్ని స్వారీ చేస్తున్న వానిపై దృష్టి సారించమని ఎందుకన్నారంటే అతను ఏ వైపున వెళుతున్నాడో గమనించమని ఎగిరే దుమ్ముని చూసి చాలా మంది వెళ్తున్నట్లు అన్పించసాగింది.
प्रश्न 4.
सवार ने क्यों कहा कि वज़ीर अली की गिरफ़्तारी बहुत मुश्किल है ?
उत्तर:
सवार स्वयं वज़ीर अली था। वह एक जाँबाज सिपाही था। अंग्रेज़ उसे साधारण सवार समझ रहे थे।
कर्नल के साथ पूरी फौज थी। फिर भी कोई भी उसे पहचान न पाया। इसलिए सवार ने कहा कि वज़ीर अली की गिरफ़तारी बहुत मुश्किल है।
గుర్రపు స్వారీ చేయువాడు వజీర్ అలీ. అతడొక వీర సైనికుడు. బ్రిటీషువారు అతణ్ణి సాధారణ రౌతు అని
భావించారు. కర్నల్ వెంట సైన్యమంతా ఉన్నప్పటికీ ఎవరూ కూడా అతనిని గుర్తించలేదు. అందుచేతనే వజీర్ అలీని అదుపులో తీసుకొనుట చాలా కష్టమని రౌతు చెప్పెను.
लिखित –
क) निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर (25-30 शब्दों में) लिखिए।
प्रश्न 1.
वज़ीर अली के अफ़साने सुनकर कर्नल को रॉबिनहुड की याद क्यों आ जाती थी ?
उत्तर:
वज़ीर अली राबिनहुड की तरह बहुत बहादुर था। वह भी रॉबिनहुड की तरह अंग्रेज सरकार को चकमा देकर भाग जाता था। और पकड में नहीं आता था। आँखों में धूल झोंककर निकल जाता था कंपनी के वकील को उसने मार डाला था। इसलिए कर्नल को रॉबिनहुड की याद आती थी।
వజీర్ అలీ రాబిన్ హుడ్ వలే చాలా ధైర్యవంతుడు. రాబిన్ హుడ్ వలె అతను కూడా బ్రిటీషువారి నుండి తప్పించుకునేవాడు. పట్టుబడేవాడు కాదు. కళ్ళు కప్పి పారిపోయేవాడు. ఈస్టిండియా కంపెనీ లాయర్ని అతను చంపేశాడు. అందుకే కర్నల్కి రాబిన్ హుడ్ గుర్తొచ్చాడు.
प्रश्न 2.
सआदत अली कौन था ? उसने वज़ीर अली की पैदाइश को अपनी मौत क्यों समझा ?
उत्तर:
सआदत अली अवध के नवाब आसिफ़उदौला का भाई था । सआदत का सपना था कि वह भाई के बाद नवाब बन जाए। आसिफ़उदौला निस्संतान था। इसलिए सआदत की नवाब बनने की पूरी संभावनी थी। लेकिन वज़ीर अली के पैदा होती ही सआदत अली के सपने टूट गए। सआदत अली अपने भाई के साथ गद्दारी करके अंग्रजों के साथ मिल गया था। उसे आभास हो गया कि वज़ीर अली उसे मार डालेगा। इसलिए उसने वज़ीर अली की पैदाइश को अपनी मौत समझा।
సాదత్ అలీ అవధ్ ప్రాంత నవాబైన ఆసిఫుద్దాలా యొక్క సోదరుడు. అన్న తర్వాత అవధ్ రాజ్యానికి నవాబు అవ్వాలని సాదత్ అలీ కలలు కన్నాడు. ఆసిఫుద్ధాలకు సంతానం లేదు. కావున సాదత్ అలీ నవాబయ్యే అవకాశాలు మెండుగా ఉన్నాయి. కానీ వజీర్ అలీ జన్మించాక అతని ఆశలపై నీళ్ళు పడినట్లయింది. సాదత్ అలీ బ్రిటీషు వారితో చేతులు కలిపి సోదరునికి ద్రోహం చేశాడు. వజీర్ అలీ తనను చంపేస్తాడని గ్రహించాడు. అందువల్లనే వజీర్ అలీ జననాన్ని తన మరణంగా భావించాడు.
प्रश्न 3.
सआदत अली को अवध के तख्त पर बिठाने के पीछे कर्नल का क्या मकसद था ?
उत्तर:
सआदत अली अंग्रेज़ों का मित्र था। वह अवसरवादी व्यक्ति था । वह अवध का नवाब बनना चाहता था। अंग्रेज़ों ने उसे अवध का शासक बनाया था। वह ऐशो आराम पसंद करता था। उसने अंग्रेज़ों को आधी संपत्ति और दस लाख रुपये दिए। उसे अवध के तख्त पर बिठाने का मकसद अवध की धन संपत्ति पर अधिकार करना और अवध पर कंपनी का अधिकार करना था।
సాదత్ అలీ బ్రిటీషువారికి స్నేహితుడు. అతడొక అవకాశవాది. అవధ్ నవాబు కావాలనుకునేవాడు. ఆంగ్లేయులు అతడిని అవధ్ ప్రాంతానికి రాజుగా చేశారు. అతడు భోగ విలాసాలను ఇష్టపడే వ్యక్తి. తన సగం ఆస్తిని, పది లక్షల రూపాయలను బ్రిటీషువారికి ఇచ్చాడు. అతడిని అవధ్ సింహాసనంపై కూర్చుండబెట్టే ప్రధాన ఉద్దేశ్యం – అవధ్ సంపదను పొందడం మరియు ఆ ప్రాంతంపై కంపెనీ ఆధిపత్యాన్ని సాధించడం.
प्रश्न 4.
कंपनी के वकील का कत्ल करने के बाद वज़ीर अली ने अपनी हिफ़ाज़त कैसे की ?
उत्तर:
कंपनी के वकील की हत्या करने के बाद, वज़ीर अली अपने जानिसारों समेत आजमगढ की तरफ़ भाग गया। आजमगढ़ के शासकों ने उन लोगों को अपनी सुरक्षा घाघरा तक पहुँचा दिया था। यहाँ वह जंगलों में छिपकर अपनी हिफ़ाज़त करता रहा था। जंगलों में रहकर वह अपनी शक्ति को बढ़ा रहा था।
కంపెనీ వకీలును చంపిన తర్వాత వజీర్ అలీ తన సన్నిహితులతో పాటు ఆజంగఢ్ వైపుకు పారిపోయెను. ఆజంగఢ్ పాలకులు వారిని తమ సంరక్షణలో ఘాఘ్రా వరకు చేర్చారు. ఇక్కడి అడవుల్లో దాక్కొని తనని తాను రక్షించుకున్నాడు. అడవుల్లో ఉండి తన బలాన్ని పెంచుకోసాగాడు.
प्रश्न 5.
सवार के जाने के बाद कर्नल क्यों हक्का बक्का रह गया ?
उत्तर:
सवार वज़ीर अली था। वह घुटसवार के वेश में अंग्रेजों के खेमे में आया था। वह कारतूस लेने बड़ी चतुराई से आया था। कर्नल उसे साधारण सिपाही समझ रहा था। उसकी सहायता से वज़ीर अली को पकडने का सपना देख रहा था। वह उसे पहचान न सका। वज़ीर अली उसके सामने खेमे में आना, दस कारतूस लेना, जान बख्श देने की बात कहना और मौत से बचकर निकलकर चले जाना देखकर हक्का बक्का रह गया।
అశ్వారోధకుడు వజీర్ అలీ. గుర్రాన్ని స్వారీ చేయు వేషంలో బ్రిటీషువారి శిబిరంలో వచ్చాడు. అతను చాలా తెలివిగా తూటాలు తీసుకోడానికి వచ్చాడు. కర్నల్ అతడిని సాధారణ సైనికుడని భావించాడు. అతడి సహాయంతో వజీర్ అలీను పట్టుకోవాలని కలలు కన్నాడు. కర్నల్ అతడిని గుర్తించలేకపోయాడు. తన ముందే వజీర్ అలీ శిబిరంలో వచ్చి, ఫది తూటాలను తీస్కొని, తనకే ప్రాణదానం చేసి, చావు నుండి తప్పించుకొని వెళ్ళడం చూసి అవాక్కయ్యాడు.
ख) निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर (50-60 शब्दों में) लिखिए।
प्रश्न 1.
लेफ़्टीनेंट को ऐसा क्यों लगा कि कंपनी के खिलाफ़ सारे हिदुस्तान में एक लहर दौड़ गई है?
उत्तर:
देश में अलग- अलग स्थानों पर राजा और नवाबों ने कंपनी के विरुद्ध बगावत शुर कर दी है। वज़ीर अली के अलावा टीपू सुलतान और बंगाल के नवाब का भाई शमशुद्दौला ने भी कंपनी के खिलाफ़ थे। इन्होंने आफ़गानिस्तान के बादशाह शाहे ज़मा को हिंदुस्तान पर हमला करने की दावत दी । वज़ीर अली शाहे – ज़मा के हमले के इंतज़ार में था। वह शाहे – जमा का साथ देकर अंग्रेज़ों को भारत से भगाना चाहता था। इसलिए लेफ्टीनेंट को लगा कि कपंनी के खिलाफ़ सारे हिंदुस्तान में लहर दौड गई है।
దేశంలోని వివిధ ప్రాంతాల రాజులు మరియు నవాబులు ఈస్టిండియా కంపెనీకి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు ఆరంభించారు. వజీర్ అలీతో పాటుగా టిప్పుసుల్తాన్ మరియు బెంగాల్ నవాబు సోదరుడైన షంషుదౌలా కూడా కంపెనీకి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేశారు. వీరంతా ఆఫ్ఘనిస్తాన్ రాజైన ‘షాహే జమా’ ను భారతదేశంపై’ దండెత్తేందుకు ఆహ్వానించారు. వజీర్ అలీ షాహే – జమా దాడి కోసం ఎదురు చూడసాగాడు. అతడు షాహే జమాకు మద్దతు ఇవ్వడం ద్వారా బ్రిటీషువారిని భారతదేశం నుండి పారద్రోలాలనుకునేవాడు. అందువల్ల భారతదేశం అంతటా కంపెనీకి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు వ్యాపించిందని లెఫ్టినెంట్ భావించాడు.
प्रश्न 2.
वज़ीर अली ने कंपनी के वकील का कत्ल क्यों किया ?
उत्तर:
वज़ीर अली एक जाबाज़ी, चतुर और स्वाभिमानी व्यक्ति था। अंग्रेज़ों ने उसे नवाब पद से हटाकर बनारस भेज दिया। तीन लाख रुपया सालाना वजीफ़ा तय कर दिया। कुछ महीने बाद गवर्नर जनरल ने उसे कलकत्ता बुलाया। लेकिन वह कलकत्ता नहीं जाना चाहता। इस बात की शिकायत लेकर वह कंपनी के वकील के पास गया। वकील ने शिकायत की परवाह नहीं की। उसे बुरा भला सुनाकर अपमानित किया। वज़ीर अली अपने अपमान और अंग्रेजों के प्रति घृणा के कारण कंपनी के वकील की हत्या कर दी।
వజీర్ అలీ ధైర్యవంతుడు. తెలివైనవాడు మరియు ఆత్మ గౌరవం కల్గిన వ్యక్తి. బ్రిటీషువారు అతడిని నవాబు పదవి నుండి తొలగించి బనారస్కు పంపారు. సంవత్సరానికి మూడు లక్షల రూపాయలు ఉపకార వేతనం ఇవ్వాలని నిర్ణయించారు. కొన్ని నెలల తర్వాత గవర్నర్ జనరల్ అతడిని కలకత్తాకు పిలిపించాడు. కానీ అతడు కలకత్తా వెళ్ళాలనుకోలేదు. దీనిపై ఫిర్యాదు చేస్తూ కంపెనీ లాయర్ వద్దకు వెళ్ళాడు. వకీలు ఆ ఫిర్యాదుని పట్టించుకోలేదు. పైగా అతడిని మాటలతో అవమానించాడు. కావున వజీర్ అలీ తనకు జరిగిన అవమానం మరియు బ్రిటీషువారిపై ద్వేషభావం వలన కంపెనీ న్యాయవాదిని చంపాడు.
प्रश्न 3.
सवार ने कर्नल से कारतूस कैसे हासिल किए?
उत्तर:
सवार वज़ीर अली था। वह घोडे पर सवार होकर खेमे की ओर चल पडा। कर्नल के खेमे में वेश बदलकर प्रवेश किया। उसने कर्नल से एकांत में मुलाकात की। उसने वज़ीर के खिलाफ़ होने का दिखावा किया। वज़ीर अली को गिरफ़्तार करने के लिए उसे कुछ कारतूस चाहिए। कर्नल उसे पहचान न सका। कर्नल ने दस कारतूस अपने हाथों दे दिये। इस प्रकार वज़ीर अली कर्नल से कारतूस लेकर चला गया।
గుర్రాన్ని స్వారీ చేసేవాడు వజీర్ అలీ. అతడు గుర్రాన్ని స్వారీ చేస్తూ శిబిరం వైపు వెళ్ళాడు. మారు వేషంలో కర్నల్ శిబిరంలో ప్రవేశించాడు. కర్నల్ని అతడు ఏకాంతంలో కలిశాడు. వజీర్ అలీకు అతను కూడా వ్యతిరేకి అని నమ్మబలికాడు. వజీర్అలీని అరెస్టు చేయడానికి అతనికి కొన్ని తూటాలు కావాలన్నాడు. కర్నల్ అతడిని గుర్తించలేకపోయాడు. కర్నల్ అతడి చేతికి పది తూటాలను అందించాడు. ఈ విధంగా వజీర్ అలీ కర్నల్ నుండి తూటాలను తీసుకొని వెళ్ళిపోయాడు.
प्रश्न 4.
वज़ीर अली एक जाँबाज़ सिपाही था, कैसे ? स्पष्ट कीजिए ।
उत्तर:
वज़ीर अली एक जाँबाज सिपाही था। वह साहसी, वीर और चतुर था। अंग्रेजों ने चालबाज़ी से उससे अवध की नवाबी ले ली। उसने अंग्रेजों के विरुद्ध संघर्ष किया। उसने कंपनी के वकील की हत्या के बाद विद्रोह आरंभ किया। उसने वेश बदलकर अंग्रेज़ों के खेमे पहुँचकर कर्नल से कारतूस हासिल किया। जाते- जाते यह भी बता दिया कि वही वज़ीर अली है। उसने अपनी शक्ति और हिम्मत का परिचय दिया। देश की स्वतंत्रता के लिए अपने प्राण न्योछावर करने के लिए भी तैयार हो गया। इन घटनाओं से हम कह सकते हैं, कि, वज़ीर अली एक जाँबाज़ सिपाही था।
వజీర్ అలీ ఒక వీర సైనికుడు. అతడు ధైర్యవంతుడు, వీరుడు మరియు తెలివైనవాడు. బ్రిటీషువారు కుతంత్రంతో అతని నుండి అవధ్ సింహాసనాన్ని తీసుకున్నారు. బ్రిటీషు వారికి వ్యతిరేకంగా పోరాడాడు. కంపెనీ న్యాయవాదిని చంపాక తిరుగుబాటును ఆరంభించాడు. మారువేషంలో వారి శిబిరంలో ప్రవేశించి కర్నల్ నుండి తూటాలను పొందాడు. పోతూ – పోతూ తానే వజీర్ అలీనని చెప్పాడు. తన ధైర్యాన్ని మరియు బలాన్ని చూపించాడు. దేశ స్వాతంత్ర్యం కోసం తన ప్రాణాలను సైతం త్యాగం చేయడానికి సిద్ధపడ్డాడు. ఈ సంఘటనల నుండి వజీర్ అలీ ధైర్యవంతుడని మనం చెప్పగలం.
ग) निम्नलिखित के आशय स्पष्ट कीजिए।
प्रश्न 1.
मुट्ठीभर आदमी और ये दमखम ।
उत्तर:
इस पंक्ति में कर्नल द्वारा वज़ीर अली के साथियों की प्रशंसा की गई है। उसके साथी संख्या में बहुत कम थे। लेकिन उनमें अपार शक्ति थी। अंग्रेज़ी उसका पीछा कर रहे थे । फिर भी उसे पकड़ नहीं पा रहे थे। इस पंक्ति से वज़ीर अली का साहस और वीरता का परिचय मिलता है।
प्रश्न 2.
गर्द तो ऐसे उड़ रही है जैसे कि पूरा एक काफ़िला चला आ रहा हो मगर मुझे तो एक ही सवार नज़र आता है।
उत्तर:
इस पंक्ति का कथन लेफ़्टीनेंट का है। वज़ीर अली अकेले घोडे पर सवार होकर खेमे की ओर आ रहा था। उसके घोडे की टापों से उठनेवाली धूल बहुत ज्यादा थी । मानो पूरी फौज़ चली आ रही हो । लेफ़्टीनेंट कहता है कि सैनिक तो एक ही नज़र आ रहा है। वज़ीर अली का आना काफ़िला के आने के बराबर मालूम पडता है।
भाषा-अध्ययन :
प्रश्न 1.
निम्नलिखित शब्दों का एक एक पर्याय लिखिए।
खिलाफ़, पाक, उम्मीद, हासिल, कामयाब, वजीफ़ा, नफ़रत, हमला, इंतेज़ार, मुमकिन
उत्तर:
| खिलाफ़ | प्रतिकूल, विरुद्ध |
| पाक | शुद्ध, पवित्र |
| उम्मीद | भरोसा, आशा |
| हासिल | प्राप्त, मिलना |
| कामयाब | विजय, सफल |
| वजीफ़ा | परवरिश के लिए दी जानेवाली राशि, छात्रवृत्ति |
| नफ़रत | घिन, घृणा |
| हमला | आघात, आक्रमण |
| इंतेज़ार | रहा देखना, प्रतीक्षा |
| मुमकिन | अनुमानित, संभव |
प्रश्न 2.
निम्नलिखित मुहावरों का अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए ।
आँखों में धूल झोंकना, कूट-कूट कर भरना, काम तमाम कर देना, जान बख्श देना, हक्का-बक्का रह जाना।
उत्तर:
आँखों में धूल झोंकना – धोखा देना
पुलिस की आँखों में धूल झोंककर चोर भाग गया।
कूट-कूट कर भर जान – अधिक मात्रा में होना
भगतसिंह में देश भक्ति की भावना कूट कूट कर भरी थी।
काम तमाम कर देना – मार डालना
फ़ौज ने आतंकवादियों का काम तमाम कर दिया।
जान बख्श देना – जीवित छोड देना, प्राण दान देना
राष्ट्रपति ने अपराधियों के जान बख्श दी।
हक्का-बक्का रह जाना। – आश्चर्यचकित होना, हैरान रह जाना
अचानक नए कलेक्टर को देखकर नेता हक्क बक्का रह गया।
प्रश्न 3.
कारक वाक्य में संज्ञा या सर्वनाम का क्रिया के साथ संबंध बताता है। निम्नलिखित वाक्यों में कारकों को रेखांकित कर उनके नाम लिखिए।
क) जंगल की ज़िंदगी बड़ी खतरनाक होती है।
ख) कंपनी के खिलाफ़ सारे हिंदुस्तान में एक लहर दौड़ गई।
ग) वज़ीर को उसके पद से हटा दिया गया।
घ) फ़ौज के लिए कारतूस की आवश्यकता थी ।
ङ) सिपाही घोड़े पर सवार था।
उत्तर:
क) जंगल की ज़िंदगी बड़ी खतरनाक होती है।
‘की’ संबंध कारक
ख) कंपनी के खिलाफ़ सारे हिंदुस्तान में एक लहर दौड़ गई।
‘के’ संबंध कारक, ‘में अधिकरण कारक
ग) वज़ीर को उसके पद से हटा दिया गया।
‘को’ कर्मकारक ; ‘से’ अपादान कारक
घ) फ़ौज के लिए कारतूस की आवश्यकता थी।
‘के लिए’ संप्रदान कारक ; ‘की’ संबंध कारक
ङ) सिपाही घोड़े पर सवार था।
‘पर’ अधिकरण कारक
प्रश्न 4.
क्रिया का लिंग और वचन सामान्यतः कर्ता और कर्म के लिंग और वचन के अनुसार निर्धारित होता है। वाक्य में कर्ता और कर्म के लिंग, वचन और पुरुष के अनुसार जब क्रिया के लिंग, वचन आदि में परिवर्तन होता है तो उसे अन्विति कहते हैं।
क्रिया के लिंग, वचन में परिवर्तन तभी होता है जब कर्ता या कर्म परसर्ग रहित हों,
जैसे सवार कारतूस माँग रहा था । (कर्ता के कारण)
सवार ने कारतूस माँगे । (कर्म के कारण)
कर्नल ने वज़ीर अली को नहीं पहचाना।
(यहाँ क्रिया कर्ता और कर्म किसी के भी कारण प्रभावित नहीं है)
अतः कर्ता और कर्म के परसर्ग सहित होने पर क्रिया कर्ता और कर्म में से किसी के भी लिंग और वचन से प्रभावित नहीं होती और वह एकवचन पुल्लिंग में ही प्रयुक्त होती है। नीचे दिए गए वाक्यों में ‘ने’
लगाकर उन्हें दुबारा लिखिए –
क) घोड़ा पानी पी रहा था।
उत्तर:
घोडे ने पानी पिया।
ख) बच्चे दशहरे का मेला देखने गए।
उत्तर:
बच्चों ने दशहरे का मेला देखा।
ग) रॉबिनहुड गरीबों की मदद करता था।
उत्तर:
रॉबिनहुड ने गरीबों की मदद की।
घ) देशभर के लोग उसकी प्रशंसा कर रहे थे।
उत्तर:
देशभर के लोगों ने उसकी प्रशंसा की।
प्रश्न 5.
निम्नलिखित वाक्यों में उचित विराम चिह्न लगाइए ।
क) कर्नल ने कहा सिपाहियों इस पर नज़र रखो ये किस तरफ़ जा रहा है
ख) सवार ने पूछा आपने इस मकाम पर क्यों खेमा डाला है इतने लावलश्कर की क्या ज़रूरत है
ग) खेमे के अंदर दो व्यक्ति बैठे बातें कर रहे थे चाँदनी छिटकी हुई थी और बाहर सिपाही पहरा दे रहे थे एक व्यक्ति कह रहा था दुश्मन कभी भी हमला कर सकता है
उत्तर:
क) कर्नल ने कहा, “सिपाहियों ! इस पर नज़र रखो, ये किस तरफ़ जा रहा है ?”
ख) सवार ने पूछा, “आपने इस मकाम पर क्यों खेमा डाला है? इतने लावलश्कर की क्या ज़रूरत है ?” ग) खेमे के अंदर दो व्यक्ति बैठे बातें कर रहे थे। चाँदनी छिटकी हुई थी और बाहर सिपाही पहरा दे रहे थे। एक व्यक्ति कह रहा था, “दुश्मन कभी भी हमला कर सकता है ” ।
योग्यता – विस्तार :
प्रश्न 1.
पुस्तकालय से रॉबिनहुड के साहसिक कारनामों के बारे में जानकारी हासिल कीजिए।
उत्तर:
रॉबिनहुड अंग्रेज़ी कथाओं का बहिष्कृत हीरो था। वह एक अचूक तीरंदाज़ और कुशल तलवारबाज था। वहं मध्यकाल में लोकप्रिय व्यक्ति था। रॉबिनहुड और उसके साथियों को मेरी मेन’ कहा जाता था। वह अमीरों की संपत्ति को लूटकर गरीबों में बाँट देने के लिये जाता था । परंपरागत रूप से, रॉबिनहुड और उसके आदमी हरे कपडे पहनते थे। रॉबिनहुड की कहानी इंग्लैंड की है। अमीर लोग गरीबों पर जुल्म, और अत्याचार करते थे। गरीब उसे उनका मददगार, रॉबिनहुड मानते थे। वह गरीबों के लिए मसीहा और अमीरों के लिए लुटेरा बन गया था। वह अमीरों से लूटकर गरीबों में बाँट देता था। गरीबों से पैसे लूटने वाले अमीरों से वह बदला लेता था। वह भेष बदलकर लोगों के बीच जाता था। उनकी परेशानी सुनता था इसके बाद असहाय लोगों की सहायता करता था। रॉबिनहुड से गलती करनेवाले अमीर डरते थे। उसकी तीर का निशाना सटीक रहता था।
प्रश्न 2.
वृंदावनलाल वर्मा की कहानी इब्राहिम गार्दी पढ़िए और कक्षा में सुनाइए ।
उत्तर:
इब्राहीम गार्दी अठारहवीं सदी में भारत में दक्खिनी मुस्लिम जनरल थे। उनके पूर्वज भील जनजाति के
लोग थे। तोपखाने में एक विशेषज्ञ के रूप में उन्हें मराठा साम्राज्य का पेशवा के लिए काम करने से पहले हैदराबाद के निजाम बनाये गये। मराठा साम्राज्य के जनरल के रूप में वे पैदल सेना और तोपखाने के साथ 10,000 लोगों की सेना की कमान संभालते थे। सन् 1761 में पानीपत का तृतीय युद्ध में अफ़गानों
द्वारा पकड़कर मार दिये गये।
परियोजना कार्य :
प्रश्न 1.
‘कारतूस’ एकांकी का मंचन अपने विद्यालय में कीजिए ।
उत्तर:
- एकांकी का प्रस्तुतीकरण सरल ढंग से किया जाता है। नाटक में बहुत लोगों की ज़रूरत पडती है।
- इस एकांकी में वज़ीर अली को निडर रूप में दिखाया गया। मुसीबत को खुद बुलावा देते हुए कंपनी के अफसरों के बीच पहुँचना, कर्नल के मुँह से उसकी प्रशंसा निकलना अंत में जान बख्श देने की बात कहना इन सभी किरदार को खुद कर सकते हैं।
- कक्षा में छात्र सभी पात्रों का किरदार करेंगे। पात्रों का संवाद सरल शब्दों में किया जाएगा। विषय को देखते हुए संवादों की संख्या होगी ।
प्रश्न 2.
‘एकांकी’ और ‘नाटक’ में क्या अंतर है? कुछ नाटकों और एकांकियों की सूची तैयार कीजिए।
उत्तर:
नाटक में किसी भी पात्र या चरित्र का विकास क्रमशः दिखाया जाता है। एकांकी में चरित्र पूर्णतः विकसित रूप में दिखाया जाता है। नाटक में कथानक में विस्तार होता है। एकांकी में धनत्व होता है। नाटक साहित्य के एक रूप को संदर्भित करता है । वह प्रदर्शन के लिए होता है। एकांकी एक नाटकीय प्रदर्शन को संदर्भित करता है। दूसरे शब्दों में नाटक को पढना होता है।
एकांकी को देखना होता है। नाटक में हम संवाद और मंच निर्देश पढते हैं। प्रदर्शन की कल्पना करते हैं। एकांकी में हमें अधिनियमित कहानी देखने को मिलती है। एकांकी में पात्रों की भावनाओं, ध्वनि और प्रकाश प्रभाव सेटिंग्स की कल्पना करने की ज़रूरत नहीं पडती है।
व्याकरणांश (వ్యాకరణాంశాలు)
पर्यायवाची शब्द :
- जजमाना – युग, काल, समय
- वजीफ़ा – गुजारा, दयाराशि, सहायता
- खेमे – तंबू, डेरा, शिविर
- जाँबाज – वीर, योद्धा
- रौब – रुआब, महत्ता, धाक
- अफ़साना – किस्सा, कहानी, कथा
- कारनामा – करतब, करनी, काम
- ऐश – आराम, विलास, सुख
- हासिल – प्राप्त, लब्ध, उपज
- तलब – खोज, तलाश
- काफ़िला – कारवाँ, दल
- तन्हा – एकमात्र, अकेला, केवल
- हुक्म – आदेश, आज्ञा, फ़रमान
- शुब्हे – संदेह, शक
- हुजूर – जनाब, मालिक
- उम्मीद – आशा, आसा, भरोसा
- दावत – आमंत्रण, बुलावा, निमंत्रण
- कत्ल – हत्या, वध, खून
- कब्जा – अधिकार, वश, काबू
- सवार – अश्वारोही
- इशारा – संकेत, इंगित
- मुमलियत – जायदाद, दौलत
- गुंजाइश – संभावना, स्थान
- मुकाम – जगह, स्थान
वचन :
- उपाधि – उपंधियाँ
- महीना – महीने
- आँख – आँखें
- सिपाही – सिपाहियाँ
- गाड़ी – गाडियाँ
- रुपया – रुपये
- हाथ – हाथ
- ताली – तालियाँ
- में – हम
- लहर – & लहरें
- फ़ौज – फौजें
- नज़र – नज़रें
विलोम शब्द :
- बाहर × भीतर
- दुश्मन × दोस्त
- खतरनाक × बे – ख़ौफ, सुरक्षित
- खिलाफ़ × मुआफ़िक
- मौत × पैदाइश
- बहादुर × कायर
- याद × भूल
- पसंद × नापसंद
- खामोश × शोर – गुल
मुहावरे :
- तंग आना – परेशान होना, निराश होना
- हाथ नहीं लगना – सफलता प्राप्त न होना
- ऐश करना – आनंद लेना, मजे उडाना
- रोब में आना – दूसरे के प्रभाव में आना
- नींद हराम करना – बहुत अधिक परेशान करना
- मौत को दावत देना – मौत को बुलाना
- हमला करना – आक्रमण करना
- तलब करना – बुलाना
- बुरा – भला सुनाना – अपमान करना
- नौ दो ग्यारह होना – भाग जाना
- कब्जा करना – वश करना
- नज़र रखना – निगाह डालना
- इशारा करना – संकेत करना
- जान बख्शाना – प्राण दान देना
- हक्क – बक्का रह जाना – हैरान रहना, आश्चर्य चकित होना
- दबी ज़बान – धीरे से कहना
- कटिबद्ध होना – तैयार होना
- कदम उठाना – अग्रसर होना, आगे बढना
- स्वार्थ सिद्ध करना – अपना काम निकालना
- हासिल करना – प्राप्त करना
- न्योता देना – रिश्ता माँगना
शब्दार्थ और टिप्पणियाँ :
खेमा = डेरा / अस्थायी पड़ाव, శిభిరం, camp
अफ़साने (अफ़साना) = कहानियाँ, కథలు, stories
कारनामे (कारनामा) = ऐसे काम जो याद रहें, విన్యాసాలు, feats
हुकूमत \ = शासन, పరిపాలన ప్రభుత్వం, government
पैदाइश = जन्म, జన్మించిన, birth
तख्त = सिंहासन, సింహాసనం, throne
मसलेहत = रहस्य, రహస్యం, mistery
ऐश – पसंद = भोग – विलास पसंद करने वाला, విలాసాలను అనుభవించువాడు, luxury life
जाँबाज़ = जान की बाज़ी लगाने वाला, ధైర్యవంతుడు, ప్రాణాలను పణంగా పెట్టువాడు, brave
दमखम = शक्ति और दृढ़ता, సత్తువ, బలం, stamina
जाती तौर से = व्यक्तिगत रूप से, వ్యక్తిగతం, personally
वज़ीफ़ा = परवरिश के लिए दी जाने वाली राशि, స్టైఫెండ్, ఫించను, stipend
मुकर्रर = तय करना, నిర్థారించుట, fixed
तलब किया = याद किया, స్మరించెను, remembered
हुकमरां = शासक, పాలకుడు, ruler
हिफ़ाज़त = सुरक्षा, భద్రత, security
गर्द & = धूल, దుమ్ము, dust
काफ़िला = एक क्षेत्र से दूसरे क्षेत्र में जाने वाले यात्रियों का समूह, ప్రయాణికుల గుంప, traveller’s group
शुब्हे = संदेह, సందేహం, doubt
गुंजाइश = संभावना, అవకాశం, పరిధి, possibility
तन्हाई = एकांत, ఏకాంతం, solitude, loneliness
बीवार हमगोश दारद = दीवारों के भी कान होते हैं।, గోడలకూ చెవులుంటాయి
मुकाम = पड़ाव, గమ్యం, బస, halt
लावलश्कर = सेना का बड़ा समूह और युद्ध – सामग्री, పెద్ద సైన్యం, యుద్ధ సామగ్రి, large corps, war material
कारतूस = पीतल और दफ़्ती आदि की एक नली जिसमें गोली तथा बारूद भरी रहती है।,
తూటా, a tube of brass & card board in which the bullet is palced.
लेखक परिचय :
पाठ : कारतूस (एकांकी)
लेखक : हबीब तनवीर
जीवन काल : 1923-2009
जन्म : छत्तीस गढ के रायपुर में
पुरस्कार : पद्मश्री
बहुमुख रूप :
- नाटककार
- कवि
- पत्रकार
- नाट्य निर्देशक
- अभिनेता
प्रमुख नाटक :
- आगरा बाज़ार
- चरनदास चोर
- देख रहे हैं नैन
- हिरमा की अमर कहानी
పాఠ్యభాగ సారాంశం :
పాత్రలు : కర్నల్, లెఫ్టినెంట్, సిపాయి, గుర్రం స్వారీ చేస్తున్న వ్యక్తి
వ్యృథి : 5 నిముషములా
కాలం : 1799 వ సంవత్సరము
కమం : రాత్రి సమయం
ప్రదేశం / స్థానం : గోరఖ్పూర్ అడవిలో కర్నల్ కాలింజ్ క్యాంపు (గుడారం) లోని లోపలి భాగం
(ఇద్దరు ఆంగ్లేయులు కూర్చొని మాట్లాడుకుంటున్నారు. కర్నల్ కాలింజ్ మరియు లెఫ్టినెంట్ క్యాంపు (శిబిరం) వెలుపల ఉన్నారు. వెన్నెల వ్యాపించి ఉంది. గుడారం లోపల దీపం వెలుగుతూ ఉంది.)
కర్నల్ : అడవిలో జీవితం చాలా ప్రమాదకరమైనది.
లెఫ్టినెంట్ : మనం ఇక్కడ విడిది చేసి చాలా వారాలైంది. సైనికులు కూడా విసిగిపోయారు. ఈ వజీర్ అలీ మనిషా ? భూతమా ? అర్థం కావడం లేదు. ఇంతవరకు పట్టుబడలేదు.
కర్నల్ : వజీర్ అలీ కథలు వింటే నాకు రాబిన్ హుడ్ యొక్క దోపిడీలు గుర్తొస్తాయి. బ్రిటీషు వారిపై అతని హృదయంలో ఎంతో ద్వేషం నిండి ఉంది. వజీర్ అలీ దాదాపు అయిదు నెలలు మాత్రమే పాలించి ఉండాలి. అయితే ఈ అయిదు నెలల్లోనే వజీర్ అలీ అవధ్ను బ్రిటీషు వారి నుండి పూర్తిగా విముక్తి గావించుటలో దాదాపుగా విజయవంతమయ్యాడు.
లెఫ్టినెంట్ : కర్నల్ కాలింజ్, అసలు ఈ సాదత్ అలీ ఎవరు ?
కర్నల్ : సాదత్ అలీ, ఆసిఫుద్దాలా యొక్క సోదరుడు. ఆసిఫుద్దాలా, వజీర్ అలీకు తండ్రి. వజీర్ అలీ మరియు ఆసిఫుద్దాలా యొక్క శత్రువు. నిజానికి నవాబు ఆసిఫుద్దాలా ఇంట్లో మగబిడ్డ పుడతాడని నమ్మకం లేదు. (అంటే నవాబు ఆసిఫుద్దాలాకు కుమారుడి పట్ల ఆశ లేదని అర్థం.) కానీ సాదత్ అలీ, వజీర్ అలీ జననాన్ని తన మరణంగా భావించాడు. సాదత్ అలీ వంటి స్వార్థపరుడిని అవధ్ ప్రాంతానికి అప్పటికే నవాబుగా ఉన్న వజీర్ అలీను తొలగించి సాదత్ అలీని నియమిస్తారు. దీనికి ప్రతీకారంగా వజీర్ అలీ తన బాబాయి అయిన సాదత్ అలీని చంపుతాడని భావం.)
లెఫ్టినెంట్ : కానీ సాదత్ అలీని అవధ్ సింహాసనంపై కూర్చోబెట్టడం వెనుకనున్న రహస్యం ఏమిటి ?
కర్నల్ : సాదత్ అలీ నా స్నేహితుడు. అతను భోగ – విలాసాలను ఇష్టపడే వ్యక్తి. అందుకే మాకు తన ఆస్తి, సంపదలో సగభాగం ఇచ్చాడు. అంతేకాకుండా పది లక్షల నగదునూ ఇచ్చాడు. ఇప్పుడు అతను కూడా ఆనందిస్తున్నాడు మరియు మేము ఆనందిస్తున్నాము.
లెఫ్టినెంట్ : వజీర్ అలీ ఆఫ్ఘనిస్తాన్ రాజైన ‘షాహే జమా’ను భారతదేశంపై దాడి చేయమని ఆహ్వానిస్తున్నట్లు నేను విన్నాను.
కర్నల్ : ఆఫ్ఘనిస్తానున్ను భారతదేశంపై దాడి చేయమని ఆహ్వానం మొదట టిప్పుసుల్తాన్ ద్వారా అందించబడింది. తర్వాత వజీర్ అలీ కూడా దాడి చేయమని అతన్ని ఢిల్లీకి ఆహ్వానించాడు. ఆ తర్వాత షంషుదౌలా భారతదేశంపై కూడా దాడిచేయమని పిలిచాడు.
లెఫ్టినెంట్ : షంషుదౌలా ఎవరు ?
కర్నల్ : బెంగాల్ నవాబు (ఆసిఫుద్దాలా యొక్క సోదరుడు. అతను చాలా ప్రమాదకరమైన వ్యక్తి.
లెఫ్టినెంట్ : దీని అర్థం – కంపెనీకి (ఈస్టిండియా) వ్యతిరేకంగా భారతదేశం అంతా ఏకమౌతున్నారు. కంపెనీకి వ్యతిరేకంగా ఏదో ప్రయత్నాలు జరుగుతున్నాయి.
కర్నల్ : అవును. ఒకవేళ అది విజయవంతమైతే ‘బక్సర్’ మరియు ప్లాసీ యుద్ధాల్లో జరిగిన సంఘటనల కంటే ఇంకా భయంకర పరిణామాలు జరగవచ్చు. భారతదేశంపై ఆధిపత్యానికి లార్డ్ క్లైవ్ నేతృత్వంలో భారతదేశంపై ఏదైతే పట్టు సాధించిందో, ఇప్పుడు లార్డ్ ఉన్న లార్డ్ వెల్ట్లలీ (లార్డ్ వెల్లెస్లీ) చేతిలో కోల్పోతుంది.
(ఇలా లెఫ్టినెంట్ మరియు కర్నల్ ఈస్టిండియా కంపెనీకి వ్యతిరేకంగా భారతదేశం యుద్ధం ఆరంభిస్తే ఏమి జరుగుతుందో దాని గురించి మాట్లాడుతూ ఉన్నారు.)
లెఫ్టినెంట్ : వజీర్ అలీ స్వేచ్చ చాలా ప్రమాదకరమైనది. మనం (బ్రిటీషువారు) ఈ వ్యక్తిని ఎలాగైనా అరెస్టు చేయాలి.
కర్నల్ : నేను అతన్ని మొత్తం సైన్యంతో వెంబడిస్తున్నాను. వజీర్ అలీ సంవత్సరాలుగా మనల్ని మోసం చేస్తూ, ఈ అడవుల్లో ఎక్కడో తిరుగుతున్నాడు. కానీ అతడిని పట్టుకోలేకపోతున్నాము. వజీర్ అలీతో పాటు తమ ప్రాణాలను సైతం పణంగా పెట్టే ధైర్యవంతులు కొందరు ఉన్నారు. వీరు కొద్దిమంది మాత్రమే అయినా, వారి శక్తియుక్తులు అపారమైనవి.
లెఫ్టినెంట్ : వజీర్ అలీ చాలా ధైర్యవంతుడని విన్నాను.
కర్నల్ : అతడు ధైర్యవంతుడు కాకపోతే కంపెనీ (ఈస్టిండియా) లాయర్ని చంపేవాడే కాదు.
లెఫ్టినెంట్ : వజీర్ అలీ కంపెనీ న్యాయవాదిని హత్య చేసిన కథ ఏమిటి కర్నల్ ?
కర్నల్ : (ఇక్కడ కర్నల్ వజీర్ అలీ కంపెనీ లాయర్ని చంపిన ఘటనను లెఫ్టినెంట్కు వివరిస్తున్నాడు. ) ఏమయిందంటే….. వజీర్ అలీని తన పదవి నుండి తొలగించాక మనం (బ్రిటీషువారు) అతన్ని బనారస్కు పంపాము. అతని జీవనాధారం కోసం సంవత్సరానికి మూడు లక్షల రూపాయలు ఇవ్వాలని నిర్ణయించుకున్నాం. కొన్ని నెలల తర్వాత గవర్నర్ జనరల్ వజీర్ అలీని కలకత్తాకు పిలిపించారు. అయితే వజీర్ అలీ బనారస్ లో నివసిస్తున్న కంపెనీ లాయర్ వద్దకు వెళ్ళి గవర్నర్ జనరల్ తనను కలకత్తాకు ఎందుకు పిలుస్తున్నారని ఫిర్యాదు చేశాడు. అప్పుడు కంపెనీ లాయరు వజీర్ అలీ ఫిర్యాదును పట్టించుకోలేదు. బదులుగా అతన్నే దుర్భాషలాడి అవమానించాడు. అప్పటికే వజీర్ అలీ మనసంతా బ్రిటీషు వారిపై ద్వేషంతో నిండి ఉంది. లాయర్ యొక్క ఈ రకమైన ప్రవర్తన వజీర్ అలీకి మరింత కోపం తెప్పించింది. అతను వెంటనే లాయర్ను కత్తితో పొడిచి చంపేశాడు.
లెఫ్టినెంట్ : తర్వాత….. పారిపోయాడా ?
కర్నల్ : వజీర్ అలీ తన నమ్మకస్తులైన సహచరులతో కలసి ‘ఆజంగఢ్’ వైపు పారిపోయాడు. ఆజంగఢ్ పాలకులు వారందరికీ రక్షణ కల్పించి ‘ఘాగ్రా’ వరకు చేర్చారు. ఇప్పుడు వారంతా (వజీర్ అలీ మరియు అతని సహచరులు) ఈ అడవుల్లో చాలా ఏళ్ళుగా తిరుగుతున్నారు.
లెఫ్టినెంట్ : అయితే, అసలు వజీర్ అలీ పథకం ఏమిటి ?
కర్నల్ : వజీర్ అలీ ఎలాగైనా నేపాల్ చేరుకోవాలనేదే అతని పథకం. అక్కడికి చేరుకున్నాక ఆఫ్ఘనిస్తాన్ భారతదేశంపై దాడి చేయడానికి వేచి ఉండి, తన శక్తిని పెంచుకొని, సాదత్ అలీని సింహాసనం నుండి తొలగించి, అవధ్ను స్వాధీనం చేసుకొని, బ్రిటీషువారిని భారతదేశం నుండి తరిమికొట్టాలనేదే అతడి ప్రణాళిక.
లెఫ్టినెంట్ : అయినా నేపాల్ చేరుకోవడం అంత కష్టమేం కాదు. ఈ పాటికి అతను చేరుకునే ఉంటాడు.
కర్నల్ : మన (బ్రిటీషువారి) బలగాలు మరియు నవాబు సాదత్ అలీ ఖాన్ సైనికులు అడవినంతా జల్లెడపడుతున్నాయి. అతన్ని వెంబడిస్తున్నాయి. అతను ఈ అడవుల్లోనే ఉన్నాడని మాకు బాగా తెలుసు. (ఇంతలో ఒక సైనికుడు వేగంగా వారి వైపుకు వచ్చాడు.)
కర్నల్ : (లేచి) ఏంటీ విషయం ?
గోరా : దూరం నుండి దుమ్ము పైకి ఎగురుతూ కన్పిస్తున్నది.
కర్నల్ : సైనికులను సిద్ధంగా ఉండమని చెప్పు. (సైనికుడు వందనం (సెల్యూట్) చేసి వెళ్ళిపోయాడు.)
లెఫ్టినెంట్ : (గుడారానికున్న కిటికీలోంచి బయటికి చూస్తుండడంలో నిమగ్నమయ్యాడు) ఒక పెద్ద గుంపు కదలి వస్తున్నట్లుగా దుమ్ము ఎగురుతున్నది. కానీ నాకు ఒక అశ్వారోధకుడే ఉన్నట్లుగా అన్పిస్తుంది.
కర్నల్ : (కిటికీ దగ్గరకు వెళ్ళి) అవును ఒక గుర్రాన్ని వేగంగా స్వారీ చేస్తున్నట్లుగా ఉంది.
లెఫ్టినెంట్ : అతను నేరుగా మన వైపు వస్తున్నట్లుగా ఉంది. (కర్నల్ చప్పట్లు కొట్టి సైనికుడిని పిలుస్తాడు.)
కర్నల్ : (సైనికుడితో) అతను ఎటు వైపు వెళ్తున్నాడో నిఘా ఉంచమని సైనికులకు చెప్పు. (సైనికుడు నమస్కరించి వెళ్ళిపోతాడు.)
లెఫ్టినెంట్ : ఎలాంటి సందేహమూ లేదు. అతను ఈ వైపే వేగంగా వస్తున్నాడు. (గుర్రపు డెక్కల శబ్దం చాలా దగ్గరగా వచ్చి ఆగిపోతుంది.)
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : (బయట నుండి) నేను కర్నల్ని కలవాలనుకుంటున్నాను.
గోరా : (అరుస్తూ) చాలా బాగుంది.
అశ్వారోధకుడు : (బయట నుండి) సి. (గుర్రాన్ని అక్కడ కట్టేస్తూ దానికి ‘సి’ అని నిమురుతూ అన్నాడు)
గోరా : (లోపలికి వచ్చి) ప్రభూ ఆ అశ్వారోధకుడు (రౌతు) మిమ్మల్ని కలవాలనుకుంటున్నాడు.
కర్నల్ : పంపించు
లెఫ్టినెంట్ : వజీర్ అలీ మనుషుల్లో ఒకరయి ఉండొచ్చు. మనల్ని కలసి అతనిని అరెస్టు చేయమని అడగడానికి కావచ్చు.
కర్నల్ : నిశ్శబ్దంగా ఉండండి. (అశ్వారోధకుడు సైనికుడితో కలసి లోపలికి వస్తాడు.)
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : (లోపలికి రాగానే అరుస్తాడు) ఏకాంతం. ఏకాంతం.
(అతడు కేవలం కర్నల్తో మాత్రమే మాట్లాడాలనుకున్నాడని అర్థం)
కర్నల్ : ఇక్కడి బయట వ్యక్తులు ఎవరూ లేరు. మీరు స్వేచ్ఛగా చెప్పవచ్చు.
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : గోడలకు కూడా చెవులుంటాయి. అందుకే ఏకాంతంగా మాట్లాడతాను.
(కర్నల్ లెఫ్టినెంట్ మరియు సైనికుడికి బైటకు వెళ్ళమని సైగ చేస్తాడు. వారిద్దరు బైటకెళ్తారు. శిబిరంలో కర్నల్ మరియు అశ్వారోధకుడు ఒంటరిగా ఉన్నపుడు, కొంత సమయం తర్వాత చుట్టూ చూసి అశ్వారోధకుడు (రౌతు) ఇలా అన్నాడు.)
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : మీరు ఇక్కడ ఈ అడవిలో ఎందుకు డేరా వేశారు ?
కర్నల్ : వజీర్ అలీని అరెస్టు చేయమని కంపెనీ ఆదేశించింది.
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : అయితే ఇంతమంది సైనికులు, ఇంత సామగ్రి ఎందుకు ?
కర్నల్ : వజీర్ అలీని అరెస్టు చేయడానికి సహాయపడడానికి
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : వజీర్ అలీని అరెస్టు చేయడం చాలా కష్టం.
కర్నల్ : ఎందుకు కష్టం ?
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : అతను ఒక ధైర్య సైనికుడు. (తన ప్రాణాలను పట్టించుకోని సైనికుడని అర్థం)
కర్నల్ : అవును నేనూ ఇది విన్నాను. మీకేం కావాలి ?
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : కొన్ని తూటాలు.
కర్నల్ : ఎందుకు ?
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : వజీర్ అలీని అరెస్టు చేయడానికి
కర్నల్ : ఈ పది తూటాలు తీస్కోండి.
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : (నవ్వుతూ) ధన్యవాదాలు.
కర్నల్ : మీ పేరు ?
అశ్వారోధకుడు (రౌతు) : నా పేరు వజీర్ అలీ. మీరు నాకు తూటాలు ఇచ్చారు కాబట్టి మిమ్మల్ని సజీవంగా వదిలేస్తున్నాను.
(ఇలా చెప్పి బయటకి వెళ్ళిపోతాడు. గుర్రపు అడుగుల శబ్దం విన్పిస్తుంది. కర్నల్ ఇంకా మౌనంగా నిలబడి భయంగా చూస్తున్నాడు. ఇంతలో లెఫ్టినెంట్ లోపలికి వచ్చాడు)
లెఫ్టినెంట్ : ఎవరు ?
కర్నల్ : (మౌనంగా తనకు తానే అంటున్నాడు అతడు ప్రాణాలను లెక్కచేయని సైనికుడు.
कारतूस Summary in Telugu
కార్తూస్ అను ఏకాంకిక వజీర్ అలీ పై ఆధారితమైనది. ఈ పాఠంలో వజీర్ అలీ ధైర్యసాహసాలు వర్ణించబడినవి. వజీర్ అలీ అవధ్ నవాబైన ఆసిఫుద్దాలా కుమారుడు. ఈస్టిండియా కంపెనీ అతడి రాజ్యాన్ని సాదత్ అలీకి అప్పగించింది. వజీర్ అలీని పదవీచ్యుతుడిని చేసింది. కంపెనీ అవధ్ సంపదను పొందాలనుకుంది. దీనితో వజీర్ అలీ ఆంగ్లేయులకు శత్రువయ్యాడు.
వజీర్ అలీ, టిప్పుసుల్తాన్, షంషుద్దాలాలు కూడా బ్రిటీషు వారికి వ్యతిరేకులే. వీరు ఆఫ్ఘనిస్తాన్ రాజైన షాహే – జమాను భారతదేశంపై దాడికి ఆహ్వానించారు. అతడికి దాడిలో సహకరించి బ్రిటీషువారిని దేశం నుండి పారద్రోలాలనేదే వారి ప్రణాళిక.
వజీర్ అలీని సింహాసనం నుండి దించాక అతడికి సంవత్సరానికి మూడు లక్షల రూపాయల ఉపకార వేతనాన్ని నిర్ణయించారు. గవర్నర్ జనరల్ అతడిని కలకత్తాకు పిలిపించాడు. దీనిపై వజీర్ ఫిర్యాదు చేస్తూ కంపెనీ న్యాయవాది వద్దకు వెళ్ళాడు. న్యాయవాది గురించి పట్టించుకోకుండా అతన్ని అవమానించెను. అపుడు వజీర్ అలీ అతడిని చంపాడు. వజీర్ అలీ ఒంటరిగా, బ్రిటీషు వారి శిబిరంలోనికి వెళ్ళి తూటాలను సంపాదించాడు.
నీతి :
- ఈ పాఠం దేశం కొరకు సర్వస్వాన్ని అర్పించాలనే సందేశాన్నిస్తుంది.
- దేశభక్తి, త్యాగం మరియు ధైర్యసాహసాల వంటి ఉదాత్త భావాలను కొనసాగించాలనే సందేశాన్నిస్తుంది.
कारतूस Summary in English
Kartoos – the one act play in based on the story of WajirAli. In this lesson the brav- ery of Wajir Ali was described. Wajir Ali was the son of the Nawab of Oudh – Aseef- uddaula. East India Company handed over his kingdom to Sadat Ali. The company deposed Wajir Ali. Company desired to get the wealth of oudh. With this Wajir Ali became the enemy of the English.
Wajir Ali, Tipu Sultan, Shamshuddaula also became the oppenent of the British. These deposed kings invited the Afghan king Shahe Jaman to invade India. Their plan was to over throw the British by helping him.
After overthrowing Wajir Ali, they give three lakh rupees pension per annum to him. The Governor General summoned him to Calcutta (now Kolkata). When Wajir complained against the company the lawyer instead of listening to his complaint, the lawyer insult him. Then Wazir killed the lawyer. Then Wajir Ali alone went into the British camp and earned the bullets.
Moral :
- This lesson gives us the message that we should sacrifice everything for the country.
- This lesson gives us the message that we should continue to possess the noble qualities such as patriotism, sacrifice, courage and gallantry.